یکی از وظایف ایمانی هر مؤمن، ذکر و یاد خدا و مستغرق بودن در خاطرات رحمانی است. از سوئی یکی از هداف مهم و متعالی حجّ، ارتباط با خداست. حجّاج در این خصوص به چند گروه تقسیم می شوند.
– گروهی باید برای «برقراری» ارتباط با خدا بکوشند.
– گروهی باید برای «تصحیح» ارتباط با خدا بکوشند.
– گروهی باید برای «تکمیل» ارتباط با خدا بکوشند.
– و گروهی باید برای «تعمیق» ارتباط با خدا بکوشند.
به همین دلیل، در متن اعمال و مناسک حجّ، دعا و گفتگوی با خدا و ذکر و یاد او ، یکی از اصلی ترین عناصر تشکیل دهنده حجّ است که در اینجا به توضیح مختصری درباره هر یک می پردازیم:

الف ) دعا و نیایش
1. اهمیت:
قرآن می فرماید: (قُل ما یَعبَؤُبِکُم رَبّی لَولا دُعاؤُکُم.) (1)
«بگو: پروردگارم به شما هیچ توجهی نمی کرد، اگر دعای شما نبود.»
و بر همین مبنا اگر حجّ از عنصر دعا، مناجات و گفتگوی با خدا تهی گردد، به عبادتی بی روح تبدیل می شود.

2. مکانهای دعا:
در روایات و کتب دینی شانزده مکان و موضعِ مناسب برای دعا در سرزمین مکه ذکر شده که عبارتند از:
1. زیر ناودان طلا
2. نزد مقام ابراهیم
3. کنار حجرالاسود
4. حدّ فاصل درب کعبه تا مقام ابراهیم (حطیم)
5. داخل کعبه
6. کنار رکن یمانی
7. کنار درب کعبه
8. ملتزم کنار دیوار مستجار
9. دیوار مستجار
10. حجر اسماعیل
11. کنار چاه زمزم
12. روی کوه صفا
13. در مسعی (بین صفا و مروه)
14. صحرای عرفات
15. مشعرالحرام
16. نزد جمرات سه گانه

3. لحظه های دعا:
1. هنگام پوشیدن لباس احرام
2. هنگام ورود به حرم
3. هنگام ورود به مسجد الحرام
4. هنگام دیدن کعبه
5. در حال طواف
6. هنگام دیدن حجرالاسود
7. هنگام استفاده از آب زمزم
8. در حال سعی صفا و مروه
9. هنگام نشستن روی کوه صفا
10. هنگام وداع با خانه خدا
11. هنگام وقوف در عرفات
12. هنگام وقوف در مشعر
13. هنگام وقوف در منی
14. هنگام رمی جمرات
15. هنگام تقصیر و حلق
16. هنگام ذبح قربانی
(تذکر: متن این ادعیه در کتب مناسک حجّ و سائر کتابهای مربوط به اعمال حجّ وجود دارد.)

ب) ذکر و یاد خدا
قال الصّادق(ع): (تَسبیحُ بِمَکَّهَ یَعدِلُ خَراجَ العِراقَین یُنفَقُ فی سبیل الله.) (2)
«تسبیح گفتن در مکّه با مالیات عراق و شام که در راه خدا انفاق شود، برابری می کند.»
علاوه بر دعا، یکی از مهمترین و برترین اعمال در حال حجّ و عمره ذکر خداست، بر همین اساس، بر حجّاج لازم است بر اساس علاقه و توان و نشاط خود، یک جدول و تقویم ذکر تنظیم نمایند و در طول سفر حجّ، در مسیرهای رفت و آمد، سواره، پیاده، در حال طواف و حتی در مسیر بازار به این اذکار مشغول شوند.
در اینجا برای آشنایی بیشتر با اهمیت و جایگاه والای ذکر در میان عبادات، به بیان دیدگاه معصومین (ع) در این خصوص می پردازیم:

اهمیت ذکر:
قال رسول الله (ص): (أکثِر ذِکرَاللهِ تَکُن أخَصَّ العباد إلی الله تَعالی.) (3)
«خدا را فراوان یاد کن تا خاصّ ترین بنده خدای تعالی باشی.»
قال الصّادق (ع): (أکثِروا ذِکرَالله ما استَطَعتُم فی کُلِّ ساعَهٍ من ساعات اللَّیلِ وَالنَّهار فَإنَّ اللهَ أمَرَ بِکثرَهِ النّکر لَهُ.) (4)
«تا آنجا که می توانید در تمام لحظات و ساعات شب و روز خدا را بسیار یاد کنید، زیرا که خداوند به بسیار یاد کردن خود فرمان داده است.»
قال رسول الله (ص): ( لَیسَ عَمَلُ أحَبَّ إلی اللهِ تعالی وَلا أنجی لِعَبدٍ مِن کُلّ سَیّئهٍ فی الدّنیا و الآخرهِ مِن ذِکر اللهِ . قیل: ولا القتالُ فی سبیل الله؟ قال: لَولا ذِکرُ الله لم یُؤمَر بالقِتال.) (5)
«هیچ عملی نزد خدای تعالی محبوبتر و هیچ عاملی در نجات بنده از هر گناهی در دنیا و آخرت مؤثّرتر از ذکر خدا نیست. عرض شد: حتی جنگ در راه خدا؟ فرمود: اگر یاد خدا در میان نبود دستور جنگ داده نمی شد.»
قال علی (ع) : ( مُداوَمَهُ الذّکِرِ قُوتُ الأرواحِ و مفتاح الصّلاح.) (6)
«مداومت بر ذکر، خوراک روح و کلید صلاح و پاکی است.»

آثار ذکر خدا در آیینه روایات:
1. برابری با ثواب جهاد
2. محبوبترین عمل نزد خدا
3. مصونیت ذاکر از بلاها
4. مصونیت ذاکر از مرگهای ناگهانی
5. ثواب نماز دائمی
6. یاد شدن ذاکر توسط خدا
7. نورانیّت و اصلاح قلب
8. غذای روح
9. دور شدن شیطان
10. زنده شدن دل
11. نورانیت عقل و اندیشه
12. عامل نزول رحمت
13. مصونیت از نفاق
14. مصونیت از عذاب قیامت
15. عامل دوستی خدا و رسول (ص)
16. مصونیت از گناهان
17. آرامش دل
18. کسب شرح صدر
19. کسب نشاط و سرور دل
20. نورانیت دل و چهره
21. قرار گرفتن در پناه حق
22. مورد لطف فرشتگان قرار گرفتن
23. کسب شرافت و عزّت
24. رسیدن به مقام خاصّ بندگان
25. تشنه لب از دنیا نرفتن.
26. بهره مندی از امدادهای غیبی
27. قوّت و سلامت جسم
28. همنشینی با خدا
29. پیروی از شیوه ی رسول اکرم (ص)
30. موفقیت در کارهای زندگی(7)

اذکار برتر:
1. تسبیحات اربعه:
قال رسول الله (ص):
( لَأن أقولَ: « سبحانَ الله والحمدُلله و لا اله الاّ الله و الله اکبر.» أحبُّ إلَیَّ ممّا طَلَعت علیه الشّمسُ.) (8)
«اینکه بگویم: « سبحان الله والحمدالله ولا الهَ الاّ الله و الله اکبر» نزد من از آن چه خورشید بر آن می تابد محبوبتر است.»

2. یا الله:
قال الصادق (ع): ( مَن قالَ «یاالله یا الله» عَشَرَ مرّاتٍ قیلَ لَهُ لَبیّک ما حاجَتکَ؟) (9) [ هر کس ده مرتبه بگوید: « یا الله، یا الله» به او گفته شود: حاجتت چیست؟ ( بگو تا برآورده شود.)]

3. تسبیحات حضرت زهرا(ع)
قال الصّادق (ع): (تَسبیحُ فاطمهَ الزَّهرا (ع) مِنَ الذّکرٍ الکَثیر الّذی قالَ الله عَزَّ و جَلَّ: « اذکُرُوا الله ذِکرا کَثیرا» ) (10) ( تسبیح حضرت زهرا (ع) از جمله ی همان ذکر کثیر است که خدای عزّ وجلّ فرموده است: « و خدا را بسیار یاد کنید.»)

4. «الحمدالله»
(جاء رجلُ إلی أبی عبدالله (ع) فقالَ: جُعِلتَ فداکَ إنّی شیخُ کبیرُ فَعَلّمِنَی دُعاء جامِعا!
فقال: أحمدِاللهَ فَإنَّک إذا حمدتَ اللهَ لم یَبقِ مُصَلّ ٍ إلاّ دعا لَکَ، یعنی قولهم: « سَمِعَ الله لِمَن حَمِدَه» (11)
(مردی خدمت امام صادق (ع) رسید و عرضه داشت: فدایت شوم، من مردی پیرم، دعایی جامع به من بیاموز! حضرت فرمود: حمد خدا کن، زیرا وقتی خدا را حمد کنی هیچ نمازگزاری نیست مگر اینکه تو را دعا می کند، یعنی می گوید: «خداوند حمد کسی که او را می ستاید را می شنود.»

5. «سبحان الله».
قال امیرالمومنین (ع):
(التسبیحُ ینصِفُ المیزان، و الحمدُاللهِ یَملَأُ المیزان وَ الله اکبَرُ یَملأُها بین السمَّاء و الأرض. ) (12)
«تسبیح نیمی از میزان اعمال را فرا می گیرد و حمد خدا میزان را پر می کند و تکبیر مابین زمین و آسمان را پر می کند.»
6. «لا إله إلّا الله»:
قال الصّادق (ع):
( من قال: « لا إله الاّ الله» مأهَ مَرَّهٍ کان أفضلُ النّاس دلکَ عَمَلاً إلاّ مَن زادَ.) (13)
«هر کس صد مرتبه «لا اله الاّ الله» بگوید، در آن روز برترین مردم از نظر عمل خواهد بود مگر نسبت به کسی که بیشتر ( این ذکر را) گفته باشد.»

7. «الله اکبر»:
(عن أبی حَمزه الثّمالی قالَ: سَمِعتُ عَلی ابن الحسین (ع) یقول: « مَن کَبَّرَاللهَ عِندَ المَساءِ مِأهَ تَکبیرهٍ کانَ کَمَن أعتَقَ مائَهَ نَسَمَهٍ.) (14)
«ابوحمزه ثمالی گوید: از امام سجاد (ع) شنیدم که می فرمود: هر کس هنگام عصر صد مرتبه تکبیر گوید، مانند کسی است که صد بنده را آزاد کرده باشد»

8. «لاحَولَ و لا قُوَهَ إلاّ بِاللهَ»:
قال الرضا(ع): ( کان أبی یقول: مَن قال: «لا حَولَ و لا قُوَّهَ إلاّ بِاللهِ » صَرَفَ اللهُ عَنهُ تِسعَهً و تِسعینَ نوعا مِن بلاء الدّنیا أیَسرُها الخنقُ.) (15)
(امام رضا (ع): فرمودند: پدرم همواره می فرمود: هر کس بگوید: « لا حولَ و لا قوَّهَ إلّا بِاللهِ» خداوند نود و نُه نوع از بلاهای دنیا را از او برمی گرداند که کمترین آن خفگی باشد.)

9. «صلوات»:
قال رسول الله (ص): (أولی النّاس بی یَومَ القیامَهِ أکثَرُهم عَلَیَّ صلاهً.) (16)
«سزاوارترین مردم نسبت به من در روز قیامت کسی است که بیشتر بر من صلوات بفرستند.»

10. «استغفِراللهَ و رَبّی و أتوبُ إلَیه»:
قال رسول الله (ص): ( مَن أکثَرَ الاستِغفارَ جَعَلَ اللهُ لَهُ مِن کُلِّ هَمّ فَرَجاً وَ مِن کُلِِّ ضیقٍ مَخرَجاً.) (17)
«هر کس زیاد آمرزش بخواهد، خداوند از هر غمی برای او گشایش قرار دهد و (برایش) از هر تنگنایی راه خروجی مقرّر فرماید.»

11. ذکر یونسیه « لا الا الاَ انت، سُبحانَکَ إنّی کنتُ من الظّالمین»
قال الصادق(ع): (عَجِبتُ لِمَن إغَتَّم کیفَ لا یَفزَعُ إلی قولِهِ تعالی:« لا الا الاَ انت، سُبحانَکَ إنّی کنتُ من الظّالمین» فإنّی سَمِعتُ اللهُ یقولُ بِعَقَبِها : « فاستَجَبنا لَهُ و نَجَّیناهُ مِنَ الغَمِّ و کذلِکَ نُنجِی المُؤمِنین) (18)
[تعجب می کنم از کسی که غمگین می شود چگونه به این فرمایش خداوند پناه نمی برد: «هیچ معبودی جز تو نیست، پاک و منزهی، من از ظالمین بودم.» زیرا من شنیدم که خداوند پس از این آیه می فرماید: «پس ما دعای او (یونس) را مستجاب کردیم و اینگونه (با تهلیل، تسیبح و اقرار ) مؤمنین را (از غم و گرفتاری) نجات می دهیم.]

پی نوشت ها :

1. فرقان/77
2. وسائل، ج 13، ص 289
3. میزان الحکمه، ح 6353
4. همان، ح 6356
5. میزان الحکمه، ح 6349
6. همان، ح 6395
7. میزان الحکمه، ج 4، باب الذّکر
8. مکارم الاخلاق، ص 308
9. الکافی، ج 2، ص519
10. میزان الحکمه، ح 6359
11. مکارم الاخلاق، ص 308
12. مکارم الاخلاق، ص 309
13. همان، ص 310
14. همان، ص 310
15. مکارم الاخلاق، ص 310
16. همان، ص 310
17. میزان الحکمه، ح 15123
18. تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 498