شبهه هفتم:
نسخ حلیت متعه توسط پیامبر(ص)(90)
پیشتر در مورد حلیت متعه سخن گفتیم و دلایل آن را از قرآن مجید و سنت مطهر و سیرۀ گروهی از صحابه که معتقد بوده‏اند متعه پس از رحلت رسول خدا(ص) هم، حلال بوده است، بیان کردیم. هنگام بیان شبهاتی که براساس اهداف خاص، علیه متعه مطرح شده و در ضمن پاسخهایی که دادیم، روشن شد که آن شبهات، سست بنیاد، غیر واقعی و نیازمند حجت و برهان است. اینک عمده‏ترین شبهه‏ای که باقی مانده و از طرف فقهای اهل سنت مطرح شده این است که حلیت متعه، توسط پیامبر(ص) نسخ شده است. استدلال اینان به احادیثی است که به گروهی از صحابه، از جمله صحابه‏ای که در ذیل ذکر می‏شود، می‏رسد:
1. سلمه بن اکوع :
مسلم از ایاس بن سلمه، از پدرش نقل کرده است:
رسول خدا(ص) در سال اوطاس، سه روز متعه را حلال کرد، آنگاه از آن نهی نمود.(91)
منظور از سال اوطاس، سال فتح مکه (یعنی سال هشتم هجری است) و [اوطاس] نام دره‏ای در سرزمین هوازن می‏باشد.
2. سبره بن معد جهنی :
مسلم از سبره نقل کرده است:
رسول خدا(ص) اجازه داد که متعه کنیم. پس از این تجویز، من و مردی به سراغ زنی از بنی عامر که مانند شتر جوان گردنی دراز داشت، رفتیم و خود را بر او عرضه کردیم. گفت: چه می‏دهی؟ من گفتم: عبایم را. دوستم نیز گفت: عبایم را. البته عبای دوستم بهتر از عبای من بود، ولی من از او جوانتر بودم. وقتی زن به عبای دوستم نگاه کرد خوشش آمد و وقتی به من نگاه کرد توجهش به من جلب شد. آنگاه گفت: تو و عبایت مرا بس است. من سه روز با او بودم. سپس رسول خدا (ص) فرمود:
من کان عنده شیء من هذه النساء التی یتمتع فلیخل سبیلها ؛ (92)
هرکس زن متعه‏ای دارد ، رهایش کند.
مسلم از ربیع بن سبره، از پدرش، سبره، این حدیث را با الفاظ دیگری از طریق ده نفر، نقل کرده است. ممکن است کسی تصور کند که این‏ها، ده روایتند، در حالی که یک روایت است که از طرق مختلف به یک فرد، یعنی سبره بن معد جهنی، می‏رسد. به زودی اختلافی که در روایات نقل شده از او، وجود دارد و آن را از حجیت می‏اندازد، بیان خواهیم کرد.
3. ابن مسعود:
عبدالرزاق و ابن منذر و بیهقی از ابن مسعود نقل کرده‏اند:
متعه با آیات طلاق، صدقه، عده و میراث، نسخ شده است. (93)
این روایت از زبان ابن مسعود، دروغ است. پیشتر بیان کردیم که ابن مسعود یکی از قائلان به حلیت متعه بوده است و برای این ادعایش به آیۀ [تحریم طیبات] استشهاد کرده است.(94) از طرف دیگر چگونه ممکن است ابن مسعود نداند که برخی احکام خاص متعه، مخصص عموم آیاتی است که دلالت دارند جدایی با طلاق انجام می‏شود و زن از مرد ارث می‏برد، نه اینکه آنها ناسخ حلیت متعه باشند. چگونه ممکن است آیۀ عده، موجب نسخ حلیت متعه شود، در حالی که – همچنانکه پیشتر گفتیم – زنی که متعه شده بایستی پس از پایان یافتن مدت، عدۀ جدایی و یا عده وفات نگه دارد.
4. ابوذر:
بیهقی از ابوذر نقل کرده است:
متعۀ زنان به مدت سه روز بر اصحاب رسول خدا(ص) حلال گردید و سپس رسول خدا(ص) آن را منع کرد.(95)
5. ابن عباس:
ابو داود در ناسخش و ابن منذر و نحاس از طریق عطاء از ابن عباس، در مورد این آیه که خداوند می‏فرماید: [ فما استمتعتم به منهن ف‏آتوهن أجورهن فریضهٍ ] نقل کرده‏اند که گفت:
این آیه توسط آیات زیر نسخ شده است:
یا أیها النبی إذا طلقتم النساء فطلقوهن لعدتهن والمطلقات یتربصن بأنفسهن ثلاثه قروء.
واللائی یئسن من المحیض من نسائکم إن ارتبتم فعدتهن ثلاثه أشهر؛ (96)
ای پیامبر! هرگاه زنان را طلاق دهید، به وقت عده آنها را طلاق دهید.
و زنهایی که طلاق داده شدند تا سه پاکی، از شوهر کردن خودداری کنند.
و از زنان شما آنان که از حیض نومیدند اگر باز شک دارید عده آنان سه ماه است.
کسی که به [ حبر الأمه ] مشهور است و شاگرد امام علی(ع) بوده، به کتاب خدا و سنت رسولش آشناتر از آن بوده است که بگوید این آیات حکمی را که کتاب خداوند تشریع نموده، نسخ کرده است. علاوه بر این، زن متعه‏ای هم از جمله کسانی است که عده نگه داشتن بر او واجب است.
6. علی بن ابی طالب (ع):
مسلم از یحیی بن یحیی با سندی که تا عبدالله و حسن، دو پسر محمد بن علی (حنفیه) متصل است، از پدرشان، از علی بن ابی طالب روایت کرده است:
رسول خدا (ص) در روز جنگ خیبر از متعۀ زنان و خوردن گوشت الاغ اهلی نهی کرده است.(97)
مسلم به همین سند از علی (ع) نقل می‏کند که از ابن عباس شنیده که در متعۀ زنان، نرمی نشان می‏داد، بنابر این به او می‏فرماید:
مهلاً یا بن عباس فإن رسول الله نهی عنها یوم خیبر و عن لحوم الحمر الإنسیه ؛ (98)
ابن ابن عباس تأمل کن! ؛ زیرا رسول خدا(ص) در روز جنگ خیبر از این کار و همچنین خوردن گوشت الاغ اهلی، نهی کرده است.
این دو حدیث، دروغی است که بر علی(ع) بسته شده است. چگونه ممکن است ایشان چنین سخنی فرموده باشد، در حالی که خانوادۀ بزرگوار او همواره ندای حلیت متعه را سر می‏داده است و سخن وی همه جا را پرکرده است:
لولا نهی عمر عن المتعه لما زنی إلا شقی ؛
اگر عمر از متعه نهی نمی‏کرد، جز شقی مرتکب زنا نمی‏شد.
7. عمر بن خطاب:
بیهقی از عمر نقل کرده که وی در ضمن خطبه‏ای چنین گفته است:
چه شده که مردان نکاح متعه را انجام می‏دهند، در حالی که رسول خدا(ص) از آن نهی کرده است. هرکس این کار را انجام دهد سنگسارش می‏کنم.(99)
در رد این شبهه چند مطلب(علاوه بر مطالبی که در ضمن نقل احادیث بیان شد) قابل ذکر است:

مطلب اول:
وجود روایات معارض
بر فرض که بتوان با روایات فوق بر نسخ نکاح متعه استدلال کرد، اما روایات دیگری هم مبنی بر استمرار حلیت متعه وجود دارد که سند آنها به برخی از صحابه می‏رسد، از جمله:
1. جابربن عبدالله:
الف: مسلم از ابی زبیر روایت کرده است:
از جابر بن عبدالله انصاری شنیدم که می‏گفت: ما در عهد رسول خدا(ص) و ابوبکر با یک مشت آرد و خرما، متعه می‏کردیم، تا اینکه عمر در مورد عمرو بن حریث از این کار نهی کرد.(100)
ب: مسلم از ابن نضره روایت کرده است:
نزد جابربن عبدالله بودم که فردی آمد و گفت: ابن عباس و ابن زبیر در مورد متعۀ زنان و متعۀ حج اختلاف نظر پیدا کرده‏اند. جابر گفت: ما این دو متعه را در زمان رسول خدا(ص) انجام می‏دادیم. آنگاه عمر از آن نهی کرد و ما دیگر آن دو را انجام ندادیم. (101)
2. عبدالله بن مسعود:
در غزوه‏ای همراه رسول خدا(ص) بودیم و زنان، با ما نبودند. عرض کردیم اجازه می‏دهید خود را اخته کنیم؟ پیامبر(ص) ما را از آن نهی کرد و به ما اجازه داد تا در ازای لباسی و به مدت معلومی با زنی ازدواج کنیم. آنگاه عبدالله این آیه را قرائت کرد:
یا أیها الذین آمنوا لاتحرموا طیبات ما أحل الله لکم ؛ (102)
ای کسانی که ایمان آورده‏اید، چیزهای پاکی را که خدا برای شما حلال کرده، حرام نگردانید.
3. عبدالله بن عمر:
ترمذی روایت کرده است:
مردی از اهالی شام از ابن عمر، در بارۀ متعۀ زنان سوءال کرد، وی در پاسخ گفت: حلال است. مرد پرسید: پدرت از آن نهی می‏کرد. ابن عمر گفت: به عقیدۀ تو اگر پدر من چیزی را که پیامبر(ص) وضع کرده، منع کند، سنت را رها کنیم و از قول پدرم پیروی کنیم؟ (103)
4. عبدالله بن عباس :
روایات ابن عباس را پیشتر نقل کردیم و به زودی روایاتی را نقل می‏کنیم که نشان می‏دهند برخی از صحابه در عصر خلیفۀ دوم و بدون اعتنا به تهدید او متعه می‏کرده‏اند.
روایات صحیح دیگری هم وجود دارد که پیشتر گذشت. با وجود این تعارض، هر دو دسته روایات ساقط می‏شوند و مرجع در چنین مواردی، کتاب خداست که همچون کوه سر بلند، استوار است و تا وقتی آیۀ حلیت متعه، نسخ نشده، بایستی فقیه برای اعلام موضع خود، به قرآن مراجعه کند.

مطلب دوم:
وجود تعارض در روایات تحریم متعه
در روایات تحریم در مورد زمان، مکان و تعداد تحریم، تعارض و اضطراب شدیدی وجود دارد. اینک جهت آگاهی خواننده از این اضطراب، روایاتی را که در این زمینه وارد شده، ذکر می‏کنیم:
1. تحریم متعه در جریان جنگ خیبر:
مالک، عبدالرزاق، ابن ابی شیبه، بخاری، مسلم، ترمذی، نسایی و ابن ماجه از علی(ع) نقل کرده‏اند که:
ان رسول الله(ص) نهی عن متعه النساء یوم خیبر و عن أکل لحوم الحمر الإنسیه؛(104)
رسول خدا(ص) در روز جنگ خیبر از متعه زنان و خوردن گوشت الاغ اهلی نهی ‏کرد.
2. تحریم متعه در سرزمین هوازن:
مسلم از ایاس بن سلمه از پدرش نقل کرده است:
رسول خدا(ص) در سال [اوطاس] سه شبانه روز متعه را برای ما حلال کرد، آنگاه از انجام آن نهی فرمود.(105)
پیامبر(ص) در دهۀ آخر ماه رمضان و چند روز اول ماه شوال در مکه ماند، سپس از آنجا به طرف هوازن حرکت کرد. بر این اساس پس از فتح مکه، مدت تحلیل و تحریم متعه، سه روز و در سرزمین [اوطاس] بوده است (اوطاس دره‏ای است در سرزمین هوازن) و هیچ تحلیل و تحریمی در مکه صورت نگرفته.
3. تحریم متعه در سرزمین مکه:
مسلم از سبره روایت کرده که به همراه رسول خدا(ص) در جریان فتح مکه حضور داشته و گفته است:
ما در مکه پانزده شبانه روز اقامت کردیم و رسول خدا(ص) به ما اجازه داد تا متعه کنیم. من و مردی از قوم خود از خانه خارج شدیم. من از او زیباتر بودم و آن مرد کمی زشت بود… تا اینکه به پایین یا بالای مکه رسیدیم. در این هنگام دختری که به مانند شتر جوان بود به ما رسید… سپس او را متعه کردم و من خارج نشدم تا اینکه رسول خدا(ص) متعه را حرام کرد.
در روایت دیگری آمده است:
رسول خدا(ص) در سال فتح مکه و هنگامی که به مکه وارد شدیم دستور داد تا متعه کنیم. آنگاه قبل از اینکه از مکه خارج شویم ما را از این کار نهی کرد.(106)
ملاحظه می‏شود که چقدر تفاوت بین تحریم متعه در جریان جنگ خیبر که در اوایل سال هفتم هجری اتفاق افتاد و بین تحریم آن در سرزمین اوطاس، در جریان جنگی که در دهۀ دوم ماه شوال از سال هشتم اتفاق افتاد و یا تحریم آن در مکه که پیامبر(ص) در هجدهم ماه رمضان به آن وارد شد و پس از حدود بیست روز از آن خارج شد، وجود دارد.
با توجه به این اضطراب و تعارض، چگونه می‏توان به این روایت اعتماد کرد؟

مطلب سوم:
خالی بودن حدیث پیامبر(ص) از تحریم متعه در مواضع یاد شده
کسی که در سخنان پیامبر(ص)، در مواضع یاد شده تحقیق و تتبع کند اثری از تحریم متعه نخواهد یافت. در کتب سیره تصریحی در مورد متعه، در جریان جنگ خیبر که پیامبر(ص) در ماه محرم به آنجا وارد شد، نمی‏یابیم. علاوه بر این، متعه به زنان آزاد اختصاص دارد و قاعدتاً اسیران جنگ خیبر – در صورت جواز برده گرفتن آنها – کنیزهای مسلمانان بوده‏اند؛ بنابراین چگونه ممکن است پیامبر(ص)، متعه کردن کنیزانی را که در ملکیت مسلمانان هستند، حلال کرده باشد؟
خداوند می‏فرماید:
والذین هم لفروجهم حافظون، إلا علی أزواجهم أو ما ملکت أیمانهم فإنهم غیر ملومین ؛ (107)
و آنها که دامان خود را حفظ می‏کنند، تنهاآمیزش جنسی با همسران و کنیزانشان دارند که در بهره‏گیری از آنان ملامت نمی‏شوند.
کسی که در کتابهای تاریخی تحقیق کند، اثری از تحریم متعه در سخنان پیامبر(ص) نخواهد یافت. اینک توجه خواننده را به برخی از سخنان پیامبر(ص) در جنگ خیبر جلب می‏کنیم:
ابن اسحاق از حنش صنعانی نقل کرده است:
به همراه رویفع بن ثابت انصاری در مغرب می‏جنگیدیم. روستایی از روستاهای مغرب که به آن جربه می‏گفتند، فتح شد. رویفع ایستاد و خطابه‏ای ایراد کرد و گفت: ای مردم من به شما جز آنچه از پیامبر(ص) شنیدم نمی‏گویم. پیامبر(ص) در روز خیبر برخاست و فرمود:
لایحل لأمری‏ء یوءمن بالله و الیوم ال‏آخر أن یسقی ماء زرع غیره، یعنی إتیان الحبالی من السبایا حتی یستبرئها ولایحل لأمریء یوءمن بالله و الیوم ال‏آخر أن یصیب امرأه من السبی حتی یستبرئها، و لایحل لأمریء یوءمن بالله و الیوم ال‏آخر أن یبیع مغنماً حتی یقسم ولا یحل لأمریء یوءمن بالله والیوم ال‏آخر أن یرکب دابه من فیء المسلمین حتی إذا اعجفها ردها فیه، ولایحل لأمری‏ء یوءمن بالله و الیوم ال‏آخر أن یلبس ثوباً من فیء المسلمین حتی إذا أخلقه رده فیه ؛ (108)
برای کسی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد حلال نیست که زراعت دیگری را آب دهد؛ یعنی اسیران باردار را بگیرد، تا اینکه وضع حمل کنند؛ برای مردی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد حلال نیست با زنی از اسیران آمیزش کند تا اینکه او را استبراء کند {استبراء، عده کنیز محسوب می‏شود که با حیض شدن محقق می‏شود و در صورت حیض نشدن و حامله بودن با وضع حمل}؛ برای مردی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد حلال نیست که غنیمت را قبل از آنکه تقسیم شود، بفروشد ؛ برای مردی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد حلال نیست که بر چهارپایی که فی‏ء مسلمانان است سوار شود تا وقتی لاغر شد آن را برگرداند و برای مردی که به خدا و روز قیامت ایمان دارد حلال نیست لباسی را که از فی‏ء مسلمانان است استفاده کند تا وقتی کهنه شد، آن را برگرداند.
همچنانکه ملاحظه می‏شود بهترین جا برای تحریم متعه همین جا بوده که اثری از آن، در اینجا نمی‏بینیم.
ابن قیم می‏گوید:
صحابه، در داستان خیبر، زنهای یهودی را متعه نکردند و در این زمینه، نه از رسول خدا اجازه گرفتند و نه کسی این مطلب را در جنگ خیبر نقل کرده است. اصلاً در این جنگ از متعه، در جهت انجام و یا تحریم آن ذکری نشده است؛ زیرا در خیبر، زن مسلمان وجود نداشته است، بلکه زنهای یهودی بوده‏اند و هنوز ازدواج با زنهای اهل کتاب مباح نشده بود و بعد از این جنگ حلال شدند.(109)
اما در مورد فتح مکه: سیره نویسان، خطبۀ پیامبر(ص) را در این واقعه ذکر کرده و گفته‏اند که پیامبر(ص) در کنار در کعبه ایستاد و فرمود:
لا إله إلا الله وحده لاشریک له، صدق وعده و نصر عبده… اذهبوا فأنتم الطلقاء؛(110)
جز خدا معبودی نیست. او واحد است و شریکی ندارد. به وعده‏اش وفا کرد و بنده‏اش را یاری رساند… بروید که شما آزاد هستید.
در کجای این سخنان بحث از حلال کردن متعه و یا تحریم آن به میان آمده است؟! آیا بهتر نبود پیامبر(ص) هنگام ایراد خطبه که بهترین موقعیت برای طرح این گونه مسائل است، آشکارا اعلام کند که آنچه پیشتر حلال بوده، حرام شده است؟
جالب است که پیامبر(ص) در جریان حجه الوداع خطبه‏ای ایراد می‏کند و در آن، از زنها یاد می‏شود اما در مورد حلیت و یا حرمت متعه سخنی به میان نمی‏آورد.
پیامبر(ص) در این خطبه می‏فرماید:
أما بعد، أیها الناس فان لکم علی نسائکم حقاً و لهن علیکم حقاً، لکم علیهن أن لا یوطئن فرشکم أحداً تکرهونه و علیهن أن لا یأتین بفاحشه مبینه، فإن فعلن فان الله قد اذن لکم أن تهجروهن فی المضاجع و تضربوهن ضرباً غیر مبرح، فإن انتهین فلهن رزقهن و کسوتهن بالمعروف، و استوصوا بالنساء خیراً فإنهن عندکم عوان لایملکن لأنفسهن شیئاً، و إنکم إنما أخذتموهن بأمانه الله واستحللتم فروجهن بکلمات الله، فاعقلوا أیها الناس قولی فإنی قد بلغت ؛ (111)
ای مردم! شما را بر زنانتان حقی و آنان را بر شما حقی است. حق شما بر ایشان آن است که پای کسی را که دوست ندارید، به فراش شما نرسانند. بر آنان واجب است که گناه آشکاری مرتکب نشوند و اگر چنان کردند خداوند به شما اجازه داده که در خوابگاه، از ایشان دوری گزینید و آنان را نه سخت و دشوار بزنید. اگر از آن کار دست برداشتند بر شماست که پوشاک و خوراک ایشان را به اندازۀ متعارف تأمین کنید. شما را به نیکی با زنان وصیت می‏کنم؛ زیرا آنان را به شما سپرده‏اند و چیزی از امر خویشتن را به دست ندارند و شما آنان را به عنوان امانت گرفته‏اید و به دستور کتاب خدا با ایشان همبستر گشته‏اید. پس ای مردم در سخن من تعقل کنید که من رسانیدم.

مطلب چهارم:
اضطراب کلمات راویان در مورد زمان تحریم متعه
تعارضی که در مورد زمان و مکان حلال و حرام شدن متعه بیان کردیم در خصوص روایتی بود که مسلم در صحیحش نقل کرده است. اما اختلاف نظر فقهای اهل سنت در مورد زمان، مکان و تعداد حرام و حلال شدن متعه چیزی است که به راحتی می‏توان در مورد آن سخن گفت. جزئیات این اختلاف نظرها را نووی در شرحش بر صحیح مسلم ذکر کرده که ما خلاصۀ آن را در اینجا می‏آوریم:
1. متعه در غزوۀ خیبر، حلال و حرام شد. راویان، آن را از علی (ع) نقل کرده‏اند.
2. از حسن بصری و سبرۀ جهنی روایت شده که متعه، جز در عمره القضاء حلال نشد.
3. همچنین از سبرۀ جهنی نقل شده که متعه در جریان فتح مکه حلال و حرام شد.
4. اسحاق بن راشد از زهری روایت کرده که پیامبر(ص) در غزوۀ تبوک از متعه نهی کرده است.
5. پیامبر(ص) متعه را در روز [اوطاس] حلال کرده است.
6. پیامبر متعه را در روز فتح مکه حلال کرده است.
اینها اقوالی بود که نووی در شرحش بر صحیح مسلم ذکر و در مورد برخی از آنها مناقشه کرده است. آنگاه چنین گفته است:
آنچه در جریان حجه الوداع اتفاق افتاد، همچنان که در روایات متعددی آمده است، صرفاً نهی از متعه بود و نهی مجدد پیامبر(ص) در آن روز، به سبب اجتماع مردم و اطلاع حاضران به غایبان و برای تکمیل دین و تثبیت شریعت بوده است. همچنان که مسائل بسیاری در جریان این حادثه تثبیت و حلال و حرام الهی روشن شد و به دلیل عبارت [إلی یوم القیامه] که در سخنان پیامبر(ص) بود، تحریم متعه قطعی گردید.(112)
اما نووی از این مطلب غفلت کرده که اگر آنچه در آخر گفته است صحیح بود، بایستی پیامبر(ص) این کار مهم را هنگام ایراد خطبه در حجه الوداع و در آن اجتماع بزرگ که نظیر آن فقط در روز غدیر دیده شده است و در ضمن سفارشهایش به زنان که فرمود: [شما بر زنانتان حقوقی دارید و…] انجام می‏داد. اما پیشتر هم گفتیم که پیامبر(ص) در این خطبه و این موقعیت بزرگ، بحثی از تحریم متعه نکرد.
ابن قدامه گفته است:
علما در جمع بین این دو خبر(یعنی تحریم متعه در جنگ خیبر و فتح مکه) اختلاف نظر دارند. برخی گفته‏اند که در حدیث علی که فرموده است: [نهی عن متعه النساء یوم خیبر و عن لحوم الحمر الأهلیه] تقدیم و تأخیری روی داده است؛ یعنی در واقع این حدیث چنین بوده است: [ان النبی(ص) نهی عن لحوم الحمر الأهلیه یوم خیبر و نهی عن متعه النساء] و در این حدیث، محل نهی از متعه ذکر نشده است. ولی ربیع بن سبره در حدیثش محل آن را ذکر کرده و گفته: محل نهی از متعه در حجه الوداع بوده است؛ زیرا چنین گفته است: [گواهی می‏دهم که پدرم گفت: پیامبر(ص) در حجه الوداع از متعه نهی کرد].
شافعی گفته است: [چیزی را جز متعه نمی‏شناسم که خدا آن را حلال، آنگاه حرام، سپس آن را حلال، آنگاه حرام کرده باشد]. بنابراین شافعی، مسأله را بر ظاهرش حمل کرده، یعنی پیامبر(ص) متعه را در جنگ خیبر، حرام و سپس در حجه الوداع به مدت سه روز حلال، آنگاه آن را حرام کرده است. (113)
تشریع و قانون گذاری به شکل مزبور، بیشتر شبیه قانون گذاری انسانی است که از عاقبت آن اطلاعی ندارد و مصالح و مفاسد امور را نمی‏داند و از این رو چیزی را بدون اندیشه، وضع و سپس نقض می‏کند، در حالی که پیامبراسلام(ص)، پیامبر عظمت و قداست و پیامبری است که علمش را احدی از مردم عالم ندارد و خداوند در حقش فرموده است:
و کان فضل الله علیک عظیماً؛(114)
و فضل خدا بر تو عظیم بود.
از این رو ساحت پیامبر(ص) را اجل از تشریعی می‏دانیم که بیشتر شبیه بازی با احکام است. ابن حجر در فتح الباری گفته است:
سهیلی گفته است: در مورد زمان تحریم متعه اختلاف است. بعیدترین روایتی که در این زمینه وارد شده، روایتی است که می‏گوید این قضیه در غزوۀ تبوک روی داده است. بعد از این روایت، روایتی است که می‏گوید تحریم متعه در عمره القضاء روی داده است. اما روایت مشهور این است که تحریم متعه در جریان فتح مکه بوده، همچنان که مسلم از حدیث ربیع بن سبره، از پدرش روایت کرده است. همچنین در روایتی از ربیع که ابو داود آن را نقل کرده، آمده است که تحریم متعه در حجه الوداع بوده و در این روایت آمده است: [روایتی که حاکی است تحریم متعه در غزوۀ اوطاس بوده، موافق با روایتی است که می‏گوید در سال فتح مکه بوده است… خلاصه این که سهیلی به شش مکان در مورد تحریم متعه اشاره کرده است که عبارتند از: [خیبر، عمره القضاء، فتح مکه، غزوۀ اوطاس غزوه تبوک و در آخر حجه الوداع.]… برخی گفته‏اند که بین غزوۀ اوطاس و فتح مکه فرقی نیست؛ زیرا فتح مکه در ماه رمضان بوده است و مسلمانان پس از فتح مکه در ماه شوال به سمت اوطاس حرکت کردند. (115)
ابن حجر پس از این مطالب شروع به نقض و ابرام احتمالات فوق می‏کند که در این مقاله مجال بیان آنها نیست.
به هر حال این اختلاف شدید بین روایت‏ها، موجب می‏شود که پژوهشگر در اصل تحریم متعه شک کند و گرنه چگونه ممکن است زمان و مکان تحریم متعه بر مسلمانان به گونه‏ای مخفی مانده باشد که آنها را به شش گروه، آن هم در خصوص مسأله‏ای که مورد ابتلاء مردم در سفر و حضر است، تقسیم کرده باشد. بنابراین امکان ندارد قرآن کریم با این اخبار مشوش، نسخ شده باشد.
از طرف دیگر ابن حجر از جمله کسانی است که تلاش کرده با اجتهاد در این مسأله، بین روایات متعارض جمع کند، او سخنش را با سوءالی، چنین آغاز کرده است:
اگر کسی بگوید: در مورد این روایت چه می‏گویید که مسلم در صحیحش از جابر بن عبدالله روایت کرده است که: [اما در روزهایی که با رسول خدا(ص) و ابوبکر بودیم، با یک مشت خرما و آرد، متعه می‏کردیم، تا اینکه عمر این کار را در مورد عمرو بن حریث نهی کرد] و روایتی از عمر ثبت شده که گفته است: [دو متعه در عهد رسول خدا(ص) حلال بوده که من از انجام آنها نهی می‏کنم: متعه زنان و متعه حج].
ابن حجر پس از طرح این سوءال، چنین پاسخ می‏دهد:
مردم در این مسأله، دو گروهند:
1. گروهی معتقدند عمر، متعه را حرام و ممنوع کرد و رسول خدا(ص) دستور داده از آنچه خلفای راشدین وضع کرده‏اند، پیروی شود. این گروه، حدیث سبره بن معبد را که تحریم متعه را در سال فتح مکه می‏داند، صحیح نمی‏دانند؛ زیرا این روایت از جمله روایتهای عبدالملک بن ربیع بن سبره از پدرش از جدش است و ابن معین در مورد این فرد حرف دارد و بخاری با اینکه به شدت به این حدیث نیاز داشته و اصلی از اصول اسلام است، حدیث او را در صحیحش نقل نکرده است. اگر این حدیث، صحیح بود در نقل استدلال به آن درنگ نمی‏کرد.
برخی گفته‏اند: اگر حدیث سبره درست بود، این مطلب بر ابن مسعود مخفی نمی‏ماند و این گونه روایت نمی‏کرد که آنها متعه را انجام می‏دادند و به آیۀ متعه استدلال نمی‏کرد. همچنین اگر این حدیث صحیح بود، عمر نمی‏گفت: [متعه در عهد رسول خدا(ص) حلال بود و من آن را منع کردم و اگر کسی آن را انجام دهد، مجازات می‏کنم]، بلکه باید می‏گفت: [پیامبر(ص) آن را تحریم و منع کرد].
همچنین گفته‏اند: اگر این حدیث صحیح بود، نبایستی متعه در زمان ابوبکر انجام می‏شد، در حالی که زمان ابوبکر، زمان خلافت حقیقی پیامبر(ص) بوده است.
2. گروهی دیگر معتقدند حدیث سبره صحیح است. اگر هم این حدیث صحیح نباشد، حدیث علی(ع) صحیح است که گفته: [رسول خدا(ص) متعۀ زنان را حرام کرده]، بنابراین بایستی حدیث جابر را چنین توجیه کرد و گفت: آن که گفته در زمان پیامبر(ص) این عمل را انجام می‏داده است، هنوز خبر تحریم متعه به او نرسیده بوده و این خبر هنوز مشهور نبوده است، تا اینکه وقتی در زمان عمر در این مورد اختلاف نظر پیدا می‏شود، معلوم می‏گردد که در زمان پیامبر(ص) حرام بوده و از آن به بعد، تحریم متعه مشهور می‏شود، به این طریق می‏توان بین روایاتی که در بارۀ متعه وارد شده، جمع کرد.(116)
قوت منطق و استدلال گروه اول بر خوانندۀ محقق پوشیده نیست، اما آنچه ابن حجر از گروه دوم نقل کرده در چند مطلب خلاصه می‏شود:
1. صحت حدیث سبره.
2. صحت حدیث علی(ع) مبنی بر اینکه رسول خدا(ص) متعه را حرام کرد.
3. خبر تحریم متعه به جابر بن عبدالله نرسیده بوده است.
*اما در مورد مطلب اول بایستی بگوئیم در حدیث سبره تعارض وجود دارد و همین امر موجب می‏شود که از قابلیت استدلال ساقط شود. همچنین بخاری هم این حدیث را نقل نکرده است.
*اما مطلب دوم، یعنی حدیث علی(ع)، دروغی است که به او بسته شده است؛ زیرا علی(ع) و خانوادۀ او در اعتقاد به حلیت متعه مشهورند، مگر نه اینکه او فرموده است: [لولا نهی عمر عن المتعه لما زنی إلا شقی]، یعنی: [اگر عمر متعه را منع نمی‏کرد کسی جز شقی مرتکب زنا نمی‏شد.] *اما مطلب سوم، امری بعید است؛ زیرا مسأله متعه از مسائلی نبوده که مورد اعتنای مردم نباشد، به طوری که خبر تحریم آن به او نرسیده باشد. علاوه بر این پیشتر نقل کردیم که خود جابر، مسألۀ تحریم متعه را به خلیفۀ دوم نسبت می‏دهد نه به پیامبر(ص).

مطلب پنجم:
نقل احادیث متعارض از یک راوی
جالب ‏تر از همه این که به علی(ع) دو روایت متعارض نسبت داده شده است؛ زیرا مسلم از محمد بن حنفیه بن علی بن ابی طالب روایت کرده است که از علی بن ابی طالب شنیده که به ابن عباس می‏گوید: نهی رسول الله(ص) عن متعه النساء یوم خیبر و عن أکل لحوم الحمر الإنسیه ؛ (117) رسول خدا(ص) در جنگ خیبر از متعۀ زنان و خوردن گوشت الاغهای اهلی نهی کرد.
در صورتی که این روایت از علی(ع) مشهور است که:
لولا نهی عمر عن المتعه ما زنی إلاشقی ؛ (118)
اگر عمر از متعه نهی نمی‏کرد، کسی جز شقی، زنا نمی‏کرد.
امام فخر رازی می‏گوید:
شیعه از امیرالموءمنین، علی بن ابی طالب(ع)، نقل می‏کنند که متعه حلال است. محمد بن جریر طبری نیز در تفسیرش از علی بن ابی طالب(ع) نقل کرده است که: [لولا ان‏عمر نهی الناس عن المتعه ما زنی إلا شقی]، یعنی: [اگر عمر مردم را از متعه نهی نمی‏کرد، کسی جز شقی مرتکب زنا نمی‏شد]. (119)
عجیب ‏تر اینکه اهل سنت از ابن عباس هم مسألۀ تحریم متعه را نقل کرده‏اند. بخاری از ابی جمره نقل کرده است:
از ابن عباس در مورد متعۀ زنان سوءال شد و ابن عباس آن را مجاز دانست. یکی از موالی او گفت: در زمانی که زنان کم بودند و مردم در سختی و تنگنا بودند، چنین بوده است. ابن عباس گفت: آری؛(120) با این که ابن عباس مشهور است به این که به حلیت متعه فتوا داده است.
مسلم از عروه بن زبیر نقل کرده است:
عبدالله بن زبیر در مکه قیام کرد و در طی خطبه‏ای گفت: مردانی که خداوند دلهای آنان را همچون چشمانشان کور کرده به حلیت متعه فتوا داده‏اند. مردی به عنوان اعتراض، به او گفت: همانا تو مرد بی ادب و خشکی هستی. به جانم قسم، متعه در دورۀ امام المتقین(یعنی رسول خدا(ص] انجام می‏شد. ابن زبیر گفت: امتحان کن. به خدا سوگند اگر این کار را انجام دهی با سنگهایت تو را سنگسار می‏کنم.
حافظ بن ابی شیبه از نافع روایت کرده است:
از ابن عمر در مورد متعه سوءال شد. وی در پاسخ گفت: حرام است. به او گفته شد: ابن عباس آن را حلال می‏داند. ابن عمر گفت: پس چرا در زمان عمر لب به سخن باز نکرد.(121)

مطلب ششم:
استناد تحریم متعه به خود خلیفه
روایات بسیاری وجود دارد که تحریم متعه به خود خلیفه منسوب است و او بود که متعه را حرام و مرتکبان آن را تهدید به سنگسار شدن کرد. در این مجال مختصر، نقل تمامی آنچه سیره و تاریخ نویسان ذکر کرده‏اند ممکن نیست. از این رو به ذکر برخی از آنها بسنده می‏کنیم:
1. عمران بن حصین گفته است:
آیۀ متعه در کتاب خدا نازل شد و رسول خدا (ص) ما را به انجام آن دستور فرمود. آنگاه آیه‏ای که متعۀ حج را نسخ کند نازل نشد و رسول خدا ما را از آن نهی نکرد تا اینکه وفات کرد. بعدها مردی با صلاحدید خودش آنچه را که می‏خواست، گفت.(122)
2. عمران بن حصین گفته است:
آیۀ متعه در کتاب خدا نازل شد و ما همراه رسول خدا(ص) آن را انجام می‏دادیم. آیه‏ای هم که آن را تحریم کند، نازل نشد و رسول خدا(ص) از آن نهی نکرد تا اینکه وفات کرد. بعدها مردی با صلاحدید خودش آنچه را می‏خواست، گفت.(123)
3. مسلم از ابی زبیر نقل کرده است:
از جابر بن عبدالله شنیدم که می‏گفت: ما در عهد رسول خدا(ص) و ابی بکر با یک مشت خرما و آرد، متعه می‏کردیم تا اینکه عمر در مورد عمرو بن حریث از آن نهی کرد.(124)
بعدها به طور مفصل در مورد ابن حریث سخن خواهیم گفت.
4. مسلم از ابی نضره نقل کرده است:
نزد جابر بن عبدالله بودیم که مردی وارد شد و گفت: ابن عباس و ابن زبیر در مورد متعۀ زنان و متعۀ حج، اختلاف نظر دارند. جابر گفت: ما این دو متعه را در زمان رسول خدا(ص) انجام می‏دادیم. آنگاه عمر از انجام آن دو نهی کرد و ما دیگر به آن بازنگشتیم.(125)
5. مسلم از ابی نضره روایت کرده است:
ابن عباس متعه را حلال می‏دانست و ابن زبیر آن را حرام. من این مطلب را به جابر گفتم. جابر گفت: من از جریان حدیث آگاهم. ما در زمان رسول خدا(ص) متعه می‏کردیم. وقتی عمر خلیفه شد، گفت: خداوند آنچه را می‏خواست و به آنچه می‏خواست برای رسولش حلال می‏کرد و قرآن در جای خودش نازل شده است. پس حج و عمره را برای خدا – آنچنان که خداوند دستور داده است – تمام کنید و نکاح این زنان را دایمی قرار دهید؛ زیرا مردی راکه ازدواج موقت کرده نزد من نمی‏آورند، مگر آنکه او را سنگسار می‏کنم.(126) بخش اول به خارج شدن از احرام بین عمره و حج مربوط است، همچنان که بخش دوم به تحریم متعۀ زنان مربوط است.
6. روایات بسیاری وجود دارد که نشان می‏دهند عمر بن خطاب روی منبر گفت:
دو متعه در عهد رسول خدا مشروع بودند و من از آنها نهی می‏کنم: متعۀ حج و متعۀ نکاح.(127)
خطبۀ عمر از جمله خطبه‏های مورد اتفاق همه است و ما به مقدار محدودی از منابع فراوان این خطبه بسنده کردیم. متکلم اشعری قوشجی در شرحش بر تجرید الاعتقاد تلاش کرده این خطبه را بدون هیچ مناقشه‏ای در سندش، تأویل کند.
7. عمر روی منبر گفت:
ای مردم سه چیز در عهد رسول خدا(ص) وجود داشت که من از آنها نهی و آنها را حرام و کسی که آنها را انجام دهد، مجازات می‏کنم: متعۀ زنان، متعۀ حج و حی علی خیرالعمل.
قوشجی کار او را چنین توجیه می‏کند:
این کار عمر، ضرری به او نمی‏رساند؛ زیرا مخالفت یک مجتهد با مجتهد دیگر در مسائل اجتهادی، بدعت محسوب نمی‏شود.(128)
8. راغب در محاضرات می‏گوید:
یحیی بن اکثم از شیخی در بصره پرسید: در جواز متعه کردن، از چه کسی پیروی می‏کنی؟ شیخ در پاسخ گفت: عمر بن خطاب. یحیی گفت: چگونه ممکن است، در حالی که عمر شدیدترین مردم در مخالفت با متعه بود؟ شیخ گفت: زیرا خبر صحیح این است که عمر بالای منبر رفت و گفت: [خدا و رسولش دو متعه را حلال کردند و من آنها را بر شما حرام و انجام دهندۀ آنها را مجازات می‏کنم]. ما هم شهادت او را قبول کردیم ولی تحریم او را بر نتافتیم.(129)

مطلب هفتم:
سیرۀ اصحاب پس از رحلت پیامبر(ص)
تحقیق در کتب تاریخ و سیره ثابت می‏کند که سیرۀ اصحاب پس از رحلت پیامبر(ص)، بر حلیت متعه استمرار داشته است و آنها بدون هیچ مشکلی متعه می‏کرده‏اند. تنها در اواخر خلافت عمر بود که به دلیل فتوای او به حرمت متعه، میان امت اختلاف افتاد. پیشتر اسامی صحابه‏ای را که بعد از رحلت پیامبر(ص) متعه می‏کرده‏اند – و کسی هم به آنها اعتراض نکرد و همچنین احادیث گروهی از آنها را همچون جابربن عبدالله انصاری، عبدالله بن مسعود و عمران بن حصین – ذکر کردیم. اینک نام بخش کوچکی را از صحابه‏ای که بعد از رسول اکرم(ص) متعه کردند ذکر می‏کنیم، هر چند این کار آنها موجب برانگیخته شدن کینۀ عمر شد.
1. حافظ عبدالرزاق در کتابش از ابن جریج نقل کرده است:
ابوزبیر از جابر خبر داد که عمروبن حریث به کوفه آمد و یکی از موالی را متعه کرد. او را در حالی که باردار بود نزد عمر آوردند. عمر از او در بارۀ علت باردار شدنش پرسید و او به این کار اعتراف کرد. جابر می‏گوید این در حالی بود که عمر از متعه نهی کرده بود.(130)
2. متقی هندی از سلیمان بن یسار از ام عبدالله، دختر ابی خیثمه روایت کرده است:
مردی از شام آمد و رحل اقامت افکند. پس از مدتی به من گفت: عزب بودن بر من سخت شده، زنی را معرفی کن تا او را متعه کنم. ام عبدالله می‏گوید: من هم زنی را به او معرفی کردم و آنها با یکدیگر قرار داد متعه بستند و در این ازدواج شهود عدولی هم حضور داشتند. آنها برای مدتی که خدا خواست با هم بودند. پس از خروج مرد شامی از شهر، عمر بن خطاب از جریان او با خبر شد. عمر مرا احضار کرده و از من پرسید: آیا آنچه شنیده‏ام درست است؟ گفتم آری. گفت: هرگاه به شهر بازگشت مرا خبر کن! پس از آنکه مرد شامی به شهر آمد به عمر خبر دادم. عمر، مرد شامی را احضار کرد و از او پرسید: چه چیز تو را واداشت که این کار را انجام دهی؟ مرد شامی گفت: ما این کار را در زمان رسول خدا(ص) انجام می‏دادیم و او تا زنده بود ما را از آن نهی نکرد. در زمان ابوبکر هم این کار را انجام می‏دادیم و او هم تا زنده بود ما را از آن نهی نکرد. پس از ابوبکر در زمان خلافت تو هم این کار را می‏کردیم و منعی از طرف تو به ما نرسید.
چون سخن مرد شامی به اینجا رسید، عمر گفت: قسم به آنکه جانم در دست اوست اگر سخن مرا در مورد حرمت متعه شنیده بودی، هر آینه تو را سنگسار می‏کردم. برای او بیان کنید تا فرق ازدواج با زنا را بفهمد.(131)
3. ابن حجر از ابن کلبی نقل کرده است:
سلمه بن أمیه بن خلف جمحی، سلمی کنیز حکیم بن أمیه بن اوقص اسلمی را متعه کرد. سلمی برای او بچه‏ای آورد. مرد منکر فرزند شد. این خبر به عمر رسید و عمر از متعه نهی کرد.
همچنین ابن حجر نقل کرده است که سلمه، زنی را متعه کرد و وقتی خبرش به عمر رسید، او را تهدید کرد.(132)
… ادامه دارد.

پی نوشت ها :

90- از آنجا که قائلان به تحریم متعه ، به این شبهه بیش از دیگر شبهات ، تکیه کرده اند ، ما هم سخن را در بطلان این شبهه بسط داده و هفت دلیل بر بطلان آن آورده ایم تا برای کسی تردیدی باقی نماند که از طرف پیامبر اعظم (ص) هیچ گونه تحریمی نسبت به متعه صادر نشده است.
91- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 131 ، باب « نکاح المتعه » از کتاب نکاح
92- همان
93- الدرّ المنثور ، ج 2 ، ص 486
94- ر.ک : پی نوشت 47
95- الدرّ المنثور ، ج 2 ، ص 486
96- همان ، ص 485
97- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 134 ، باب « نکاح المتعه » از کتاب نکاح
98- همان ، ص 135 ، باب « نکاح المتعه » از کتاب نکاح
99- الدرّ المنثور ، ج 2 ٌ ص 486
100- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 131 ، باب « نکاح المتعه »
101- همان
102- الدرّالمنثور ، ج 2 ، ص 485
103- سنن ترمذی ، ج 3 ، ص 186 ، شماره 824
104- الدرّالمنثور ، ج 2 ، ص 486
105- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 131 ، باب « نکاح المتعه »
106- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 133 ، باب « نکاح المتعه »
107- سوره مؤمنون ، آیه 5 – 6
108- سیره ابن هشام ، ج 2 ، ص 331
109- زاد المعاد ، ج 2 ، ص 158 و 204
110- سیره ابن هشام ، ج 2 ، ص 412
111- سیره ابن هشام ، ج 2 ، ص 604
112- شرح صحیح مسلم ، ج 9 ، ص 191
113- المغنی ، ج 7 ، ص 572
114- نساء ، آیه 113
115- فتح الباری ، ج 9 ، ص 170
116- زاد المعاد ، ج 2 ، ص 205 و 206
117- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 135 ، باب « نکاح المتعه »
118- تفسیر طبری ، ج 3 ، ص 200 ؛ الدرّالمنثور ، ج 2 ، ص 486
119- تفسیر فخر رازی ، ج 10 ، ص 50
120- الدرّ المنثور ، ج 2 ، ص 486
121- الدرّالمنثور ، ج 2 ، ص 487
122- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 49 ، باب « جواز متعه » و در این حدیث ، به هر دو متعه اشاره شده است.
123- صحیح بخاری ، ج 6 ، ص 33
124- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 131 ، باب نکاح متعه
125- همان
126- صحیح مسلم ، ج 4 ، ص 38 ، باب متعه در حج و عمره
127- تفسیر فخر رازی ، ج 5 ص 370 ؛ زاد المعاد اثر ابن قیّم ، ج 2 ، ص 184 ؛ سنن بیهقی ، ج 7 ، ص 206 ؛ المبسوط ، ج 4 ، ص 37 ؛ المغنی ، ج 7 ، ص 571 ؛ الشرح الکبیر ، ج 7 ، ص 537 ؛ المحلّی ، ج 7 ، ص 107 ؛ بدایه المجتهد ، ج 1 ، ص 268 ؛ احکام القرآن اثر جصّاص ، ج 2 ، ص 152 ؛ کنز العمّال ، ج 16 ، ص 519 شماره 45715 – 45722 ؛ مسند احمد ، ج 3 ، ص 325 .
128- شرح تجرید ، ص 484 ، چاپ سنگی
129- محاضرات ، ج 2 ، ص 94
130- فتح الباری ، ج 9 ، ص 141
131- کنز العمّال ، ج 16 ، ص 522 ، شماره 45726
132- الإصابه ، ج 2 ، ص 63