جهاد اکبر در احادیث

الجِهادُ على أرْبَعَهِ أوْجُهٍ : فجِهادانِ فَرْضٌ ، و جِهادٌ سُنّهٌ لا یُقامُ إلاّ مَع فَرْضٍ ، و جِهادٌ سُنّهٌ ، فأمّا أحَدُ الفَرْضَینِ فجِهادُ الرّجُلِ نفْسَهُ··· .
جهاد بر چهار گونه است : دو جهادْ واجب است ، و [سوم] جهاد مستحبّى است که بدان اقدام نشود مگر در کنار واجب، و [چهارم] جهاد مستحب [مطلق ]است. یکى از دو جهاد واجب، جهاد انسان با نفس خویش است··· .

( تحف العقول: ۲۴۳، مشکاه الأنوار: ۴۳۱/۱۴۴۲ )
تشویق به جهاد با نفس

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

المُجاهِدُ مَن جَاهَدَ نَفْسَهُ فی اللّه ِ .
مجاهد کسى است که به خاطر خدا با نفْس خود مبارزه کند.

( کنز العمّال : ۱۱۲۶۱ ، تنبیه الخواطر : ۱/۹۶ )

امام على علیه السلام :

جِهادُ النَّفْسِ مَهْرُ الجَنّهِ .
جهاد با نفس کابین بهشت است.

( غررالحکم: ۴۷۵۵ )

امام على علیه السلام :

جِهادُ الهوى ثَمَنُ الجَنّهِ .
مبارزه با هوس، بهاى بهشت است.

( غرر الحکم : ۴۷۵۶ )

امام على علیه السلام :

أوَّلُ ما تُنْکِرونَ مِن الجِهادِ جِهادُ أنفُسِکُم ، آخِرُ ما تَفْقِدونَ مُجاهَدَهُ أهْوائکُم و طاعَهُ اُولی الأمرِ مِنکُم .
نخستین جهادى که آن را کنار مى نهید، جهاد با نفْسهایتان است و آخرین چیزى که از دست مى دهید، مبارزه کردن با خواهشهایتان و اطاعت از فرمانروایانتان است.

( غرر الحکم : ۳۳۳۱ – ۳۳۳۲ )

امام على علیه السلام :

إنَّ المُجاهِدَ نَفسَهُ على طاعهِ اللّه ِ و عَن مَعاصیهِ عندَ اللّه ِ سبحانَهُ بمَنْزِلَهِ بَرٍّ شَهیدٍ .
کسى که در راه فرمانبرى از خدا، و دورى از نافرمانى او، با نفْس خویش مبارزه کند، نزد خداوند سبحان منزلت نیکو کارِ شهید را دارد.

( غرر الحکم : ۳۵۴۶ )

امام على علیه السلام :

مُجاهَدهُ النَّفْسِ شِیمَهُ النُّبَلاءِ .
مبارزه کردن با نفْس، خصلت بزرگ منشان است.

( غرر الحکم : ۹۷۵۶ )

امام على علیه السلام :

إنّی مُسْتَوفٍ رِزْقی ، و مُجاهِدٌ نَفْسی .

من روزىِ خود را بى کم و کاست دریافت مى کنم، و با نفْس خویش مى ستیزم .

( غرر الحکم : ۳۷۷۵ )

امام على علیه السلام :

یَنْبَغی للعاقِلِ أنْ لا یَخْلو فی کُلِّ حالَهٍ عَن طاعهِ ربِّهِ و مُجاهَدهِ نَفْسِهِ .
خردمند را سزد که در هیچ حالى از طاعت پروردگارش و پیکار با نفْسش باز نایستد.

( غرر الحکم : ۱۰۹۲۲ )

امام على علیه السلام :

جاهِدْ نَفْسَکَ و قَـدِّمْ تَوْبَتَـکَ ، تَفُزْ بِطاعَهِ ربِّکَ .
با نفْس خود بستیز و توبه ات را پیش انداز، تا به طاعت پروردگارت دست یابى .

( غرر الحکم : ۴۷۵۹ )

امام على علیه السلام :

رُدَّ عَن نَفْسِکَ عِند الشَّهَواتِ ، و أقِمْها على کِتابِ اللّه ِ عِند الشُّبُهاتِ .
در هنگام خواهشها جلو نفْست را بگیر و در هنگام شبهات، آن را به کتاب خدا ارجاع ده .

( غرر الحکم : ۵۴۰۶ )

امام على علیه السلام :

جِهادُ النَّفْسِ بالعِلمِ عُنوانُ العقلِ .

جهاد آگاهانه با نفْس، سر لوحه خرد است.

( غرر الحکم : ۴۷۷۲ )

امام على علیه السلام :

حارِبُوا هذهِ القُلوبَ ، فإنَّها سَریعهُ العِثارِ .
با این دلها بجنگید که آن ها زود مى لغزند.

( غرر الحکم : ۴۹۳۱ )

امام باقر علیه السلام :

إنّ المؤمنَ مَعْنیٌّ بمجاهَدهِ نَفسِهِ لِیغْلِبَها على هَواها ، فمَرّهً یُقیمُ أوَدَها و یُخالِفُ هَواها فی مَحبهِ اللّه ِ ، و مَرّهً تَصْرَعُهُ نَفسُهُ فیَتّبِعُ هَواها ، فیَنْعَشُهُ اللّه ُ فَینْتَعِشُ و یُقیلُ اللّه ُ عَثْرَتَهُ فیَتَذکّرُ .
همانا مؤمن، به پیکار با نفْس خویش اهتمام مى ورزد، تا بر خواهش آن چیره شود. گاه، کجى نفْس را راست مى کند و در راه محبّت خدا با خواهشهاى نفسانى مى ستیزد و گاهى هم نفْس ، او را به زمین مى زند و او پیرو خواهشهاى آن مى شود؛ اما خداوند او را از جا بلند مى کند و او بلند مى شود و خداوند از لغزشش مى گذرد و او نیز متنبّه مى شود.

( تحف العقول : ۲۸۴ )

امام کاظم علیه السلام :

جاهِدْ نَفْسَکَ لِتَرُدَّها عَن هَواها ، فإنَّهُ واجِبٌ علَیکَ کجِهادِ عَدُوِّکَ .
براى بازداشتن نفْس خود از خواهشهایش با آن مبارزه کن که مبارزه با نفْس، همچون مبارزه با دشمنت، بر تو واجب است .

( تحف العقول : ۳۹۹ )
جهاد اکبر (بزرگتر)

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ خطاب به اصحابش ـ فرمود :

قَدِمْتُم خَیرَ مَقْدَمٍ ، و قَدِمْتُم مِن الجِهادِ الأصْغَرِ إلى الجهادِ الأکْبَرِ : مُجاهَدَهِ العَبدِ هَواهُ .
خوش آمدید، و از جهاد اصغر پاى به میدان جهاد اکبر گذاشتید: جهاد بنده با هواى نَفْسش .

( کنز العمّال : ۱۱۲۶۰)

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

أفْضَلُ الجِهادِ أنْ تُجاهِدَ نَفْسَکَ و هوَاکَ فی ذاتِ اللّه ِ تعالى .
برترین جهاد این است که به خاطر خداوند متعال با نفْس و هواهاى نفسانیت جهاد کنى .

( کنز العمّال : ۱۱۲۶۵ )

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله ـ در پاسخ به سؤال ابوذر از برترین جهاد ـ فرمود:

أنْ یُجاهِدَ الرّجُلُ نَفْسَهُ و هَواهُ .
مبارزه انسان با نفْس و هواهاى نفسانیش .

( کنز العمّال : ۱۱۷۸۰)

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

أفْضَلُ الجِهاد مَن جاهَدَ نَفْسَهُ الّتی بینَ جَنْبَیهِ .
برترین جهاد، جهاد کسى است که با نفْس نهفته در میان دو پهلوى خود مبارزه کند.

( الجعفریّات : ۷۸ )

الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام :

نَروی أنَّ سیّدَنا رسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله رأى بعضَ أصْحابِهِ مُنْصَرِفا مِن بَعْثٍ کانَ بَعَثَهُ فیه، و قَدِ انْصَرَفَ بشَعثِهِ و غُبارِ سَفَرِهِ و سلاحُهُ علَیهِ یُریدُ مَنزِلَهُ ، فقالَ صلى الله علیه و آله : انْصَرَفَ مِن الجِهادِ الأصْغَرِ إلى الجِهادِ الأکْبَرِ . فقیلَ لَهُ : أ وَ جِهادٌ فَوقَ الجِهادِ بالسَّیفِ ؟! قالَ : نَعَمْ ، جِهادُ المَرءِ نَفْسَهُ .
روایت مى کنیم که سرور ما پیامبر خدا صلى الله علیه و آله یکى از اصحاب خود را دید که از مأموریتى جنگى که او را فرستاده بود برگشته و با موهاى ژولیده و غبار سفر بر سر و صورت و جنگ افزار در میان، به سوى منزل خود مى رود. حضرت صلى الله علیه و آله فرمود: از جهاد اصغر براى جهاد اکبر برگشتى! عرض کرد: آیا جهادى بالاتر از جهاد با شمشیر هم هست؟! فرمود: آرى، جهاد انسان با نفْس خود.

( الفقه المنسوب للإمام الرضا علیه السلام : ۳۸۰ )

امام على علیه السلام :

إنَّ رسولَ اللّه ِ صلى الله علیه و آله بَعثَ سَرِیّهً ، فلَمّا رَجَعوا قالَ: مَرْحَبا بقَومٍ قَضَوُا الجِهادَ الأصْغَرَ و بَقِیَ علَیهِمُ الجِهادُ الأکْبَرُ . قیلَ: یا رسولَ اللّه ِ ، و ما الجِهادُ الأکْبَرُ ؟ قالَ: جِهادُ النَّفْس . و قالَ علیه السلام : أفْضَلُ الجِهادِ مَن جَاهَدَ نَفْسَهُ الّتی بینَ جَنْبَیهِ .
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله سپاهى را به جنگ اعزام کرد. وقتى برگشتند فرمود: خوشامد مى گویم به مردمانى که جهاد اصغر را گذراندند ولى جهاد اکبر همچنان بر عهده آنان باقى مانده است. عرض شد: اى رسول خدا! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد با نفس. امام علیه السلام فرمود: برترین جهاد آن است که انسان با نفس نهفته در میان دو پهلوى خود بجنگد.

( معانی الأخبار : ۱۶۰/۱ )

امام على علیه السلام :

أفْضَلُ الجِهادِ جِهادُ النَّفْسِ عنِ الهَوى ، و فِطامُها عَن لَذّاتِ الدُّنیا .
برترین جهاد، مبارزه کردن با هواى نفْس و باز گرفتن آن از لذّتهاى دنیاست.

( غرر الحکم : ۳۲۳۲ )

امام على علیه السلام :

غایهُ المُجاهَدَهِ أنْ یُجاهِدَ المَرءُ نَفْسَهُ .
نهایت جهاد، مبارزه انسان با نفْس خویش است.

( غرر الحکم : ۶۳۷۰ )

امام على علیه السلام :

اعلَموا أنَّ الجِهادَ الأکْبَرَ جِهادُ النَّفْسِ، فاشْتَغِلوا بجِهادِ أنْفُسِکُم تَسْعَدوا .
بدانید که جهاد اکبر جهاد با نفْس است، پس به جهاد با نفْسهاى خویش پردازید تا نیک بخت شوید.

( غرر الحکم : ۱۱۰۰۵ )

امام باقر علیه السلام :

لا فَضیلهَ کالجِهادِ ، و لا جِهادَ کمُجاهَدهِ الهوى .
هیچ فضیلتى چون جهاد نیست و هیچ جهادى مانند مبارزه با هواى نفس نمى باشد .

( تحف العقول : ۲۸۶ )

امام صادق علیه السلام :

إنَّ النّبیَّ صلى الله علیه و آله بَعثَ بسَرِیّه، فلَمّا رَجَعوا قالَ: مَرْحَبا بقَومٍ قَضَوُا الجِهادَ الأصْغَرَ و بَقِیَ الجِهادُ الأکْبَرُ . قیلَ : یا رسولَ اللّه ِ ، و ما الجِهادُ الأکْبَرُ ؟ قالَ: جِهادُ النَّفْسِ .

پیامبر صلى الله علیه و آله سپاهى را به جنگ گسیل داشت؛ وقتى برگشتند فرمود: خوشامد مى گویم به گروهى که جهاد اصغر را انجام دادند، اما جهاد اکبر همچنان مانده است. عرض شد: اى پیامبر خدا! جهاد اکبر چیست؟ فرمود: جهاد با نفْس .

( بحار الأنوار : ۱۹/۱۸۲/۳۱)
شیوه مبارزه با نفْس

امام على علیه السلام :

جاهِدْ نَفْسَکَ عَلى طاعهِ اللّه ِ مُجاهَدهَ العَدُوِّ عَدُوَّهُ ، و غالِبْها مُغالبهَ الضِّدِّ ضِدَّهُ ؛ فإنّ أقْوى النّاسِ مَن قَوِیَ على نَفْسِهِ .
در راه طاعت خدا، با نفْس خود مبارزه کن همچون مبارزه دشمن با دشمنش، و با آن گلاویز شو همچون گلاویز شدن حریف با حریفش، زیرا نیرومندترین مردمان کسى است که بر نفْس خویش چیره آید.

( غرر الحکم : ۴۷۶۱)

امام على علیه السلام :

جاهِدْ نَفْسَکَ و حاسِبْها مُحاسَبهَ الشَّریکِ شَریکَهُ ، و طالِبْها بِحُقوقِ اللّه ِ مُطالَبَهَ الخَصْمِ خَصْمَهُ .
با نفْس خود جهاد کن و از او حساب کِش، همچنان که شریک از شریکش حساب مى کِشد ، و حقوق خداوند را از او مطالبه کن، همچنان که طرف دعوا، حقوق خود را از دیگرى مطالبه مى کند .

( غرر الحکم : ۴۷۶۲ )

امام صادق علیه السلام :

اجعَلْ نَفسَکَ عَدُوّا تُجاهِدُهُ و عارِیهً تَرُدُّها ، فإنّکَ قد جُعِلتَ طبیبَ نَفسِکَ و عُرِّفتَ آیهَ الصِّحّهِ و بُیِّنَ لکَ الدّاءُ و دُلِلْتَ على الدّواءِ ، فانظُرْ قِیامَکَ على نَفسِکَ .
نفْس خود را چون دشمنى دان که با او مبارزه مى کنى و عاریه اى که باید برگردانى؛ زیرا تو طبیب نفْس خویش قرار داده شده اى، نشانه سلامت به تو شناسانده شده و درد و بیمارى برایت روشن گشته است و به دارو، راهنمایى شده اى. پس، در مبارزه با نفْس اندیشه کن .

( تحف العقول : ۳۰۴ )
جهاد بى امان با نفْس

بحار الأنوار ـ در حدیث معراج ـ :

فی صفهِ أهلِ الخیرِ و أهلِ الآخرهِ : یموتُ النّاسُ مرّهً ، و یموتُ أحدُهم فی کلِّ یومٍ سبعینَ مرّهً من مجاهَدَهِ أنفسِهِم و مخالَفَهِ هَواهُم و الشّیطانِ الّذی یَجری فی عُروقِهِم .
درباره ویژگى نیکوکاران و آخرت گرایان آمده است : مردم یک بار مى میرند ولى آنها بر اثر مبارزه با نفْسهایشان و مخالفت با خواهشهایشان و ستیز با شیطانى که در رگ و ریشه شان جریان دارد، روزى هفتاد بار مى میرند .

( بحار الأنوار : ۷۷/۲۴/۶)

امام على علیه السلام :

کَفَاکَ فی مُجاهَدهِ نَفسِکَ أنْ لا تَزالُ أبدا لها مُغالِبا و على أهْوِیَتِها مُحارِبا .
در پیکار با نفْست تو را همین بس که همواره با آن پنجه درافکنى و با خواهشهایش در ستیز باشى .

( غرر الحکم : ۷۰۸۰ )

امام على علیه السلام :

امْلِکُوا أنفسَکُم بدوامِ جِهادِها .
با پیکار بى امان با نفْسهایتان زمام آنها را در اختیار خود گیرید.

( غرر الحکم : ۲۴۸۹ )
ثمره مجاهدت

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

بالمُجاهَدَهِ یُغلَبُ سُوءُ العادَهِ .
با مجاهدت مى توان بر عادتهاى بد چیره آمد.

( تنبیه الخواطر : ۲/۱۱۹ و ۱۲۲)

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

جاهِدوا أهْواءکُم تَمْلِکوا أنْفُسَکُم .
با هوسهایتان بجنگید تا اختیاردار نفْسهاى خود شوید.

( تنبیه الخواطر : ۲/۱۱۹ و ۱۲۲ )

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

جاهِدوا أنفسَکُم على شَهَواتِکُم تَحِلَّ قلوبَکُم .
با خواهشهاى نفْس خود بستیزید، دلهایتان را حکمت فرا مى گیرد.

( تنبیه الخواطر : ۲/۱۱۹ و ۱۲۲ )

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله :

جاهِدوا أنفسَکُم بقِلَّهِ الطَّعامِ و الشَّرابِ ، تُظِلَّکُمُ المَلائکهُ و یَفِرَّ عَنکُمُ الشَّیطانُ .
با کم خوردن و کم آشامیدن به جنگ نفْسهاى خود روید، فرشتگان بر سر شما سایه مى افکنند و شیطان از شما مى گریزد.

( تنبیه الخواطر : ۲/۱۱۹ و ۱۲۲ )

امام على علیه السلام :

ثَمَرهُ المُجاهَدهِ قَهْرُ النَّفْسِ .
ثمره مجاهدت، مقهور کردن نفْس است .

( غرر الحکم: ۴۶۵۵ )

امام على علیه السلام :

جاهِدْ شَهْوَتَکَ و غالِبْ غَضَبکَ و خالِفْ سُوءَ عادَتِکَ ، تَزْکُ نَفْسُکَ ، و یَکْمُلْ عَقلُکَ ، و تَسْتَکمِلْ ثَوابَ ربِّکَ .
با خواهش [نفْس] خود جهاد کن، بر خشمت چیره شو و با عادتهاى بد خود مخالفت نما تا نفْست پاکیزه شود، خردت کمال یابد و از پاداش پروردگارت بهره کامل برى .

( غرر الحکم: ۴۷۶۰ )

امام على علیه السلام :

ألاَ و إنَّ الجِهادَ ثَمنُ الجَنّهِ ، فمَن جاهَدَ نَفْسَهُ مَلَکَها ، و هِی أکْرَمُ ثَوابِ اللّه ِ لِمَنْ عَرَفَها .

بدانید که جهاد، بهاى بهشت است، پس هر که با نفْس خویش جهاد کند، بهشت را مالک شود و بهشت ارجمندترین پاداش الهى است براى کسى که قدر آن را بشناسد .

( غرر الحکم: ۲۷۸۴ )

امام على علیه السلام :

إنَّ مُجاهَدهَ النَّفْسِ لَتَزُمُّها عنِ المَعاصی و تَعْصِمُها عَنِ الرَّدى .
جهاد کردن با نفْس، آن را در ارتکاب گناهان مهار مى کند و از نابودى نگهش مى دارد .

( غرر الحکم: ۳۴۸۸ )

امام على علیه السلام :

بالمُجاهَدَهِ صَلاحُ النَّفْسِ .
اصلاح نفْس با مجاهدت حاصل مى شود .

( غرر الحکم: ۴۳۱۹)

امام على علیه السلام :

رَدْعُ النَّفْسِ و جهادُها عن أهْوِیَتِها یَرفَعُ الدَّرَجاتِ و یُضاعِفُ الحَسَناتِ .
جهاد با نفْس و بازداشتن آن از خواهشهایش درجات را رفعت مى بخشد و حسنات را دو چندان مى کند .

( غرر الحکم: ۵۴۰۷ )

امام على علیه السلام :

فی مُجاهَدَهِ النَّفْسِ کَمالُ الصَّلاحِ .
نقطه کمال صلاح، در جنگیدن با نفْس است .

( غرر الحکم: ۶۴۴۹ )

امام على علیه السلام :

ذِروَهُ الغایاتِ لا یَنالُها إلاّ ذَوو التَّهْذیبِ و المُجاهَداتِ .
به اوج اهداف نرسند، مگر وارستگانِ نفْس ستیز.

( غرر الحکم: ۵۱۹۰ )

امام على علیه السلام :

مَن جاهَدَ نَفْسَه أکْمَلَ التُّقى .
هر که با نفْس خویش جهاد کند، تقوى را به سر حدّ کمال رسانده است .

( غرر الحکم: ۷۷۵۱ )

منبع: میزان الحکمه، جلد دوم.