در احادیث داریم که مثلا به خواننده فلان دعا یا فلان آیه یا سوره پاداش شهید و… می دهند، لطفاً توضیح دهید چطور با خواندن یک دعا در چند دقیقه پاداش شهید عطا می شود؟

از طریق شیعه و اهل سنت از رسول خدا ـ صلی الله علیه وآله ـ و ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ روایات زیادی رسیده است که می فرمایند، اجر و ثوابهای فراوانی بر عبادات و اعمال مستحبّ مترتب می باشد، بعضی از اهل ایمان از شنیدن این قبیل روایات شوقی در وجودشان ایجاد می شود و در انجام اعمال نیک سعی بیشتری می کنند که یقیناً به بعضی از مراتب ثواب خواهند رسید. اما عده دیگری این قبیل اجر و ثوابها را بعید می شمرند، بلکه بعضی صحت این قبیل روایات را انکار می کنند و بعضی دیگر بر اثر جهالت و بی خبری از معانی این روایات ـ نعوذ باللّه ـ آنها را استهزاء می نمایند. لذا برای جلوگیری از استبعاد عده ای و انکار یا استهزاء عده دیگر، چند جواب می توان مطرح کرد:
1ـ از روایات استفاده می شود که اجر و ثواب بر دو قسم است: 1ـ استحقاقی; 2ـ تفضّلی.
ثواب استحقاقی عبارت است از اجر و مزدی که خدای متعال در مقابل اعمال نیک قرار داده است که هر کس آن اعمال را انجام دهد مستحق آن خواهد گردید.
ثواب تفضّلی: عبارت است از اینکه خداوند بدون حساب، از سر فضل، بیشتر از مقدار مقرر ثواب ، مرحمت فرماید: (و اللّه ذو الفضل العظیم)[1] بنابر این روایتی که مثلا می گوید هر کس فلان نماز یا فلان دعا را بخواند، خدای متعال به او ثواب شهید عطا خواهد داد، مراد این است که به این شخص از باب تفضّل و نه استحقاق، ثواب کشته شدن در راه خدا را مرحمت می فرماید. البته آنچه را که از باب تفضّل و زائد بر ثواب استحقاقی به شهید داده می شود فوق ادراک عقول است، به عبارت دیگر شخص به واسطه فلان نماز به مرتبه تفضلی شهید می رسد نه به مرتبه استحقاقی شهید.
2ـ در اینکه اجر و ثواب هر عملی موقوف بر قبولی آن عمل است و قبولی هر عبادت واجب و مستحبی موقوف بر اخلاص است، شکی نیست چنانکه خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: (و ما امروا الاّ لیعبدوا اللّه مخلصین)[2] اخلاص دارای مراتبی است. مرتبه نخست آن این است که عمل باید از ریا و سمعه پاک باشد چرا که هر عمل واجب یا مستحبی که خالی از ریا و سمعه و شرک خفی نباشد، یقیناً باطل خواهد بود و نه تنها به صاحبش ثوابی نخواهد رسید، بلکه جزء گناهان او شمرده شده و سزاوار عقاب خواهد بود زیرا ریا از گناهان کبیره است و از اقسام شرک شمرده می شود.
یکی دیگر از مراتب اخلاص آن است که صاحب عمل هیچگونه نظر و طمعی به ثوابی که بر آن عمل مترتب شده است نداشته باشد و هدفش از انجام آن عمل فقط امتثال و به جا آوردن دستور خداوند متعال و تقرّب به او باشد.
چنانکه از حضرت علی ـ علیه السلام ـ روایت است که فرمود: عبادت بر سه گونه است، عبادتی که از ترس عذاب به جا آورده شود، عبادت عبید و غلامان است; عبادتی که به طمع بهشت انجام گیرد، این عبادت تجّار و معامله گران است; و عبادتی که از روی استحقاق حق انجام گیرد، عبادت احرار و آزادگان است.[3] برای اخلاص مراتب بالاتر دیگری نیز وجود دارد که به همین مقدار اکتفا می کنیم.
با دانستن این مقدمه می گوئیم ممکن است اجر و ثوابهای زیادی که برای اعمال صالح و مستحب در روایات آمده است به اعتبار مراتب اخلاص باشد به این معنا که هر کس هر مرتبه ای از اخلاص در عمل را دارا باشد مرتبه ای از ثواب را خواهد داشت.
3ـ سبب انکار یا استبعاد این قبیل روایات آن است که می بیند، خواندن فلان دعا یا سوره یا نماز و غیره در کمال سهولت و در وقت کم انجام می گیرد، اما جهاد در راه خدا یا حج در کمال سختی است. حال چگونه بین خواندن فلان دعا و بین کشته شدن در راه خدا موازنه برقرار می شود؟
باید توجه داشت که صورت عبادات به تنهایی ارزش و قیمتی ندارد، بلکه شأن و ارزش هر عملی به اعتبار روح آن عمل است، مثلا اگر کسی دو رکعت نماز بخواند و فقط بدنش مشغول حرکات مخصوص نماز باشد لکن فکر و قلبش متوجه جای دیگر باشد، این نماز، نماز بی روح خواهد بود و نماز بی روح اگر دور کننده از خدا نباشد، یقیناً نزدیک کننده به خدای سبحان نخواهد بود و چگونه ممکن است آن همه ثوابهای عظیم برای چنین نمازی داده شود.
و همچنین کسی که مشغول خواندن دعایی بشود ولی از اوّل تا آخر دعا فقط زبانش مشغول حرکت باشد، عمل او بسیار کم منفعت خواهد بود.
و اگر در روایتی دیدید که برای خواندن فلان دعا ثواب شهید است، لابد در صورتی است که دارای شأن و حقیقت و روح باشد. و اگر کسی در موقع خواندن دعا حالش مثل حال شهید در موقع جهاد باشد (یعنی همانطوری که شهید برای کشته شدن در راه خدا از تمام علائق دنیوی دل می برد و تمام توجهش به پروردگارش می شود) ظاهراً با شهید فرقی ندارد.
از مطالب ذکر شده استفاده می شود که اولا شخص به واسطه خواندن فلان نماز یا دعا بر مرتبه استحقاقی شهید می رسد نه تفضّلی. ثانیاً اجر و ثواب به اعتبار اخلاص در عمل است به این معنا که هر کس هر مرتبه ای از اخلاص در عمل را دارا باشد مرتبه ای از ثواب را خواهد داشت. ثالثاً: ثواب شهید در صورتی است که عمل دارای حقیقت و شأن و روح باشد در غیر این صورت اجر و پاداش شهید رانخواهد داشت.

پی نوشت ها:
[1] . بقره/ 105.
[2] . بینه/ 5.
[3] . فیض الاسلام، نهج البلاغه، ص 1192، حکمت 229.