راه‌های تمرکز حواس خصوصاً در درس خواندن را توضیح دهید؟

مقدمه:
نور و گرمای خورشید در حالت عادی آن‌قدر گرم و سوزاننده نیست که اشیاء و افراد را بسوزاند و آتش بزند و لی اگر همین نور را در مقابل صفحه‌ای به نام ذره‌بین (عدسی) قرار دهیم، اشعه پراکنده را بر یک نقطه جمع می‌کند و همین جمع شدن باعث سوزاندن می‌شود.
حواس ما هم در حالت پراکندگی و آشفتگی کارآیی چندان ندارد امّا با متمرکز کردن آن‌ها می‌توانیم اعجاب انگیز‌ترین کارها را انجام دهیم. تمرکز یکی از زیباترین ابزارهای کامیابی و موفقیت است که خالق مهربان به انسان عنایت فرموده. با تمرکز می‌توان عالی‌ترین کمالات معنوی را کسب نمود و بالاخره تمرکز توانایی شگفت‌انگیزی به انسان می‌دهد که در تصور او نمی‌گنجد.[1]

تعریف:
تمرکز حواس، حالتی ذهنی و روانی است که در آن، تمام قوای حسی، روانی و فکری انسان روی موضوعی خاص متمرکز می‌شود و تضمین کننده امر یادگیری است.[2] به دیگران بیان؛ تمرکز یعنی عوامل حواس پرتی را به حداقل رساندن.[3] به عبارت دیگر تجمع و تراکم انرژی فقط در یک نقطه معیّن.[4]

موانع:
قبل از بیان راهکارهایی برای تمرکز بیشتر، بهتر است موانع تمرکز حواس، بیان گردد چرا که اگر بدانیم این موانع کدامند با حذف آن‌ها از زندگی خود به تمرکز حواس دست می‌یابیم.
1ـ اجبار و عدم تمایل درونی: در انجام کارها ـ و مخصوصاً مطالعه ـ اگر زور و اجبار در کار باشد و ما انگیزه و تمایل درونی به انجام آن نداشته باشیم نه تنها برای به ثمر رساندن آن تلاش و کوششی نمی‌کنیم، بلکه زیاد حواسمان را هم جمع نمی‌کنیم تا کار با دقت و کیفیت عالی صورت بگیرد.
2ـ فشارهای روانی: اگر برای انجام کار فرصت زیاد نداشته باشیم (مثلاً بخواهیم یک کتاب را در شب امتحان بخوانیم و بفهمیم) یا توانایی زیاد برای حل مسأله در ما نباشد این عوامل و عوامل دیگری دست به دست هم می‌دهند و موجب نگرانی و اضطراب و به وجود آمدن افکار مختلفِ منفی می‌گردند که خود این‌ها تمرکز را از انسان سلب می‌کنند.
3ـ پراکندگی حواس در اثر حوادث و اتفاقات: همچنین اگر در اثر حوادث و اتفاقاتی توانایی مقابله و برخورد با آن‌ها را نداشته باشیم همان‌ها هم ضد تمرکز می‌باشند.
4ـ عدم به کارگیری صحیح اصول مطالعه و یادگیری: اگر در مطالعه به اصول و قوانین مطالعه و یادگیری آشنا نباشیم همین دلیلِ پراکندگی حواس می‌شود.
5ـ تکثّر و تعدّد فعالیت‌های فرد[5]: افرادی که در ذهن پروژه‌های مختلف دارند یا در خارج کارهای متعدّد برای خود پیش‌بینی کرده‌اند آن‌ها را به سوی پراکندگی سوق می‌دهد. و خود می‌دانید با نداشتن تمرکز سرمایه عمر و فرصت‌های ما به هدر می‌رود.[6]

راه‌کارهای عملی افزایش تمرکز
1ـ برنامه‌ریزی و اولویّت‌بندی اهداف و برنامه‌ها: یکی از اقدامات عملی برای مقدمات تمرکز اولویّت بندی اهداف و برنامه‌ها می‌باشد. این‌که قلم و کاغذی برداریم و اهداف خود را به صورت اهّم و مهم بنویسیم و برای هر کدام زمان خاص قرار دهیم تا در زمان مخصوص انجام دهیم. اوقات شبانه روز را در یک جدول، زمانبندی کنیم و برای هر زمانی، کاری خاص تنظیم نماییم، کلاس، مطالعه، استراحت، عبادت، ورزش و … . حتی برای اندیشیدن درباره تخیلات و افکار مزاحم وقتی اختصاص دهیم تا در زمان مطالعه، به سراغمان نیایند. پس از آن‌که هدف خود را از تحصیل یا مطالعه کتاب مورد نظر روشن ساختیم به سراغ عوامل بعدی می‌رویم.
2ـ افزایش انگیزه و علاقه در کارها[7]: زیاد کردن تمایل و انگیزه نقش بعدی را در تمرکز دارد. اگر ما به موضوعی علاقه داشته باشیم و انگیزه انجام آن را داشته باشیم اوّلاً اراده خود را قوی می‌کنیم که آن کار را انجام دهیم و ثانیاً همه حواس خود را معطوف آن می‌کنیم. زیاد این اتفاق افتاده است که ما فیلم مورد علاقهمان را که از تلویزیون پخش می‌شود از قبل برای ساعت نمایش آن برنامه‌ریزی می‌کنیم و چنان با علاقه به دیدن آن پای تلویزیون می‌نشینیم که اصلاً از حوادث اطرافمان خبردار نمی‌شویم. یا موقعی که استادِ دلخواهمان به کلاس می‌آید چنان مجذوب سخنان وی می‌شویم که اصلاً متوجه نمی‌شویم که فرصت و وقت گذشت و تمام شد. و بسیار اتفاق افتاده است که ما کتاب رمانی را به دست گرفته‌ایم و تا آن را به پایان نرسانده‌ایم بر زمین نگذاشته‌ایم. علّت این کارها را در یک کلمه خلاصه می‌کنیم «علاقه».
3ـ اختصاص زمان مناسب برای انجام هر کار: پس از تعیین هدف و افزایش علاقه ـ که آن ‌هم با زیاد شدن علم و شناختمان نسبت به موضوع افزایش می‌یابد ـ باید برای انجام کار، مطالعه کتاب یا هر عملی دیگر فرصت به اندازه کافی داشته باشیم تا همان‌طور که قبلاً ذکر شد موجب نگرانی و فشار روانی و … نشود.
4ـ آشنایی با اصول و روش‌های مطالعه و یادگیری: باید با مطالعه کتب، مشاوره با اساتید و نیز مصاحبه با دوستان موفق خود به اصول یادگیری آشنایی بیشتر پیدا کنیم تا از کارمان استفاده بیشتر بکنیم. در زیر به تعدادی از روش‌های مناسب برای مطالعه یادگیری اشاره می‌شود:
ـ همزمان با برداشتن کتاب یک نگاه کلّی به کتاب و مطالب آن و فهرست آن بکنیم.
ـ پس از مطالعه اجمالی کتاب، سؤال طرح نماییم و در زمان مطالعه به دنبال جواب سؤال‌های خود باشیم.[8] ـ برای افزایش تمرکز سرعت خواندن خود را با سرعت فکر کردن هماهنگ نماییم[9] به تدریج به تندخوانی و سریع فهمیدن عادت نماییم.
ـ با سؤال کردن، استنباط کردن و مطالب را به زبان خود در آوردن و تجسم کردن[10] دقت خود را افزایش دهیم.
ـ هنگام مطالعه و کلاس از یادداشت برداری استفاده کنیم.
ـ با استفاده از پیش‌مطالعه، مباحثه و انتخاب زمان و مکان مناسب برای مطالعه، تمرکز خود را افزایش دهیم[11].
5ـ به حداقل رساندن فعالیّت‌های اضافی: هر فردی در زندگی خود با فعالیت‌های مختلف روبرو می‌شود. لذا فرد باید فعالیت‌های غیرضروری را کنار گذاشته و تمام حواس خود را متمرکز فعالیت‌های لازم و ضروری بنماید. امیرالمؤمنین (ع) می‌فرماید: « من اشتغل بغیر المهم ضیع الأهم»[12] یعنی هرکس به کارهای مهم بپردازد کارهای مهم‌تر را از دست خواهد داد. نکته قابل توجه در این روایت آن است که امام بین مهم و اهم مقایسه می‌کند. پس کارهای غیر مهم و غیر ضروری از دایره مقایسه بیرون است و اصلا نباید به آنها پرداخت.
6ـ یادداشت کردن افکار مزاحم هنگام مطالعه: قبل از مطالعه کاغذی برداریم و آن‌چه مورد حواس پرتی ما می‌شود را بنویسیم، هم‌چنین برای این‌که ذهن ما مشغول نباشد زمانی برای انجام آن طرح‌ها در نظر بگیریم.[13] 7. برداشتن اشیای مزاحم: در جایی که درس می‌خوانید اعم از مطالعه، مباحثه و نوشتن سعی کنید عواملی را که حواس شما را به خود مشغول می‌کنند، از آنجا دور کنید. یا در محیط ساکت و آرام درس بخوانید.
8ـ آرامش بخشیدن به ذهن: پی از مطالعه و مباحثه زمانی که احساس خستگی می‌کنید، در یک محیط آرام و ساکت بنشنید چشمان خود را ببندید و چند تا نفس عمیق بکشید و بخشی از عضلات بدن خود را منقبض کنید و سپس تا می‌توانید آن شل نمایید. در تمام این مدت آرامش و راحتی را در وجود خود احساس کنید و سپس بخش دیگر از بدن خود را منقبض و سپس منبسط نمایید. این عمل را به مدت 10 تا 15 دقیقه نسبت به تمام اعضای بدن خود انجام دهید. این عمل به ذهن شما آرامش بخشیده و قدرت تمرکز شما را افزایش می‌دهد.
9ـ ورزش: برای کسانی که مشغول تحصیل هستند ورزش یک امر اساسی است. زیرا بخش عظیمی از فعالیت‌های یک محصل در حال عدم تحرک انجام می‌شوند. اعم از کلاس، مطالعه، مباحثه، نوشتن و امتحان همگی در حال عدم تحرک انجام می‌شوند. پس داشتن تحرک و ورزش هم برای افزایش تمرکز و هم برای سلامتی و رفع خستگی یک امر لازم و ضروری است.
10ـ خواب کافی: گاهی مشغولیت‌های درسی سبب خستگی می‌شود که آن خود تمرکز فرد را کاهش می‌دهد. لذا توصیه می‌شود افراد جوان حد اقل هشت ساعت را در شبانه روز بخوابند. در غیر این صورت تمرکز آنان ریشه در بی‌خوابی و خستگی خواهد داشت.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. منابع پاورقی.
2. روش های تسریح در خواندن و درک، محمد حسین حق جو، مرکز فرهنگی انصار المهدی، اول 1377.
3ـ قدرت اراده، چاره کمرویی، دقت، ریموند، دوسن لوران، ترجمه دکتر محمدحسین سروری.

پی نوشت ها:
[1] . محمّدی، حیدر؛ تکنولوژی موفّقیت، تهران: هستی نما، اوّل، 1382، ص44 تا 46.
[2] . گروه مؤلّفان، پرسش‌ها و پاسخ‌ها (دفتر7)، قم: پارسایان، اوّل، 1382، صص6 ـ173.
[3] . حورایی، سیّد مجتبی؛ مطالعه موفّق با تمرکز، تهران، دکلمه گران، نهم، 1381، ص19.
[4] . تکنولوژی موفّقیت، همان.
[5] . پرسش‌ها و پاسخ‌ها، همان.
[6] . تکنولوژی موفّقیت، همان.
[7] . سیف، علی اکبر؛ روش‌های یاد‌گیری و مطالعه، تهران: دوران، دوّم، 1379، ص115.
[8] . روش‌های یادگیری و مطالعه، همان، ص119 و مطالعه موفق، همان، ص64ـ59.
[9] . روش‌های یادگیری و مطالعه، همان، ص195.
[10] . روش‌های یادگیری و مطالعه، همان، ص195.
[11] . همان.
[12] – تصنیف غررالحکم، ص477، ح 10944.
[13] . مطالعه موفق با تمرکز، همان، ص73.