روشهای تقویت حافظه در اسلام کدامند؟

اسلام اساساً دین هدایت و نجات بشر است:
اسلام دین هدایت بندگان به سوی سعادت و رستگاری است و هدف ارایه راهی است که تقرب و در جوار رحمت حق قرار گرفتن را به ارمغان می آورد؛ نجات بندگان از گم گشتگی ها بر روی زمین بزرگترین هدیه خداوند به بشر است؛ همچنین هدف از ارسال پیامبران هم در این راستا بیان می گردد. از اینرو آنها در کامل ترین ادیان آسمانی «اسلام عزیز»، مسایل و احکامی برای زندگانی سالم بنحو کلی بیان شده است. خصوصیت این مسایل حفظ کردن «جنبه انسانیت» افراد است، که عقل بشر به مصالح واقعی بسیاری از آنها نمی تواند پی برد. وقتی از دو بُعدی بودن موجودی بنام انسان صحبت می شود «جنبه انسانیت» در رابطه با روح معنا می یابد که پاک نگاه داشتن آن وظیفه هر فردی می باشد؛ بنابراین که حتی احکام مرتبط با خوردن و آشامیدن و پوشیدنیها در این راستا مطرح گشته اند.
اما اسلام با آنکه صرفاً به سعادت بشری نظر داشته در عین حال به مناسبتهای مختلف از مسایل مربوط به زندگی عمومی سخن گفته است؛ البته این بدین معنی نیست که خود با هدف کشف و تبیین قوانین علمی به بیان آنها مبادرت ورزیده باشد. همانگونه که مستحضرید در قرآن آیات گوناگونی درباره نظم و واقعیات جهان هستی مطالبی را بیان کرده است و همواره انسان را به جستجو و کاوش درباره طبیعت فراخوانده است. به عبارت دیگر در متن دین دعوت به تفکر و کاوش های تجربی و آزمایش و سیر در طبیعت وجود دارد.[1] آیاتی نظیر؛ «بگو بنگرید که چه چیزهایی در آسمان ها و زمین است.»[2] پس خود اسلام ما را به علم تشویق می کنند و مسایلی را که می توان با بررسی علمی بدست آورد را به خودمان واگذارده است و ما تا آن اندازه بایست در صدد فراگیری آن باشیم که دستورهای دینی فراگیری آن را از هر منبعی که واجد آن باشد بر ما لازم دانسته اند در روایت زیر اشاره به این معنا دارند: علم را بجویی حتی اگر در چین باشد. [3] امام علی ـ علیه السلام ـ فرمودند: عمل گمشده مؤمن است پس آنرا جذب کنید (فرا گیرید)، حتی اگر از دست مشرکان باشد.[4] بهره گیری از کشفیات علمی لازم است:
حال در خصوص سؤال مذکور یعنی تقویت حافظه و احیاناً خلاقیت و پرورش تفکر چنانچه علوم تجربی به نتایجی دست یافته اند براساس تعالیم دینی بایستی آنها را فرا گرفت و از آنها سود جست و نباید انتظار داشت که دین با رسالت تا این حدّ مهم به مسایل بی شماری که در زندگی هست بپردازد؛ هر چند گهگاه در متون دینی اسلام اعم از قرآن و احادیث ائمه معصومین ـ علیه السلام ـ به توصیه هایی در رابطه با خواص مواد غذایی و نقش آنها در سلامتی مزاج و یا بر هم زدن آن بر می خوریم. البته برخی از این توصیه ها ناظر به «جهت علمی» مسأله است؛ چنانکه توصیه به خوردن «مَویز» که نوعی کشمش دارای قند است، فرایند سوخت و ساز (متابولیسم) را در مغز تأمین می نماید. «عسل» نیز با دارا بودن «قند عالی» در توصیه های اسلام برای تقویت حافظه مورد اشاره قرار گرفته است. در مواردی هم در زمان امام باقر و امام صادق ـ علیهما السلام ـ زمینه هایی فراهم شد و به شاگردان خود مسایلی را در زمینه علوم تجربی آموختند و بدین وسیله به آنها آموختند که، بدنبال پیشرفت علمی و سامان دادن اوضاع زندگی خود باشند.

توصیه هایی برای بهبودی نیروی روانی و ذهنی:
در دسته دیگری از روایات؛ متعادل سازی و منسجم کردن قوای انسان توصیه شده است.
حضرت علی ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: با نپرداختن به امور بی اهمیت و بی ارزش، عقل و خرد تو کمال و فزونی خواهد یافت.[5] این روایت سعی در دور نگه داشتن ذهن افراد از آشفتگی های درونی و بیرونی دارند، که به لحاظ روانشناختی می توان آنها را نیز مورد مطالعه و بررسی قرار داد، همچنانکه روانشناسی علمی مستقلاً به مطالعه آنها پرداخته است و به همان نتایج بصورت علمی دست یافته است.
بنابراین هدف حفظ آرامش روانی بعنوان زمینه ای برای سالم ماندن قوای فکری است؛ در این صورت فرد می تواند به حافظه ای بهتر دست یابد. برای نمونه می توان به استعمال بوی خوش و دوری از بوهای بد و نوشتن مطالب که اشاره به تقویت حافظه دیداری دارد که با درگیر کردن ذهن مطالب به طور شگفت انگیزی در ذهن جای می گیرد و این مسأله مورد تأیید علم نیز به اثبات رسیده است؛ امام صادق ـ علیه السلام ـ : بنویسید زیرا نمی توان آموخته ها را حفظ کرد جز بوسیله نوشتن.[6]

توصیه هایی با آثار معنوی خارج از فهم بشری:
در این بین به دسته ای از توصیه ها بر می خوریم که از دایره قوانین علمی خارج بوده و علم نمی تواند آنها را تبیین کند، هر چند گاه به برخی جنبه ها اشاره می گردد که می تواند تا اندازه ای نیز درست باشد. به عنوان نمونه:[7] خواندن قرآن و مداومت در خواندن آیت الکرسی. فرستادن صلوات بر پیامبر ـ صلی الله علیه و آله ـ و اهل بیت ـ علیهم السلام ـ ، ترک گناه، ترک خنده زیاد و بلند و ترک بی احترامی به استاد هم در جلوگیری از کم حافظگی مورد اشاره قرار گرفته است؛ همچنین مسواک زدن از عوامل مؤثر برشمرده شده است و با عقل نمی توان پی برد آیا با انجام ندادن برخی کارها برکت از فرد سلب می شود یا خیر؛ گرچه می توان به دلایلی نیز دست یافت. بعنوان مثال: ممکن است انجام گناهان بوسیله دور کردن انسان از معنویات موجب کاهش حافظه گردد؛ اگر چه به وضوح، انجام گناهان عامل آشفتگی قوای روانی نیز می باشد؛ اما همواره اینگونه نیست و دست یک قاعده غیرعادی نیز در کار است.
خوردن پنیر زیاد که باعث کاهش قوای حافظه می گردد همچنین خوردن ترشی و غذای داغ و اثر آن ها در کاهش حافظه تا اندازه ای قابل مطالعه توسط علم است؛ «زیاده روی در مباشرت جنسی» منجر به تحلیل قوای بدنی و تغییر مسیر یافتن مواد سوختی بدن از مغز می گردد و از اینرو در روایات از آن پرهیز داده شده اند. که برخلاف دسته قبل، قابل بررسی و پیگیری علمی است.

عوامل تقویت حافظه در اسلام (جمع‌بندی مطالب)
در یک جمع بندی کلی می‌توان برای تقویت حافظه توصیه‌های زیر را از منابع اسلامی به دست آورد:
1. تغذیه
امروزه نقش تغذیه در کارکرد مؤثر ذهن و حافظه مشخص شده است. در منابع دینی سفارش شده که برخی چیزها را برای تقویت حافظه مورد استفاده قرار دهیم مانند کشمش و عسل یا از خوردن برخی چیزها مانند پنیر، ترشی، و غذای داغ منع شده است. پس تغذیه می‌تواند نقش مؤثری در تقویت حافظه داشته باشد.
2. بهداشت
آلودگی و عدم رعایت بهداشت از کارکرد مؤثر ذهن می‌کاهد، در منابع اسلامی رعایت نظافت و توجه به بهداشت مورد تأکید قرار گرفته است و در مواردی مانند مسواک زدن ارتباط آن با حافظه تصریح شده است. پس رعایت بهداشت می‌تواند در تقویت حافظه مؤثر باشد.
3. عمق پردازش
یکی از مسائل که سبب ماندگاری مطالب در ذهن می‌شود پردازش عمیق مطالب در ذهن است. تفکر در باره مطالب سبب عمیق شدن پردازش می‌شود. در اسلام به مسأله تفکر زیاد اهمیت داده شده است.
4. توجه و دقت
دقت و توجه سبب می‌شود که مطالب بیشتر در ذهن بماند. در منابع اسلامی به کارگیری حواس و استفاده از گوش و چشم مورد تأکید قرار گرفته است. کسانی که از حواس خود به خوبی بهره نمی‌گیرند، کر و لال و گنگ معرفی شده است.
5. بیان مطالب
بیان مطالب سبب می‌شود که انسان آنها را به زودی فراموش نکند. در منابع اسلامی نشر علم، روایت علم، رساندن و بیان آن برای مورد توجه قرار گرفته است. و زکات علم نشر آن معرفی شده است.
6. یادداشت
یکی از عواملی که از فراموشی جلوگیری می‌کند و سبب ماندگاری بیشتر مطالب در ذهن می‌شود نوشتن مطالب است. در اسلام نیز نوشتن و یادداشت سفارش شده است. و توصیه شده است که علم را با نوشتن در بند اندازید.
7. آرامش درون
ذهن آشفته سبب می‌شود که مطالب در آن باقی نماند. در اسلام سفارش شده است که انسان ذهن خود را به هر چیزی درگیر نکند و امور بی اهمیت را رها کند.
8.   معنویت و ترک گناه
مسائل معنوی سبب انسجام ذهن و آرامش روان می‌شود. این امر نقش زیادی در یادگیری مؤثر مطالب دارد. در منابع اسلامی توصیه‌های زیادی به مسائل معنوی و نقش آنها در تقویت حافظه شده است.

معرفی منبع جهت مطالعه بیشتر:
ـ تقویت حافظه، محمدحسین حق جو.

پی نوشت ها:
[1] . گلشنی، مهدی؛ از علم سکولار تا علم دینی، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1377، ص 56.
[2] . قل انظروا ماذا فی السموات و الارض و… . یونس/ 1.
[3] . مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، چاپ بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1403 هـ ق، جلد 1، ص 180. (اطلبوا العلم و لو بالصین)
[4] . العلم ضاله المؤمن فخذوه و لو من ایدی المشرکین: القرطبی، ابی عمر یوسف بن عبدالبر؛ کتاب جامع بیان العلم و فضله، ابی عمر یوسف بن عبدالبر القرطبی، البیروت، مؤسسه الکتب الثقافیه، 1415 هـ ق، ص 122.
[5] . بترک ما لا یعنیک یتمّ لک العقل. غررالحکم، ص 302، حدیث 113.
[6] . العاملی الشامی، زین الدین بن علی؛ منیه المرید، احمد الحسینی، ناشر: مجمع الذخایر الاسلامیه.
[7]. البصری، صفاء الدین؛ راهنمای حفظ قرآن، ترجمه: محمد مهدی رضایی، دفتر نشر الهادی.