نویسنده: سید مهدی سیدی

خودسازی با نگاهی به کتاب المراقبات میرزا جواد آقا ملکی تبریزی
بسیاری از ما همیشه دنبال نسخه و راهکاری می گردیم که با آن، در امر خودسازی و تهذیب نفس موفقیت هایی کسب کنیم. بتوانیم معصیت ها و گناهان را ترک کنیم و در انجام واجبات پیشرفت کنیم. از این رو مردم به ویژه جوانان -همواره نسبت به مطالعه زندگی علما و صلحا و عرفا و گوش دادن به توصیه های آنها، اقبال چشمگیری داشته اند و شاید با قدری مسامحه بتوان این مطلب را تأیید کرد که در روزگار معاصر این اقبال و نیاز دو صد چندان است؛ چرا که به گفته بزرگان، خوب بودن در این زمانه-با تمامی شرایط منحصر به فردی که گهگاه از آن تعبیر به دوران آخرالزمان می شود-سخت تر و دشوارتر است.
امام موسی کاظم(ع)فرمودند: وقتی پنجمین فرزند از فرزندان من غایب شد در مورد دین خود بسیار مراقب باشید، مبادا کسی شما را از دینتان جدا کند.
حال تکلیف چیست؟ کدامین نسخه برای درمان این درد، به مداوا می آید؟و کدامین راه مستقیم است که ما را از این وادی پرخطر به سلامت عبور می دهد؟ باید بدانیم توفیق در مسیر بندگی و کسب تقوا؛ برنامه مدون، راه حل های مشخص و نسخه های آزمایش شده ای می خواهد که در عمل کارایی خود را نشان داده باشد.

نسخه ای مجرب

یکی از جدی ترین توصیه های عارفانه و عالمانه به جویندگان راه فضیلت، نسخه ای سه مرحله ای است:
«مشارطه؛ مراقبه؛ محاسبه»
توصیه شده است که هر شخص برای حرکت در مسیر خودسازی-جهاد اکبر(1) به این سه گانه عمل کند. شب هنگام و قدری پیش از خواب، درباره ترک یک معصیت با خود عهد کند و در طول فردا، مداوما بر وفای به این عهد، مراقبت و مداومت کند که خدای حکیم فرمود: «ای کسانی که ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و هر کسی باید بنگرد که برای فردا از پیش چه فرستاده است و از خدا بترسید. در حقیقت، خدا به آنچه می کنید آگاه است»(2) حواس خود را جمع کند و علی الدوام شرط شب پیش را به نفس خود یادآوری کند که «این یک روز بگذار در مقابل نگاه حضرت حق-که عالم آشکار و نهان است(3)-عهد کوچک خود را وفا کنم. در مقابل این همه نیکی و نعمت خدا، بگذار لحظه ای حیا کنم و نمکدان نشکنم:
«ای دل، چه اندیشیده ای، در عذر آن تقصیرها
زان سوی او، چندان وفا، زین سوی تو، چندین جفا
زان سوی او، چندان کرم، زین سو، خلاف و بیش کم
زان سوی او، چندان نعم، زین سوی تو، چندین خطا
زین سوی تو، چندین حسد، چندین خیال و ظن بد
زان سوی او، چندان کشش، چندان عطا»(4)
و در انتهای روز به بررسی عملکرد یک روزه خویش بپردازد. محاسبه کند تا چه میزان بر رعایت این عهد پایمردی کرده و یا چه میزان در این نبرد مغلوب شده است و آنگاه برنامه ای نو و تازه برای فردایش مهیا کند.

اشکال کار از کجاست؟

شاید یکی از رایج ترین اشکالات زندگی روزمره ما و یکی از اساسی ترین علت های عدم توفیق ما در اجرای این نسخه و این توصیه، آن است که برای زندگی خویش برنامه معینی تعیین نکرده ایم. اوقاتمان براساس تدبیری معین مدیریت نمی شود. باری به هر جهت زندگانی می گذرانیم و به این زندگی شاد و خرسندیم: «هر چه پیش آید خوش آید، ما که خندان می رویم.»
و نوعا از نظم-آن چیزی که اسلام به آن سفارش مکرر کرده -بهره ای نبرده ایم که امیرالمؤمنین علی(ع)در بستر شهادت، اولین وصیتی که کردند چنین بود: «اوصیکم بتقوی الله و نظم امرکم.»(5)
شاید بپرسیم کدامین نظم؟ نظم به آن معنا که در زندگی مجموعه برنامه های ثابت، معین، محاسبه شده و قابل تکراری داشته باشیم که در طول دوره زمانی معین، تکرار شود.
بی شک اسلام عزیز این مطلب و این شیوه معمول زندگی عموم مردم را- بی برنامگی و بی نظمی -نمی پسندد. با کمی غور و تفحص در مضامین دینی و دستورات عبادی و مناسک مذهبی، پی می بریم که برای لحظه لحظه زندگی و برای حداکثر روزها و ماه ها، اعمال و اوراد و ادعیه و برنامه هایی سفارش شده است . نگاهی اجمالی و گذرا به کتاب شریف مفاتیح الجنان(6)مؤید این معناست.

کتابی که برای ما کمک کار خوبی است

یکی از کتبی که در این زمینه می تواند کمک شایانی به زندگی عبادی و منظم ساختن بندگی ما کند، کتابی است با عنوان «المراقبات فی اعمال السنه» تألیف عارف بالله میرزا جواد آقا ملکی تبریزی.

میرزا جوادآقا کیست؟

این مرد بزرگ از علما و عرفای بزرگ و نام آور نزدیک به دوران ماست. آیت الله میرزا جوادآقا ملکی تبریزی سال های سال-در نجف -توفیق بهره مندی از محضر پرنور شیخ عارف کامل آیت الله آخوند ملاحسین قلی همدانی را می یابد و از انفاس آن مرد قدسی بهره ها می برد.
در مورد میرزا جواد آقا نقل شده است . وقتی در مجلسی می نشست، می فرمود: «ای مردم! یکی از نام های خدا «غفار»است! همین را که می گفت؛ چند نفر غش می کردند و آنان را از مجلس بیرون می بردند.»(7) ایشان در قم در کنار تدریس فقه، درس های اخلاقی داشته اند که بهره ها داشته. درس اخلاق این مرد بزرگ بر دو قسم بود؛ درسی که در منزل تشکیل می شد و برای تعدادی از شاگردان خاصش بود و درسی که در مدرسه فیضیه قم برای عموم مردم می گفت. می گویند که در آن مجلس، حدود 400نفر شرکت می کردند. ایشان در سحرگاه یازدهم ذی الحجه سال 1343هجری قمری دار فانی را وداع گفت و پیکر پاکش در قبرستان شیخان قم نزدیک مقبره میرزای قمی در خاک آرمید و از امام خمینی (ره)راجع به ایشان نقل شده: «در قبرستان قم، یک مرد خوابیده است و او حاج میرزا جواد آقای تبریزی است.»

کتاب المراقبات

این کتاب که اصل آن به عربی است و اکنون ترجمه های مختلفی از آن نزد جویندگان موجود است، نسخه ای است برای آنان که مایل به پیمودن راه پرنور بندگی و صراط مستقیم هستند.
در این کتاب، 12ماه سال تقسیم بندی شده و برای هر کدام از ماه ها با ویژگی ها و اعمال -از نگاه روایی و عرفانی -توضیحات و توصیه های ارائه شده است.
ایشان در مقدمه کتاب می نویسند: «ای انسان، اندیشه کن که تو در ارتباط با منافع این دنیای پست و در رفتار و کردار خود، آن گونه عمل می کنی که به سود بیشتری برسی و بهره زیادتری را به دست آوری. به این جهت چیزهایی را بر می گزینی که امتیاز و برتری بیشتری داشته باشند. بلکه بالاتر از این به خاطر غذا و آب و بستر خواب بهتر، خود را خسته و وقت خود را صرف می کنی. در حالی که خوب می دانی که حاصلی از این خستگی جز تفاوت ناچیزی به دست نمی آوری که آن هم همیشگی نبوده و از بین رفتنی است. حال سؤال این جاست که چرا در ارتباط با سرای آخرت خود، این گونه عمل نمی کنی؟ در حالی که منافع و بهره های آخرت، ماندنی و پایدار است و هرگز نعمت های این دو سرا با هم قابل مقایسه نمی باشند.»
و در ادامه می فرماید: «و اگر دارای همت نیستی؛ با سعی و تلاش و با مدارا و نرمی با نفس و سخت گیری نکردن برخود، از خراب شدن و به هدر رفتن اوقات جلوگیری کن تا به این وسیله به انجام کارهای خیر عادت کنی زیرا خیر عادت آدمی است و از رفتار و کردار ناشایست بترس؛ زیرا ترس از آنها عبادت است و مواظب باش که در غفلت از خداوند نباشی که در این صورت از حیوانات گمراه تر و از مردمان عوام، پست تر خواهی بود.»
شمه ای از این رفق و مدارا این است که از روزهای سال مراقبت کنی و برای یک بار هم که شده به پاره ای از آنچه که وارد شده، عمل کنی و من در این نوشتار مختصر مهم ترین اعمال وارده را یادآور شده و به آنچه مراقبتش لازم تر است؛ اشاره نموده ام و یقین بدان، هرگز قادر به اصلا ح ظاهر خود نمی باشی؛ مگر اینکه باطن خود را اصلاح کنی زیرا منشأ رفتار و کردار قلب است و براین اساس است که از دل صالح جز رفتار و کردار صالح برون نیاید.
ایشان در این کتاب اعمال و روزهای ماه های دوازده گانه قمری را شرح می دهد؛ از محرم و صفر گرفته تا رجب و شعبان و رمضان؛ تا شوال و ذی القعده و ذی الحجه.
امید است توفیقی حاصل شود برای همه ما که از نعمت چنین توصیه ها و تذکراتی در مسیر عمل بهره مند شویم و در مسیر مشارطه، مراقبه و محاسبه توفیقات بزرگی به دست آوریم.

پی‌نوشت‌ها:

1ـ اولین حدیث از کتاب اربعین حدیث امام خمینی(ره)
2ـ یا أیُّهَا الّذینَ امَنُوا اتَّقوااللهَ وَ لتَنظُر نَفسٌ ما قَدَّمَت لِغَدٍ وَ اتَّقُوا اللهَ إِنَّ اللهَ خَبیرٌ بِما تَعمَلونَ-حشر-18
3ـ ذلِکَ عالِمَ الغَیبَ وَ الشَّهادَه العَزیزُ الرَّحیم-سجده -6
4ـ دیوان شمس-مولوی
5ـ شما را به پرهیز از نافرمانی خدا و نظم و انضباط در زندگی توصیه می نمایم-نهج البلاغه -نامه47
6ـ کتاب ارجمند«مفاتیح الجنان»حاج شیخ عباس قمی محدث بزرگ و از شاگردان برجسته میرزا حسین نوری، نزدیک به یک قرن است که محل مراجعه اهل ایمان است تا به واسطه آن دست نیاز به پیشگاه بی نیاز دراز کنند و به بارگاه قدسی خداوند متعال تقرب جویند.
7ـ به نقل از استاد فاطمی نیا در کنگره بانو اصفهانی

منبع:نشریه همشهری آیه