نویسنده:محبوبه شعاعی

هر چیزی که جانداران روی کره خاکی را در بقای حیات کمک کند، رزق می گویند. این شاید کامل ترین تعریف رزق باشد. در قرآن کریم رزق به 2 معنا به کار می رود! رزق مادی و رزق معنوی. در هر 2صورت هم به معنای عطای جاری است ؛یعنی محبتی که خدا به بنده اش دارد .

رزق های دنیایی

‏روشن است که هرچه داریم، رزقی است که از جانب خدا عطا شده و هر کس به اندازه ظرفیتش از آن بهره مند می شود اما خداوند چند نمونه از رزق های دنیایی را در قرآن مورد اشاره قرار داده؛ مثلا در آیه 172 ‏سوره بقره آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از روزی های پاکیزه ای که برای شما قرار دادیم، بخورید». رزق های مادی از زمین و آسمان برایمان می آید، باران، آفتاب وبرف از آسمان و میوه ها، حیوانات و کلی چیز دیگر هم از زمین. برای حرفمان سند قرآنی هم داریم؛ آیه 32 ‏سوره ابراهیم دراین باره می گوید: «خداست که آسمان ها و زمین را خلق کرد و از آسمان آبی نازل کرد که با آن میوه ها را برای روزی شما پدید آورد».
آیه 13سوره غافر فقط رزق های آسمانی نشان می دهد: «خدا آن کسی است که آیاتش را به شما نشان داد و از آسمان روزی بر شما نازل کرد».
درآیه 24 سوره سبأ هم آمده است: «آن کسی که روزی شما را از آسمان و زمین نازل می کند، خداست، نه کس دیگری». حتی درباره اینکه کدام یک از حیوانات زبان بسته را هم بخوریم؛ در آیه 142سوره انعام داریم: «و همچنین، چارپایانی که بار می برند یا درخور بار برداشتن نیستند. از هرچه خدا به شما روزی داده است، بخورید و از شیطان پیروی مکنید که او دشمن آشکار شماست».
یکی دیگر از مسائلی که در حوزه رزق مادی مطرح است، شیوه به دست آوردن آن است. در روایات دینی ما بارها این موضوع مورد اشاره قرار گرفته است: «رزق وروزی شما مقسوم است»؛ یعنی سهم شما از پیش تعیین شده و تلاش اضافه این سهم را افزایش نمی دهد؛ به همین دلیل است که عالمان «رزق مقسوم» را یکی ازشاخه های اصلی این بحث می دانند.
درآیه 32 ‏ سوره زخرف آمده است: «ما معیشت آنها را در حیات دنیا میانشان تقسیم کردیم». حضرت امیر(ع) در نامه 31 ‏نهج البلاغه که به فرزندش امام حسن(ع) نوشته اند و مسیر را برای همه ما روشن کرده اند؛ «ای فرزندم! بدان رزق 2 ‏نوع است؛ یکی آن رزقی که تو به دنبال آن هستی و دوم رزقی که آن به دنبال توست. رزق دوم طوری است که اگر به سوی آن نروی، به سوی تو می آید».

از تو حرکت

خطبه 185 ‏نهج البلاغه کمی دقیق تر مطلب را تببین می کند؛ «به مورچه و کوچکی جثه او بنگرید که چگونه خلقت او با چشم و اندیشه انسان درک نمی شود. چگونه روی زمین راه می رود و برای به دست آوردن روزی تلاش می کند. روزی مورچه هم تضمین شده است». همین جمله باید آب پاکی را روی دست ما بریزد. وقتی خدا روزی این موجود کوچک را هم ضامن شده، دیگر چه جای غم می ماند؛ البته همه قبول داریم که باید برای کسب روزی تلاش کرد و نباید از آن سوی بام سقوط کرد. حتماً این حکایت قدیمی را شنیده اید: «مردی مکرر شنیده بوده که خدا ضامن روزی بندگان است. تصمیم گرفت به گوشه مسجد برود و مشغول عبادت شود تا خدا روزی اش را برساند. به مسجد رفت. هنگام ظهر از خدا طلب غذا کرد، خواسته اش اجابت نشد. شب شد و دوباره از خدا غذا خواست، باز هم بی فایده بود. کم کم داشت از گرسنگی جانش به لب می رسید که درتاریکی شب درویشی آمد و گوشه مسجد مشغول خوردن غذا شد. مرد گرسنه که دید غذای آن مرد درحال تمام شدن است، سرفه ای کرد تا او را از حضور خود مطلع کند. درویش گفت هر که هستی بفرما! مرد رفت و خود را سیر کرد. بعد از غذا، همه ماجرا را برای درویش تعریف کرد. گفت فکر کن حالا اگر سرفه نکرده بودی، ازکجا باید می فهمیدم که اینجایی تا تعارفت کنم؟».
شکی نیست که خدا روزی رسان است ولی انسان باید برای به دست آوردن روزی تلاش کند. خدا به هیچ کس تضمین نداده که بدون تلاش رزقش را برساند. آیا این حدیث معروف را شنیده اید که «از جمله افرادی که دعایشان هرگز به اجابت نمی رسد، کسانی هستند که با تنی سالم گوشه خانه می نشینند و برای گشایش روزی دعا می کنند.»
ازقدیم هم گفته اند از تو حرکت، از خدا برکت که البته توفیق حرکت و تلاش راهم باید ازخدا خواست. قرآن هم بر این موضوع تاکید بسیاری دارد. در آیه 14 سوره نحل می خوانیم: «ا‏وخدایی است که دریا را برای شما مسخر کرد تا ازگوشت ترو تازه(ماهیان حلال)آن تغذیه کنید واز زیورهای آن (درو مرجان) اسخراج کرده و تن را بیارایید وکشتی ها را درآن روان بینید که سینه آب را می شکافد (تابه تجارت وسفررفته) واز فضل خدا روزی طلبید وباشد که شکرخدابه جای آرید».
همچنین در آیه 73 ‏سوره قصص آمده است: «و از رحمت خود شب و روز را برای شما قرارداد تا در شب بیارامید و [در روز] رزق وروزی بجویید ، باشد که سپاسگزاری کنید.»

رزق های معنوی

رزق های معنوی روی دیگر این سکه را نشان می دهند که البته مهم تراست. خداوند در قرآن گفته است که رزق شما فقط در دنیا خلاصه نمی شود. آیه 169 ‏سوره آل عمران می گوید: «هرگز مپندار آنان که درراه خدا کشته شده اند، مردگانند. آنها زنده اند و نزد پروردگار شان روزی می خورند». مهم ترین رزق معنوی ای که خداوند برای بندگانش درنظرگرفته، همین رزقی است که دراین آیه مورداشاره قرارگرفته و به «رزق کریم» تعبیر می شود. آیه 4 سوره انفال وآیه 50 سوره ‏حج هم رزق کریم را مخصوص «مومنان واقعی» و«آنهایی که عمل صالح انجام می دهند» دانسته است. البته دربعضی تفاسیر از جمله «تفسیر نمونه» آمده است که احتمال دارد این رزق کریم شامل نعمت های دنیایی هم باشد اما گروه دیگری از مفسران رزق کریم را فقط برای آن دنیا دانسته اند .
نوع دیگر رزق اخروی، «رزق حسن»است که درآیه 58 ‏سوره حج مورد اشاره قرارگرفته است: «و کسانی که در راه خدا هجرت کردند، سپس کشته شدند یا به مرگ طبیعی ازدنیا رفتند، خداوند به آنها روزی نیکویی می دهد». در تفسیر «مجمع البیان»، رزق حسن این گونه تعریف شده است: «رزق حسن اشاره ‏به نعمت هایی دارد که وقتی چشم انسان به آن می افتد، چنان مجذوب می شود که نمی تواند دیده از آن بر گیرد وبه غیر آن نگاه کند و تنها خدا قدرت دارد که این روزی رابه کسی دهد». در اخروی بودن رزق حسن هیچ تردیدی نیست؛ چرا که این آیه رزق حسن را برای آنهایی که ازدنیا رفته اند، بیان کرده است.
سومین نوع رزق معنوی که در قرآن آمده، «رزق معلوم» است که در آیه 41 سوره صافات به آن اشاره شده:«برای آنان [بندگان مخلص] روزی معین وویژه ای است». تفسیر «المیزان» رزق معلوم را این گونه توضیح می دهد: «یعنی خداوند در بهشت به بندگان مخلص خود رزقی می دهد که غیراز رزق دیگر بهشتیان است وهیچ شباهتی به رزق دیگران ندارد؛ به دلیل اینکه آنان جز به خدای تعالی به هیچ چیز دیگری وابستگی ندارند؛ نه به زینت زندگی دنیا ونه به نعمت های آخرت؛ چرا که در دل ایشان غیر از خدا چیز دیگری نیست». در آیه 77 ‏همین سوره آمده است: «در آنچه خدا به تو عطا کرده است ، سرای آخرت را بجوی و سهم خود را از دنیا فراموش مکن.»

حرص زدن ممنوع !

یک نکته را نباید فراموش کرد؛ خدا روزی تمام بندگان را حلال قرار داده. رزق حرام هم همان رزق توست که خودت حرامش کردی! می دانید چرا روزی بعضی حرام می شود؟ دلیلش این است که خیلی از ما صبر نداریم تا رزقمان در موعد مقرر سراغمان بیاید؛ برای همین سراغ راه های میانبر می رویم و روزی پاک را خراب می کنیم. روایت است که اگر کمی در رسیدن روزیتان تاخیر افتاد، گیج نشوید و برای به دست آوردن آن هم دست به گناه نبرید.
امیرالمؤمنین علی(ع) می فرمایند: «بنده به سبب بی صبری، خودش را از روزی حلال محروم می کند وبیشتر از روزی مقدرهم نصیبش نمی شود» کمی دندان برجگرگذاشتن همه چیز را درست می کند. حضرت امام رضا(ع) هم می فرماید: «رزقت را ازطریق حلال دنبال کن تا از راه حرام به دست نیاوری. اگرحرام باشد، استفاده از آن هم حرام می شود». درحدیث قدسی هم آمده است: «همانا عبادت 10 ‏جزء دارد که 9 ‏جزء آن طلب روزی حلال است. پس چون خوراکی ونوشیدنی خود را پاک کردی، در پناه و حمایت من هستی».
درقرآن هم بارها آمده که از روزی حلال بهره بگیرید؛ نمونه اش آیه 114 ‏سوره نحل: «ازنعمت هایی که خدا روزی شما کرده است، حلال و پاکیزه بخورید». برای به دست آوردن هرچیزی باید تلاش کرد.
حتی امامان هم برای کسب روزی حلال تلاش می کردند و عرق می ریختند. یکی ازاصحاب ششمین امام(ع) می گوید: «امام صادق (ع) را دیدیم که مشغول کار روی زمین خودشان هستند. گفتیم فدای شما شویم، یا به ما بفرمایید این کار را انجام دهیم یابه غلامان خود؛ فرمودند نه، بگذارید خودم کار کنم. من مایلم خداوند را در حالی ملاقات کنم که با دست خودکار کرده وبا سختی دادن به خود در طلب رزق حلال باشم». سپس فرمودند: «حتی جدم علی(ع) هم خود را برای طلب رزق حلال به زحمت می انداخت». البته تلاش برای کسب روزی یک چیز است و حرص زدن برای جمع کردن مال، چیز دیگر. حضرت امیر(ع) می فرمایند: «یکی از عوامل گرفتاری انسان و غفلت از خدا، نگرانی از رزق است».
رزق مقدر را کسی نمی تواند از تو بگیرد، تلاش اضافه هم آن را اضافه نمی کند. امام صادق(ع) می فرمایند:« ا‏گر بنده ای در سوراخی باشد رزق او به اوخواهد رسید. پس درطلب آن حریص نباشید»
خداوند چندین بار در قرآن فرموده که به هرکس بخواهم روزی وسیع می دهم؛ نمونه اش آیه 39 ‏سوره سباء: «یقینا پروردگارم روزی را برای هرکس ازبندگانش بخواهد، وسعت می دهد یا تنگ می گیرد». اما بهترین روشی که قرآن برای افزایش روزی به ما پیشنهاد می کند، تقوا پیشه کردن است، آیه هم تا دلتان بخواهد داریم؛ نمونه اش آیه 3سوره طلاق که می گوید: «و هر کس تقوای الهی پیشه کند، خداوند راه نجاتی برای او فراهم می کند و او را از جایی که گمان ندارد روزی می دهد».

پیشنهاد اسلام برای افزایش روزی
لبتان خندان، جیبتان پر !

تقصیر خودمان است؛ راه اصلی را رها می کنیم و وقتی به در بسته می خوریم، تازه یادمان می افتد که مسیر را اشتباه رفته ایم. مدام به فکر این هستیم که جیب های خالی مان را پرکنیم اما فراموش کرده ایم که پیشنهادهای خداوند برای افزایش رزق وروزی چیست؟ اگرمی خواهید چند پیشنهاد کاربردی اسلام را برای حل این مشکل بدانید، این مطلب را با دقت بخوانید وبه کار بگیرید. بیشتر احادیثی که در ادامه می خوانید ازامام صادق(ع) نقل شده و منبع آن کتاب بحارا لانوار است.

پاشنه را بالابکش!

‏نعمت های خداوند 2 ‏دسته اند: اول آنهایی که بدون تلاش روزی ات می شوند، مثل عقل و هوش و استعداد، توانایی وسلامت جسمانی یا حتی تابش خورشید و بارش باران، حاصلخیزی خاک، هوای سالم برای تنفس وصدها مورد دیگر که خودتان خوب می دانید اما نوع دوم رزقی است که باید با تلاش به دست آید. امام صادق(ع) فرموده اند: «رزق بر 2نوع است: یک نوع ازآن به صاحبش می رسد، گرچه آن را طلب نکند اما نوع دیگر به طلب انسان وابسته است. نوع اول که برای انسان تقدیر شده، درهر حال به او خواهد رسید، گر چه برای به دست آوردنش تلاش نکند. اما نوع دوم با سعی انسان برای او مقدرشده.‏ سزاواراست که انسان از راه ‏های خودش طلب کند و آن رزقی است که خداوند برای آن شخص حلال کرده است نه غیر او». شما که رزق اول را دارید باید برای به دست آوردن بخش دوم تلاش کنید. در فرهنگ اسلامی، کار و تلاش برای امرار معاش و گذران زندگی، نه تنها امری مذموم و دنیا پرستانه تلقی نشد. بلکه امری مقدس، خداپسندانه وعبادتی بزرگ شمرده شده است. پیشوایان دینی ما به شدت بر این موضوع تاکید دارند. امام صادق(ع) هنگامی که ازحال یکی از اصحاب خود جویا شدند و پاسخ شنیدند که در خانه خود مشغول عبادت است و زندگی او را عده ای ازمسلمانان تأمین می کنند، فرمودند: «به خدا سوگند کسی که زندگی او را تأمین می کند، عابدتر از اوست» و با صراحت اعلام کردند: «من از کسی که کسب روزی را رها کرده و لب به دعا می گشاید و می گوید خداوندا روزی مرا برسان، ناخشنود و ناراحتم».

همدلی اهل خانه

‏این مورد برای خیلی ها تجربه شده است: خانواده هایی که با هم اختلاف نداشته باشند و صمیمت در آنها موج بزند، همیشه رزق وسیعی دارند. حدیثش را ازامام صادق(ع) نقل کرده اند: «هر خانواده ای که سهم آنان از رفق وهمدلی بسیارباشد و با یکدیگر با مدارا و ملایمت رفتار کنند، خداوند حتما رزق آنان را افزایش خواهد داد، چه انگیزه ای بهتر از این برای کنار گذاشتن اختلاف ها؟

خوش رفتاری با همسایه

‏حتما این حدیث معروف پیغمبراسلام(ص) راشنیده اید که فرموده اند:« جبرئیل آن قدر بر تکریم همسایه» مرا سفارش کرد که گمان کردم، همسایه از همسایه ارث هم می برد».
اتفاقاً یکی دیگر ازعوامل افزایش رزق وروزی، خوش رفتاری باهمسایه است. سند این گفته را هم امام صادق(ع) تایید کرده اند: «‏خوش رفتاری باهمسایه موجب افزایش روزی است».

ازدواج

این مورد دقیقا در جامعه ما برعکس اجرا می شود؛ یعی همه مننتظرند رزقشان زیاد شود تا ازدواج کنند، درحالی که ائمه اطهار(ع) بارها سفارش کرده اند که ازدواج کنید تا رزقتان بیشتر شود گر باور ندارید این حدیث امام صادق(ع) را با دقت بخوانید:«رزق انسان با همسر و خانواده تامین می شود». پیامبر گرامی اسلام(ع) در توصیه ای همگانی خطاب به همه جوانان می فرمایند: «خانواده تشکیل دهید تا رزق شما فراوان شود».

دعا

عوامل مؤثر در افزایش رزق انسان، منحصر در عوامل مادی و ظاهری از قبیل کار و تلاش، تدبیر، آینده نگری و… نیست بلکه عوامل دیگری هم در افزایش رزق انسان مؤثرند که دعا یکی از آنهاست. امام صادق(ع) دراین باره فرموده اند: «خداوند عزوجل» ارتزاق مؤمنان را از راه های غیرقابل پیش بینی برای آنان قرارداده است تا با نشناختن راه تامین رزق خود، زیاد دعا کنند».

صله رحم

ارتباط با بستگان و مشارکت درغم و شادی آنان و مطلع شدن از احوال و روزگار شان، ثمرات و برکات مادی و معنوی فراوانی در پی دارد که از جمله برکات مادی آن، افزایش رزق و روزی است. ا‏مام صادق(ع) ‏دراین ارتباط فرموده اند: «ارتباط با خویشاوندان باعث نیکی اخلاق، مبارک شدن دست، پاگیزگی روح، افزایش رزق و تأخیر در مرگ آدمی می شود» . پیامبر اکرم (ص) در حدیثی فرموده اند: هر کس دوست دارد که خداوند عمر او را دراز و رزق او را زیاد کند، پس با خویشان و بستگان خود ارتباط داشته باشد».

مهربانی با مردم

‏مهربانی و خوش رفتاری با خلق خدا، زمینه ساز مهربانی و لطف خداوند نسبت به انسان است و باعث افزایش رزق و روزی می شود. امام صادق(ع) این باره فرموده اند: «ترک مردم آزاری و کم جار وجنجال کردن، روزی را افزایش می دهد» . حضرت در حدیثی دیگر به یاران خود این چنین سفارش می کنند: «برشما باد که با دیگران با رفق و ملایمت رفتار کنید چرا که رفق، مبارک و تندخویی ، شوم و ناپسند است. رفق، نیکی وخوش اخلاقی با دیگران، شهرها را آباد و رزق ها را افزون می کند».

همه نعمت های خدایی

خدا 124بار در قرآن کریم از واژه رزق و مشتقات آن استفاده کرده است اما خداوند چند نمونه ازرزق های دنیایی را در قرآن مورد اشاره قرارداده است: 1
– غذا : این مورد برای ما انسان ها اصلی ترین مصداق رزق و روزی است. خداوند درآیه 88 ‏سوره مائده می گوید: «از نعمت های حلال و پاکیزه ای که خدا وند به شما روزی داده است بخورید».‏
2- فرزند: فرزندان رزق الهی اند. درآیه 140سوره انعام آمده است: «کسانی که از روی بی خردی و نادانی فرزندان خود را کشته اند و آنچه را خدا روزیشان کرده بود، از راه افترا به خدا حرام شمرده اند، سخت زیان کردند. آنان به راستی گمراه شده و هدایت نیافته اند».
3- ‏چارپایان حلال گوشت: یکی دیگر از رزق هایی که در قرآن مورد تاکید قرار گرفته، مربوط به چارپایان حلال گوشت است که خداوند در آنها منفعت بسیاری قرارداده است. در آیه 28 ‏ سوره حج آمده است: «هنگام ذبح چارپإیان خدا را ذکر کنند چرا که خدا آنها را رزق قرار داده است».
4- باران: همان نعمتی که از آسمان برسرمان می بارد و ما قدرش را نمی دانیم. خداوند بارها و بارها در قرآن به آبی که از آسمان نازل می کند، اشاره کرده و آن را روزی بندگانش دانسته است، مثل آیه 5 سوره جاثیه: «رزق بارانی که خداوند از آسمان نازل کرد و به وسیله آن زمین را بعد از مردنش حیات بخشیده است».
5 میوها: در فصل تابستان این رزق الهی تنوع بسیاری پیدا می کند، هرچند که قیمتش هم مثل تنوعش زیاد می شود. به هرحال، میوه ها هم در قرآن به عنوان رزق الهی مورد اشاره قرار گرفته اند. نمونه اش آیه سوره بقره: «و از آسمان آبی فرو فرستادیم و به وسیله آن میوه ها را پرورش دادیم تا روزی شما باشند». البته خداوند چند میوه را به صورت خاص مورد اشاره قرارداده است؛ مثل خرما و انگور.

رزقی برای عذاب

خیلی از ما فکر می کنیم که ثروت عین نعمت است، در حالی که خداوند ثروت را وسیله ای برای آزمایش بندگانش می داند. خدا در آ یات 15 تا 18 ‏سوره فجر می فرماید: «وقتی پروردگار بخواهد انسان را امتحان کند، 2 ‏نوع برخورد با او می کند: اول اینکه به ثروت او را محترم می کند و او می گوید. پروردگارم مرا اکرام کرد یا او را با محدود کردن ثروت امتحان می کند و او می گوید پروردگارم مرا سبک کرد».
متاسفانه این فرهنگ در جامعه ما وجود دارد. خدا در ادامه آیه می گوید: «اصلا این طور نیست بلکه شما با ثروتتان باید وسیله اکرام یتیمان و اطعام مسکین را فراهم کنید اما نکردید».
حضرت علی(ع) به امام حسن(ع) می گویند: «چقدر زشت است درموقع نیاز، انسان خود را خوار کند؛ چون آن رزقی که برای تو مقدر شده بالاخره می رسد و آن رزقی که برای تو نیست به دستت نمی رسد. پس چرا خود را در برابر صاحبان ثروت کوچک می کنید؟».
آیه 55 سوره توبه هم می گوید: «سرمایه و فرزند کفار باعث شگفتی تو نشود چون خدا اراده کرده با همین امکانات درهمین دنیا آنها راعذاب کند».
منبع: همشهری (آیه) تیر 88