نویسنده: محمود مهدی‌پور
مطلع
اختصاص دفتری از فرهنگ کوثر به هر کدام از پیشوایان پاک و آینه‌داران جلال و جمال الهی، مصوبه‌ای بود که همزمان با طلوع نشریه در افق مطبوعات کشور، در جمع مسؤولان این کاروان فرهنگی مطرح گردید . تاکنون ویژه نامه‌هایی مخصوص پیامبر گرامی اسلام، حضرت فاطمه علیها السلام، غدیر، امام علی، امام حسن، امام حسین، امام صادق و امام کاظم علیهم السلام با یاری اهل قلم حوزه مقدس قم انتشار یافته است . گرچه نسبت‌به ساحت قدس آن بزرگواران باید گفت: «دست ما کوتاه و خرما بر نخیل» و «چه نسبت‌خاک را با عالم پاک» ولی دلخوشیم که با این ویژه‌نامه‌ها آینه خرد و شکسته خود را فراروی آفتاب انوار عترت علیهم السلام بگیریم . این شماره از «نشریه» به زندگی حضرت علی بن الحسین علیه السلام، امام حماسه و عرفان و آزادی اختصاص یافته است . ما اگر بتوانیم محورهای پژوهشی و راهکارهای معرفت این یادگار سیدالشهدا و عصاره عاشورا را در دیدرس شیفتگان آن بزرگوار قرار دهیم، خدای را شاکریم و شفاعت آن «زین المجتهدین» را امید می‌بریم .
1)چرا امام، «سجاد» لقب یافت؟
جابر جعفی از حضرت باقرالعلوم علیه السلام بازگو می‌کند که فرمود:
– پدرم، هیچ یک از نعمت‌های الهی را یاد نمی‌کرد، مگر آنکه سر به سجده می‌نهاد .
– هیچ حادثه ناگواری از او رد نمی‌شد، جز آنکه سجده می‌کرد .
– هیچ نیرنگ حیله‌گری از او دفع نمی‌گردید، مگر آنکه سر به سجده می‌نهاد .
– از هیچ نماز واجبی فراغت نمی‌یافت، مگر اینکه به سجود می‌رفت .
– هرگز موفق به اصلاح و آشتی بین دو نفر نمی‌شد، جز آنکه سجده شکر به جای می‌آورد .
– نشانه‌های سجود در تمام اندام سجده‌اش آشکار بود . از این رو ایشان را «سجاد» نامیدند . (1)
2)نقش نگین انگشتر امام سجاد(علیه السلام)
در آن عصر مهم‌ترین جمله و شعار خویش را در نگین انگشتری حک و مواضع خود را از این راه به همگان اعلام می‌کردند . در زمینه نقش نگین حضرت سجاد علیه السلام، آذین عابدان همه تاریخ، سه جمله در روایات معصومین علیهم السلام آمده است:
– امام باقر علیه السلام فرموده است:
نقش نگین انگشتر پدرم، عبارت «العزه لله» بود . (2)
و این، چه زیباست در عصری که نماینده یزید از همه مردم مدینه به عنوان «برده یزید» و غلام و کنیز او پیمان بیعت می‌گیرد، و هرکس بیعت نکند، بدون محاکمه اعدام می‌شود، امام با شعار «عزت از آن خداست» ، اقتدار دروغین آنان را درهم می‌شکند .
– امام کاظم علیه السلام فرموده است:
بر نگین انگشتر پدرم این جمله نگارش یافته بود:
«خزی و شقی قاتل الحسین بن علی (3) ; رسوا و بدبخت است آنکه حسین بن علی علیه السلام را کشت .»
این اعلام موضع در شرایطی است که می‌خواهند جریان کربلا برای همیشه فراموش شود و یزید و امویان تبرئه گردند و عاشورا، خطای ماموران جزء قلمداد گردد .
– امام صادق علیه السلام می‌فرماید:
نقش نگین علی بن الحسین علیه السلام عبارت «الحمد لله العلی العظیم» بود . (4)
البته این احادیث‌با هم ناسازگار نیست، زیرا حضرت انگشترهای متعددی داشته و در هر شرایط، شعار مناسب آن روز را بر نگین انگشتر خویش حک فرموده است .
3)حوادث مهم عصر امام سجاد(علیه السلام)
مهم‌ترین حوادث سیاسی، اجتماعی عصر آن بزرگوار عبارت است از:
1 . قیام توابین به رهبری سلیمان بن صرد خزاعی .
2 . قیام مدینه به رهبری عبدالله بن حنظله غسیل الملائکه (واقعه حره) .
3 . سنگباران و آتشباران کعبه معظمه توسط نظامیان یزید .
4 . قیام مختار بن ابی‌عبیده ثقفی .
5 . حکومت عبدالله بن زبیر در مکه .
6 . حکومت مروانیان در شام .
7 . قیام خوارج و عبدالرحمن بن محمد بن اشعث، علیه حجاج در سال‌های 81 تا 83 ه .
در تحلیل مواضع و رفتار و گفتار آن بزرگوار، شناخت کم و کیف این حوادث نقش مؤثری خواهد داشت .
4)مهم‌ترین اقدامات امام سجادعلیه السلام
1 . تداوم بخشی و تفسیر درست‌حادثه عاشورا و جلوگیری از تحریف آن .
2 . پرورش رهبر آینده امت اسلامی حضرت باقرالعلوم علیه السلام و فرزندانی همچون: عبدالله باهر و زید شهید و مجاهد، اسوه آمران به معروف .
3 . نشر معارف قرآن و فرهنگ اسلام در قالب دعا و نیایش .
4 . نظارت و هدایت اندیشمندان و فقها و قرای جامعه اسلامی .
5 . حمایت‌سیاسی، مادی و معنوی از بردگان به عنوان مظلوم‌ترین گروههای اجتماعی و تلاش برای هدایت و آزادی آنان .
5)سفرهای امام زین العابدین علیه السلام
1 . سفر جهادی، تبلیغی از مدینه به مکه و کربلا تا بازگشت دوباره به شهر پیامبر همراه با بانوان حرم حسینی .
2 . سفرهای عبادی، زیارتی و تربیتی به همراه کاروان‌های حج از مدینه و احیانا از کوفه برای حج و عمره .
3 . سفر تحمیلی و بازداشت‌گونه در عهد عبدالملک بن مروان که آن بزرگوار را به قصد ارعاب و تهدید از مدینه به دمشق بردند .
4 . سفر زیارتی، تربیتی به کوفه و نجف و آموزش روش زیارت امیرالمؤمنین و امام حسین علیهما السلام از جمله تعلیم دعای عمیق و عرفانی به ابوحمزه ثمالی و شاید بتوان گفت‌بنیانگذاری حوزه علمی نجف . (5)
6)پاسداری از مقام نبوت
امام سجاد علیه السلام‌در غالب دعاهای صحیفه سجادیه مکرر، قبل و یا بعد از هرگونه درخواست از خدای متعال، به حمد و ثنای الهی می‌پردازد و بر پیامبر و آل آن بزرگوار صلوات می‌فرستد و شیوه دعا کردن را آموزش می‌دهد و حرمت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم را پاس می‌دارد ولی هرگز رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و ارتباط نسبی خویش با آن بزرگوار را راه دستیابی به امکانات دنیوی قرار نداده است . صاحب کشف الغمه در ج 2، ص 93، این عبارت را از آن امام همام نقل کرده است:
«ما اکلت‌بقرابتی من رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم شیئا قط; هرگز به دلیل خویشاوندی با رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم چیزی نخورده‌ام .»
7) ایثارگر بزرگ
امام باقر علیه السلام فرموده است که پدرش حضرت علی بن الحسین علیه السلام دوبار کل دارایی خود را با خدا قسمت کرد: (6)
همان بزرگوار فرموده است که امام سجاد علیه السلام شبها انبان بزرگی از نان بر پشت می‌نهاد و به نیازمندان صدقه می‌داد . ابوحمزه ثمالی و سفیان ثوری هردو نقل کرده‌اند که آن بزرگوار می‌فرمود:
«ان صدقه السر تطفی‌ء غضب الرب (7) ; به راستی صدقه پنهانی خشم پروردگار را فرومی‌نشاند .» پس از شهادت امام سجاد علیه السلام معلوم شد آن بزرگوار مخارج صد خانواده نیازمند را بر عهده داشته است . (8)
8) امام آزادی بخش
محقق گرامی، عبدالعزیز سید الاهل نوشته است: امام چهارم بدون آنکه نیازی به نیروی کار بردگان داشته باشد، آنها را می‌خرید و آزاد می‌کرد . و برخی گفته‌اند: امام چهارم هزار برده را در راه خدا آزاد کرد . (9) بردگانی که از این موضوع اطلاع داشتند، همواره خود را در معرض دید امام سجاد علیه السلام قرار می‌دادند تا شاید حضرت، آنان را خریداری و آزاد کند . و آن بزرگوار، هر ماه و هر روز به آزاد کردن بردگان خویش می‌پرداخت‌به طوری که لشکری از بردگان آزاد شده (شامل مرد و زن) پدید آمد . همگی موالی و آزادشدگان آن بزرگوار بودند .
9)خفقان حاکم بر عصر امام
1 . خود آن بزرگوار فرموده است: تعداد دوستان واقعی ما در مکه و مدینه به بیش از بیست نفر نمی‌رسد . (10)
2 . یک روز به آن بزرگوار گفتند: حال شما چطور است؟ فرمود: همه اهل اسلام به برکت پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وسلم به آرامش و امنیت رسیدند ولی ما به دلیل انتساب به آن بزرگوار، در حال ترس و وحشت زندگی می‌کنیم . (11)
3 . حجاج بن یوسف (قاتل سعید بن جبیر و قنبر، غلام با وفای مولا) که از خونریزی لذت می‌برد، یکصد و بیست هزار نفر را در عراق کشت . پس از مرگ وی در زندان‌هایش پنجاه هزار مرد و سی هزار زن به صورت مختلط زندانی بودند، در زندان‌هایی که سقف نداشت . و حجاج از سوی عبدالملک بن مروان از سال 75 تا 95 ه . حاکم تام‌الاختیار عراق، فارس، کرمان، سیستان، خراسان، عمان، یمن، موصل، حلوان، مدائن، بلاد ارمنیه، آذربایجان، اران، حوران، ماهین، ری و اصفهان بود . (12)
10) شاگردان برجسته
شیخ طوسی در کتاب رجال خویش، ص 81، یکصد و هفتاد نفر از شاگردان و یاران حضرت سجاد علیه السلام را نام برده است که نام برخی از آنان بدین شرح است:
1 . سعید بن مسیب
2 . ابوحمزه ثمالی (ثابت‌بن دینار)
3 . سعید بن جبیر
4 . ابوخالد کابلی
5 . یحیی بن ام‌طویل، که حجاج بن یوسف ثقفی او را در شهر واسط عراق شهید کرد . (13)
6 . فرزدق، معروف به ابوفراس شاعر
7 . طاووس یمانی
8 . حماد بن حبیب عطار کوفی
9 . زراره بن اعین شیبانی
10 . حبابه والبیه
11 . جابر بن عبدالله انصاری
12 . محمد بن جبیر بن مطعم
13 . فرات بن احنف
14 . سعید بن جبهان کنانی، مولی ام‌هانی
15 . قاسم بن عوف
16 . اسماعیل بن عبدالله بن جعفر .
11)حاکمان عصر
در عصر امام سجاد علیه السلام پنج زمامدار قدرت را به دست گرفتند که اسامی آنان چنین است:
1 . یزید
(چهل روز یا سه ماه هم معاویه بن یزید)
2 . عبدالله بن زبیر
3 . مروان بن حکم
4 . عبدالملک بن مروان
5 . ولید بن عبدالملک، که در عصر وی برادرش هشام بن عبدالملک آن بزرگوار را مسموم کرد .
در تحلیل گفتار و مواضع امام چهارم باید فضای سیاسی، اجتماعی عصر این زمامداران مورد توجه قرار گیرد .
12)بهترین اثر فارسی
تا آنجا که صاحب این قلم به تفحص پرداخت، در زمینه شناخت‌حضرت سجاد علیه السلام کارهای خوب و مفیدی به زبان فارسی منتشر شده و هرکدام از جهاتی ارزشمند است . اگرچه نسبت‌به وظیفه‌ای که بر عهده اندیشمندان امت اسلامی است، کار بسیار اندک و ناقص است; ولی جامع‌ترین و بهترین اثر به زبان فارسی، کتاب «امام سجاد علیه السلام; جمال نیایشگران» ، تحقیق گروه تاریخ بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی و نگارش جناب آقای احمد ترابی است . گرچه هنوز و تا قیام قیامت در سطوح گوناگون و به زبان‌های مختلف و در قالب‌های متنوع آثار جدیدی درباره آن بزرگوار باید تولید و منتشر گردد .
13)آثار برتر عربی درباره امام سجاد(علیه السلام)
حدود ده سال قبل (سال 1993 م). مسابقه‌ای علمی – فکری درباره امام سجاد علیه السلام توسط مؤسسه آل البیت، شاخه بیروت، برگزار شد و نویسندگان و محققان را برای نگارش بهترین اثر در زندگی این امام بزرگوار فراخواند .
پس از پایان مهلت مسابقه، بیست و چهار اثر علمی از سراسر جهان به مؤسسه رسید که اسامی آثار و نویسندگان آن بدین شرح است:
1 . جهاد الامام زین العابدین، سید محمدرضا الحسینی الجلالی
2 . الصحیفه‌السجادیه خصائصها و مضامینها، دکتر شلتاغ عبود
3 . الامام زین العابدین، عنقود مرصع، استاد سلیمان کتانی
4 . امامه علی بن الحسین دراسه و تحلیل، استاد محمود محمد کلوت
5 . فی رحاب سیاسه الامام زین العابدین، شیخ محمود بغدادی
6 . الحیاه السیاسیه للامام السجاد، شیخ نوری حاتم
7 . ضفه النور، استاد عبدالمجید فرج الله
8 . الامام السجاد امتداد النبوه فی حرکیه‌الرساله، استاد نبیل علی صالح
9 . الامام علی بن الحسین من المهد الی اللحد، استاد عدی محمد احمد
10 . الامام السجاد جهاد و امجاد، دکتر حسین حاج حسن
11 . ترجمه الامام السجاد فی کتاب تاریخ دمشق لابن عساکر، تحقیق شیخ محمدباقر محمودی
12 . حیاه الامام زین العابدین، شیخ یاسین محمد عمار
13 . قرائه فی حیاه الامام السجاد، نوری نعمه البطاط
14 . وصی الرسول الرابع امام علی بن الحسین السجاد، عصره و حیاته، شیخ احمد علی رجب
15 . هیبه الحق، استاد عبدالزهره رکابی
16 . الامام زین العابدین فی شعرالقدماء و المعاصرین، استاد اسماعیل خفاف
17 . آفاق قرآنیه فی فکر الامام زین العابدین، شیخ طالب سنجری
18 . دیوان الامام السجاد، سید مجیب الرفیعی
19 . الامام السجاد قدوه العباد و ارباب السیاسه، ابوصلاح نطفر
20 . ومضات من حیاه الامام زین العابدین، محمد حاجی
21 . شرح الصحیفه السجادیه، للمیرزا محمد بن محمد رضا مشهدی، تحقیق شیخ محمد رضا آل صادق
22 . فی رحاب امیرالعابدین و زین الساجدین، دکتر عارف ثامر
23 . عبرات المحبین عن الامام زین العابدین، صاحب الباقر
24 . سیره و مسیره الامام زین العابدین، علی سعید
در این مسابقه علمی، بر اساس داوری چهار استاد مسؤول بررسی کتاب‌های رسیده (دکتر محمد کاظم مکی، دکتر یحیی شامی، دکتر سمیر سلیمان و استاد حامد الخفاف)، آثار محققان ذیل:
– سید محمد رضا حسینی جلالی،
– دکتر شلتاغ عبود،
– استاد سلیمان کتانی
رتبه‌های اول تا سوم را به دست آوردند . (14)
14)ترجمه‌های صحیفه سجادیه
هم اکنون ترجمه‌های متعددی به فارسی از صحیفه سجادیه در بازار نشر وجود دارد که برای کمک به خوانندگان نشریه، نام تعدادی از ترجمه‌ها را بدون داوری و رعایت ترتیب، تقدیم می‌داریم:
1 . ترجمه مرحوم سید علی‌نقی فیض الاسلام
2 . ترجمه صدرالدین بلاغی
3 . ترجمه جواد فاضل لاهیجی
4 . ترجمه حسین عماد زاده
5 . ترجمه حسین انصاریان
6 . ترجمه ابوالحسن شعرانی
7 . ترجمه الهی قمشه‌ای
8 . ترجمه محسن غرویان و عبدالجواد ابراهیمی
9 . ترجمه علی شیروانی
10 . ترجمه سید جعفر حسینی
11 . ترجمه علی‌رضا رجالی
12 . ترجمه عقیقی بخشایشی
13 . ترجمه محمد مهدی فولادوند
14 . ترجمه و شرح سید احمد فهری
15 . ترجمه اسدالله مبشری
16 . ترجمه عبدالمحمد آیتی .
جا دارد نهادهای فرهنگی و حوزه‌های علوم دینی، که جریان‌هایی مثل کتاب سال ولایت و کتاب سال حوزه را مدیریت می‌کنند، ضمن احترام به زحمات تمام نویسندگان و مترجمان، تعدادی از ترجمه‌های نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه و دیگر آثار معصومین علیهم السلام را در یک نظام داوری عادلانه و شایسته به مردم معرفی کنند و ناشران متدین و آگاه نیز نسبت‌به چاپ و نشر آن با قیمت مناسب و در شمارگان مطلوب اقدام کنند .
و البته این امور بدون تقویت روح اخلاص، ساماندهی امور حوزه و هماهنگی دولت و ملت، امکان‌پذیر نیست .
پی نوشت :
1 . علل الشرایع، ص 88 .
2 . قرب الاسناد، ص 7; بحارالانوار، ج 46، ص 7 .
3 . بحارالانوار، ج 46، ص 5 .
4 . اصول کافی، ج 6، ص 473 .
5 . پیشوای چهارم، ص 23; امام سجاد (ع) ; جمال نیایشگران، ص 180 .
6 . کشف الغمه، ج 2، ص 100، پاورقی سیدهاشم رسولی .
7 . بحارالانوار، ج 46، ص 90 .
8 . همان، ص 88 .
9 . کشف الغمه، ج 2، ص 77 .
10 . الغارات، ص 573 .
11 . کشف الغمه، ج 2، ص 107 .
12 . بر امام سجاد و امام باقر چه گذشت؟ ، ص 83 .
13 . تاریخ الائمه، مطبوع‌ضمن‌مجموعه‌نفیسه، ص32 .
14 . جهاد الامام السجاد (ع)، سید محمدرضا حسینی جلالی، ص 303 .
منبع: پایگاه حوزه
