احکام اختصاصی مکه و مسجدالحرام (1)

احکام اختصاصی مکه و مسجدالحرام (1)

در میان تمام بقاع روی زمین، جایگاهی شریفتر و گرامی‏تر از کعبه و مسجدالحرام وجود ندارد و بخاطر همین شرافت ویژه است که آنجا قبله‏گاه مسلمانان جهان و قطب و مرکز دایره‏های بزرگ انسانی در اوقات معینی از روز است و هم کانون گرم و مطاف حاجیان و راهیان دیار یار است که با شوق تمام گرداگرد خانه خدا، که خانه مردم است، دور می‏زنند و نمایشی عظیم و دیدنی از عشق و عاشق و معشوق را نشان می‏دهند.
کعبه و مسجدالحرام به سبب داشتن این عظمت بی‏نظیر، در فقه اسلامی احکام ویژه‏ای دارد که هیچیک از مساجد دیگر، آن احکام را ندارند و گاهی هم احکامی دارد که تنها مسجد النبی با آن شریک است و در یک مورد هم مسجد کوفه و حائر حسینی با آن شرکت دارند.
ما بخواست خدا در این مقال، احکام فقهی ویژه‏ای را که اختصاص به «کعبه»، «مسجدالحرام» و «حرم» دارد شرح خواهیم داد و البته در میان این احکام، در سه مورد مسجد النبی و در یک مورد مسجد کوفه و حائر حسینی نیز با آن شرکت دارند که مانع از اختصاصی بودن حکم برای مسجد الحرام، در مقابل مساجد و بقاع دیگر نیست.
احکام فقهی ویژه کعبه و مسجدالحرام و مکه و حرم عبارتند از:
1 ـ وجوب احرام برای دخول به مسجد الحرام و مکّه.
2 ـ عدم جواز قصاص کسی که به مسجد الحرام پناه برده است.
3 ـ جواز قصر و اتمام برای مسافر در مسجد الحرام.
4 ـ حرمت اخذ لقطه از حرم.
5 ـ عدم جواز عبور جنب و حایض از مسجدالحرام.
6 ـ حکم ساختن بنایی مرتفع‏تر از کعبه.
7 ـ حکم تنجیس کعبه و مسجدالحرام.
8 ـ حرمت خارج کردن سنگریزه و خاک از مسجد الحرام.
9 ـ عدم جواز صید در حرم.
10 ـ کراهت مجاورت در مکه.
11 ـ کراهت خواندن نماز یومیه در داخل کعبه.
12 ـ فضیلت مخصوص نماز در مسجد الحرام.
13 ـ عدم جواز مضایقه و سخت‏گیری منازل مکه، برای حاجیان.
14 ـ عدم جواز ورود غیر مسلمان به مسجدالحرام و مکّه.

و اینک تفصیل مطلب:

1 ـ وجوب احرام برای دخول به مسجدالحرام و مکّه

برای کسی‏که وارد مکه و مسجدالحرام می‏شود، واجب است که در یکی از مواقیت، احرام حج یا عمره ببندد و با حالت احرام وارد شود، خواه در ماههای حج باشد و یا ماههای دیگر سال. البته این حکم استثناهایی دارد که خواهیم آورد.
این حکم در میان فقهای شیعه، اتفاقی بوده و خلاف آن از هیچ‏کس نقل نشده است. صاحب مدارک و صاحب جواهر ادعای اجماع کرده‏اند.1 همچنین روایات متعددی که بسیاری از آنها صحیحه یا حسنه است، دلالت بر وجوب احرام دارد که از جمله آنهاست:
ـ عن علی بن حمزه قال: «سألت ابا ابراهیم ـ علیه السلام ـ عن رجل یدخل مکه فی السنه، المره و المرتین و الثلاث، کیف یصنع؟ قال: اذا دخل فلیدخل ملبّیاً و اذا خرج فلیخرج مُحِلاًّ.»2
ابن حمزه می‏گوید: «از امام هفتم پرسیدم مردی که در طول سال؛ یکبار، دوبار یا سه بار داخل مکه می‏شود، وظیفه‏اش چیست؟ فرمود: در حال تلبیه (و احرام) داخل شده و در حال احلال خارج گردد.
عن محمد بن مسلم قال: «سألت أبا جعفر ـ علیه السلام ـ هل یدخل الرجل مکه بغیر احرام؟ قال: لا الاّمریضاً أو من به بطن.»3
محمد بن مسلم می‏گوید: «از امام باقر ـ علیه السلام ـ پرسیدم آیا شخص می‏تواند بدون احرام وارد مکه شود؟ فرمود: نه مگر مریض یا مبطون باشد.»
عن عاصم بن حمید قال: «قلت لأبی عبداللّه: یدخل الحرم أحدِ الاّ محرماً؟ قال: لا اِلاّ مریض أو مبطون.»
عاصم می‏گوید: «به امام صادق گفتم: کسی که محرم نیست می‏تواند داخل حرم شود؟ فرمود: نه مگر مریض یا مبطون باشد.»
طبق این روایات، ورود به مکه و حرم، بدون احرام ممنوع است و کسی که وارد مکه می‏شود حتماً باید در حال احرام باشد.
چند گروه از این حکم کلّی استثنا شده‏اند:

الف ـ مریض و مبطون؛

بطوری که در دو روایت (از سه روایت) بالا دیدیم، به مریض و مبطون اجازه داده شده که بدون احرام وارد مکه شوند، اما در بعضی از روایات آمده است که مریض هم باید با حال احرام وارد مکه شود:
عن رفاعه بن موسی قال: «سألت أبا عبدالله ـ علیه السلام ـ عن رجل به بطن و وجع شدید یدخل مکه حلالا؟ قال: لایدخلها الامحرماً».4
رفاعه می‏گوید: «از امام صادق درباره شخصی که ناراحتی شکم و درد شدید دارد پرسیدم، آیا می‏تواند بدون احرام وارد مکه شود؟ فرمود: داخل نشود مگر در حال احرام».
عن رفاعه بن موسی عن أبی عبداللّه قال: «سألتُهُ عن الرّجل یعرض له المرض الشدید قبل أن یدخل مکه، قال: لایدخلها الا بأحرام.»5
رفاعه از امام صادق نقل می‏کند که: «از او پرسیدم درباره شخصی که پیش از ورود به مکه، مرض شدیدی بر وی عارض می‏شود، فرمود: وارد مکه نشود مگر با احرام».
در این دو روایت ـ که ظاهراً یک روایت با دو سند و متن است ـ برای مریض اجازه داده نمی‏شود که بدون احرام وارد مکه شود.
شیخ حرّ عاملی برای جمع میان این روایت و روایاتی که قبلاً خواندیم ـ که در آنها به مریض اجازه ورود به مکه بدون احرام داده شده بود ـ فرموده است: «این روایات حمل بر استحباب می‏شود؛ یعنی مریض و مبطون هرچند مجاز هستند که بدون احرام وارد مکه شوند، اما مستحب است که بهرحال با حال احرام وارد شوند.»
در ذیلی که بر روایت اول رفاعه در مدارک الاحکام آمده، (ولی در وسائل نیامده است) این جمله اضافه شده که قال: «و یحرمون عنه»6 امام فرمود: «از طرف مریض احرام بسته شود». طبق این ذیل، درست است که مریض و مبطون مجاز هستند بدون احرام وارد شوند؛ ولی باید نایب بگیرند و از طرف آنها کسی دیگری احرام ببندد. ولی با توجه به مجموع روایات؛ بخصوص روایاتی که مریض و مبطون را از این حکم استثنا کرده، قول به استحباب احرام برای آنها قول اقربی است و نیابت گرفتن لازم نیست؛ بخصوص این که اصل حکم، حکمی بر خلاف اصل است که به قدر متیقّن بسنده می‏شود.

ب ـ کسی که برای جنگ وارد مکه می‏شود؛

یکی دیگر از موارد استثنا، موردی است که کسی برای جنگ و دفع دشمن، وارد مکه می‏شود، در چنین صورتی لازم نیست که احرام ببندد، بلکه بدون احرام هم می‏تواند وارد مکه شود.7 مستند این فتوا روایاتی است دائر بر این که پیامبر خدا و سپاه او، در روز فتح مکه، بدون احرم و با کلاه خود وارد مکه شدند. از جمله این روایت:
قال رسول اللّه ـ صلی الله علیه وآله ـ یوم فتح مکّه: «ان اللّه حرّم مکه یوم خلق السّموات والأرض و هی حرام الی أن تقوم الساعه لم تحلّ لأحد قبلی و لا تحلّ لأحد بعدی و لم تحلّ لی الاّ ساعه من نهار.»8 پیامبر خدا ـ ص ـ روز فتح مکه فرمود: «خداوند مکه را از روزی‏که آسمانها و زمین را آفرید، حرام قرار داد و تا روز قیامت همچنان حرام باقی خواهد ماند، نه برای کسی پیش از من و نه برای کسی بعد از من حلال نشده ونخواهد شد و برای من نیز حلال نشد مگر پاسی از روز.»
با این روایت و دو روایت دیگر به همین مضمون هستند و هر سه مربوط به فتح مکه می‏باشند، استدلال کرده‏اند بر این که: «می‏توان برای جنگ، بدون احرام وارد مکه شد.»
بنظر می‏رسد که این استدلال ناقص باشد؛ زیرا اولاً معلوم نیست که این روایات مربوط به مسأله مورد نظر باشد، به احتمال قوی این روایات در مورد حلال و حرام بودن جنگ در مکه است که پیامبر از حرام بودن آن تا روز قیامت خبر می‏دهد و تنها ساعتی از روز را استثنا می‏کند که خود با سپاهش وارد مکه شدند. و ثانیاً اگر حلّیتی باشد، تنها در سـاعـتی از روز؛ آنـهم برای پیامبر بوده، و بنابر این مضمون این روایات از باب: «قضیهٌ فی واقعه» است و نباید آن را به عموم سریان داد؛ بخصوص این که خود پیامبر در این روایات تصریح می‏کند که برای کسی پس از من حلال نشده است.
بنابر این نمی‏توان با این روایات به مورد استثنا استدلال کرد، فقط می‏توان از باب «عسر و حرج» وارد شد و این که اگر سربازان اسلامی ملزم به احرام بستن و انجام مناسک حج باشند، کارآیی لازم را در جنگ با دشمن از دست می‏دهند و از این جهت بگوییم که برای آنها احرام بستن لازم نیست.

ج ـ کسی که بطور مکرر به حرم رفت و آمد دارد؛

افرادی که شغل آنها بگونه‏ای است که بطور مکرر وارد مکه شده از آن خارج می‏شوند؛ مانند کسی که از خارج حرم هیزم و بوته جمع می‏کند و در داخل شهر مکه به فروش می‏رساند، لازم نیست که برای هر بار ورود به مکه احرام ببندد.9 مستند این فتوا روایت زیر است:
عن رفاعه بن موسی قال: «و قال أبو عبدالله ـ علیه السلام ـ : ان الحطابه و المجتلبه اتوا النبی ـ ص ـ فسألوه فاذن لهم أن یدخلوا حلالا.»10
«هیزم جمع‏کن‏ها و کسانی که کالا حمل می‏کنند، خدمت پیامبر آمده از آن حضرت درخواست نمودند که بدون احرام وارد مکه شوند و آن حضرت به آنها اجازه داد.»
به گفته صاحب جواهر: ظاهر این است که ذکر «حطابه» و «مجتلبه» به عنوان مثال است و این حکم شامل تمام کسانی است که به هر دلیل، بطور مکرر وارد مکه و یا از آن خارج می‏شوند.11 ولی صاحب مدارک گفته است که اولی اقتضا و اکتفا نمودن به مورد نص است12 به نظر می‏رسد که نظر صاحب جواهر درست باشد؛ چون معیار عسر و حرج است و اذن پیامبر به آنها برای همین معنا بوده است و هرکجا که عسر و حرج باشد، حکم آنجا را می‏گیرد. اگر چه رعایت احتیاط لازم است.

د ـ کسی که پیش از تمام شدن ماه از مکه خارج شود؛

برای کسی که با احرام وارد مکه شد و مناسک را انجام داد، اگر پیش از تمام شدن ماه از مکه خارج و سپس به آن داخل شود، لازم نیست که احرام ببندد. این حکم نیز اجماعی است و روایاتی بر آن دلالت دارد.
عن أبی عبداللّه ـ علیه السلام ـ فی الرجل یخرج فی الحاجه من الحرم، قال: «ان رجع فی الشهر الذی خرج فیه، دخل بغیر احرام. فان دخل فی غیره دخل باحرام».13
امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره شخصی که بخاطر حاجتی از حرم خارج می‏شود، فرمود: «اگر در همان ماهی که خارج شده برگردد، بدون احرام وارد می‏شود و اگر در غیر آن ماه برگردد باید با احرام باشد.»
عن ابی عبداللّه ـ علیه السلام ـ «انه خرج الی الربذه یشیّع اباجعفر، ثم دخل مکه حلالا».14
از امام صادق ـ علیه السلام ـ است که آن حضرت از مکه به ربذه رفت تا فرزندش امام باقر را بدرقه کند سپس وارد مکه شد در حالی که احرام نبست.
عن ابی عبداللّه فی الرجل یخرج الی جدّه فی الحاجه قال: «یدخل مکه بغیر احرام».15
امام صادق درباره مردی که به سبب احتیاجی از مکه به جدّه رفت، فرمود: «بدون احرام وارد مکه شود.»
البته روایت دوم و سوم حمل شده بر این که شخص پیش از تمام شدن ماه، از مکه خارج شده سپس برگشته است.
مطلبی که در اینجا قابل بررسی است این است که: منظور از ماه چیست؟ آیا منظور «دوازده ماه قمری» است به این معنا که در هر یک ماه قمری، تنها یک احرام بسته می‏شود؟ و یا منظور گذشتن «سی‏روز» از وقتی است که احرام بسته است؟ شهید ثانی که این مسأله را مطرح می‏کند می‏گوید: منشأ اشکال اطلاق نصوص است، و این که در روایت احتمال هر دو وجه می‏رود و سپس وجه دوم را قوی می‏داند.16 اما ظاهر عبارت حدیث اوّل که در این مسأله نقل کردیم، دلالت بر وجه اول دارد؛ زیرا کلمه «الشهر» که دارای «الف» و «لام» است، بیشتر به ماههای دوازده‏گانه دلالت دارد تا گذشتن سی روز.
عبارت شیخ در نهایه نیز به همین صورت است و ظاهر در وجه اول می‏باشد. او می‏گوید: «فان خرج من مکه بغیر احرام ثم عاد فان کان عوده فی الشهر الذی خرج فیه لم یضرّه ان یدخل مکه بغیر احرام…»17
«اگر از مکه بدون احرام خارج شود و سپس برگردد؛ اگر بازگشت او در همان ماهی باشد که در آن خارج شده است، ضرر ندارد که بدون احرام وارد مکه شود.»

2 ـ قصاص کسی که به مسجد الحرام پناهنده شده جایز نیست

کسی که جنایتی کرده و باید قصاص شود، یا کاری انجام داده که موجب حدّ است و باید بر او حدّ جاری شود؛ اگر به حرم پناهنده شده باشد در داخل حرم نمی‏توان او را قصاص کرد و یا بر او حد جاری ساخت، او در امان است، بلکه از لحاظ غذا و آب در مضیقه و سختی قرار می‏گیرد تا ناچار شده، از حرم خارج شود، آنگاه حدّ یا قصاص اجرا می‏گردد.
این حکم از نظر علمای شیعه اتفاقی است و کسی در آن تردید نکرده و گروهی از علما بر این حکم ادعای اجماع نیز نموده‏اند.18
«محل امن» بودنِ حرم، از آیات و اخبار هم مستفاد می‏شود:
خداوند در قرآن کریم می‏فرماید: «و من دخله کان آمنا»؛19 «هر کس وارد آنجا شود، در امنیت قرار می‏گیرد.»
همچنین روایات متعددی در این‏باره داریم که از جمله آنهاست:
عن الحلبی عن أبی عبداللّه ـ علیه السلام ـ قال: «سألته عن قول اللّه ـ عزّ و جلّ ـ : «و من دخله کان آمنا» قال: اذا أحدث العبد فی غیر الحرم جنایه ثم فرّ الی الحرم لم یسع لأحد أن یأخذه فی الحرم ولکن یمنع من السوق و لایبایع ولایطعم و لایسقی و لایکلم فانه اذا فعل ذلک یوشک ان یخرج فیؤخذ و اذاجنی فی الحرم جنایه اُقیم علیه الحد فی الحرم؛ لانه لم یر للحرم حرمه».20
حلبی می‏گوید: «از امام صادق ـ ع ـ آیه «و من دخله کان آمنا» را پرسیدم، فرمود: وقتی شخصی در بیرون حرم جنایتی کرد و به حرم فرار نمود، کسی حق ندارد که در حرم او را دستگیر نماید، ولی از بازار و خرید و فروش طعام و آب منع می‏شود و کسی با او حرف نمی‏زند، وقتی چنین شد ناگزیر به زودی از حرم بیرون می‏آید و دستگیر می‏شود. و اگر در خود حرم جنایتی کرد در همانجا حد بر او جاری می‏شود؛ زیرا که او حرمتی برای حرم نگذاشته است».
عن حفص بن البختری قال: «سألت أبا عبدالله ـ علیه السلام ـ عن الرجل یجنی الجنایه فی غیر الحرم ثم یلجأ الی الحرم أَیُقام علیه الحد؟ قال: لا ولایطعم و لایسقی و لایکلم و لایباع فانه اذا فعل ذلک به یوشک ان یخرج فیقام علیه الحد و اذا جنی فی الحرم جنایه اُقیم علیه الحد فی الحرم لأنه لم یر للحرم حرمه».21
حفص می‏گوید: از امام صادق درباره شخصی که در غیر حرم جنایت کرده و به حرم پناه برده است، پرسیدم که آیا حد بر او جاری می‏شود؟ فرمود: نه بلکه به او طعام و آب داده نمی‏شود و کسی با او سخن نمی‏گوید و با او خرید و فروش نمی‏شود، وقتی چنین شد امید است که او از حرم خارج شود، پس حد بر او جاری گردد. اما اگر در خود حرم جنایت کرد همانجا حد بر او جاری می‏شود چون او حرمتی برای حرم قائل نشده است.»
عن معاویه بن عمار قال: «سألت أبا عبدالله ـ علیه السلام ـ عن رجل قتل رجلاً فی الحِلّ ثم دخل الحرم؟ قال: لایقتل ولایطعم و یسقی و لایباع و لایؤذی حتی یخرج من الحرم فیقام علیه الحد. قلت: فما تقول فی رجل قتل فی الحرم او سرق؟ قال: یقام علیه الحد فی الحرم صاغراً؛ لأنه لم یر للحرم حرمه…»22
معاویه بن عمار می‏گوید: «از امام صادق ـ علیه السلام ـ درباره شخصی که انسانی را در بیرون حرم کشته و داخل حرم شده است پرسیدم، فرمود: کشته نمی‏شود اما به او طعام و آب داده نمی‏شود و کسی با او معامله نمی‏کند و به او اذیت هم نمی‏شود تا اینکه از حرم خارج شود و حد بر او جاری گردد. گفتم: چه می‏فرمایی درباره کسی که در حرم قتل یا سرقت انجام داده؟ فرمود: در حرم بر وی حدّ جاری می‏شود در این صورت او تحقیر شده است؛ زیرا که او حرمتی برای حرم نگذاشته است.»
بطوری که ملاحظه می‏فرمایید این روایات به روشنی دلالت بر مطلوب دارند و در این باره روایات دیگری هم وجود دارد که ما به جهت رعایت اختصار آنها را نیاوردیم. بنابر این حکم مسأله؛ چه از نظر فتوای علما و چه از نظر آیات و روایات معلوم و واضح است. چیزی که در اینجا مورد اختلاف است و باید بررسی شود، این است که: آیا این حکم اختصاص به مسجد الحرام دارد، یا حرم پیامبر و ائمه و مشاهد شریف نیز داخل در این حکم هستند؟
شیخ طوسی می‏گوید: مشاهد ائمه نیز در این حکم مانند مکه است.23 و محقق حلی نیز این سخن شیخ را تحسین کرده است24 اما شهید ثانی و صاحب جواهر این سخن را نپذیرفته‏اند و گفته‏اند که دلیلی بر آن وجود ندارد.25 تنها دلیلی که بر آن ذکر شده، این است که این مشاهد از حرم شریفتر هستند و از علاّمه نقل شد که منظور از مشهد تمامی شهر است تا چه رسد به صحن شریف و روضه منوره26 و صاحب حدائق این الحاق را رد کرده و دلیل آن‏را تضعیف نموده است.27
به نظر می‏رسد که تعمیم حکم مشاهد مشرفه درست نیست؛ زیرا دلیل حکم، مختص به حرم است و ما نمی‏توانیم در چنین حکمی که برخلاف اصل است از مورد دلیل تعدّی کنیم، آیا این یک نوع قیاس و حتی استحسان نیست؟

3 ـ جواز قصر و اتمام برای مسافر

مسافری که وارد مکه شده است اگر چه قصد اقامت ده روز هم نکرده باشد، می‏تواند در مسجد الحرام نماز خود را تمام بخواند و همینطور است نماز در مسجد النبی و مسجد کوفه و حائر حسینی. این حکم در میان علمای شیعه، از شهرت بسیاری برخوردار است و صاحب مفتاح الکرامه از چند نفر نقل اجماع کرده و تنها از صدوق نقل خلاف نموده است.28
روایات در این مسأله به ظاهر مختلف و متعارض است و می‏توان آنها را به سه دسته تقسیم کرد:
1 ـ روایاتی دلالت می‏کند بر این که مسافر باید نماز خود را در آن چهار مکان تمام بخواند. چند مورد از آن را می‏آوریم:
عن حماد بن عیسی، عن أبی عبدالله ـ علیه السلام ـ انّه قال: «من مخزون علم اللّه الإتمام فی اربعه مواطن؛ حرم اللّه و حرم رسوله و حرم امیرالمؤمنین و حرم الحسین ـ علیهم‏السلام ـ .29
حماد بن عیسی از امام صادق نقل کرده که آن حضرت فرمود: از اسرار پوشیده علم خدا، تمام خواندن نماز است در چهار مکان؛ حرم خدا، حرم پیامبر، حرم امیرالمؤمنین و حرم حسین ـ علیهم‏السلام ـ .
ـ عن عبدالرحمن بن الحجاج قال سألت أبا عبدالله عن التمام بمکه و المدینه فقال: اتمّ و ان لم تصلّ فیها الاّ صلاه واحده.30
عبدالرحمن بن حجاج می‏گوید: از امام صادق درباره تمام خواندن نماز در مکه و مدینه پرسیدم، فرمود: «نماز را تمام بخوان اگر چه بیش از یک نماز در آنجا نخوانی.»
ـ عن زیاد القندی قال ابوالحسن علیه السلام: «یا زیاد احب لک ما احبّ لنفسی و اکره لک ما اکره لنفسی، اتم الصلوه فی الحرمین و بالکوفه و عند قبر الحسین».31
زیاد قندی می‏گوید: امام موسی بن جعفر ـ ع ـ فرمود: «ای زیاد آنچه که بر خود می‏پسندم بر تو نیز می‏پسندم و آنچه که برخود مکروه می‏دارم بر تو نیز مکروه می‏دارم. نماز را در حرمین و کوفه و کنار قبر حسین(ع) تمام بخوان.»
2 ـ روایاتی دلالت دارد بر این که مسافر باید نماز خود را در حرمین شریفین قصر بخواند که از جمله آنهاست:
ـ عن ابن بزیع قال: «سألت الرضا ـ علیه السلام ـ عن الصلوه بمکه و المدینه تقصیر او اتمام؟ فقال: قصر ما لم تعزم علی مقام عشره ایام».32
ابن بزیع می‏گوید: «از امام رضا ـ علیه السلام ـ درباره نماز در مکه و مدینه پرسیدم که آیا قصر است یا تمام؟ امام فرمود: مادامی که ده روز قصد اقامه نکرده‏ای نماز را قصر بخوان».
ـ عن علی بن حدید قال: «سألت الرضا ـ علیه السلام ـ فقلت ان اصحابنا اختلفوا فی الحرمین فبعضهم یقصر و بعضهم یتم… قال: لایکون التمام الاّ ان تجمع علی اقامه عشره ایام.»33
ابن حدید می‏گوید: از امام رضا ـ علیه السلام ـ پرسیدیم که اصحاب ما درباره حرمین اختلاف کرده‏اند بعضی از آنها نماز را قصر می‏خوانند و بعضی تمام…؟ فرمود: نمی‏توان نماز را تمام خواند مگر این‏که ده روز قصد اقامه کند.
3 ـ روایاتی که دلالت بر تخییر میان قصر و اتمام می‏کند. از جمله آنهاست:
ـ عن علی بن یقطین عن ابی الحسن ـ علیه السلام ـ فی الصلاه بمکه، قال: من شاء اتم و من شاء قصّر.34
علی بن یقطین از امام کاظم ـ ع ـ درباره نماز در مکه نقل می‏کند که فرمود: «هر کس بخواهد تمام می‏خواند و هرکس بخواهد قصر می‏کند.»
ـ عن الحسین بن مخترا عن أبی ابراهیم قال: «قلت له: انّا اذا دخلنا مکه و المدینه نتم او نقصّر؟ قال: ان قصّرت فذلک و ان اتممت فهو خیر تزداد.»35
حسین بن مختار می‏گوید به امام کاظم ـ ع ـ عرض کردم: «ما وقتی داخل مکه یا مدینه شدیم، نماز را تمام بخوانیم یا قصر؟ فرمود: اگر قصر بخوانید همانست و اگر تمام بخوانید پس آن خیری است که افزوده‏اید.»
اکنون که نمونه‏های از روایات باب را خواندیم، باید دید که علاج میان این سه دسته از روایات چیست؟ مرحوم شیخ صدوق روایات قصر را گرفته و روایات اتمام را حمل بر اقامه ده روز کرده و روایات تخییر را حمل بر تخییر میان قصد اقامت ده روز و یا عدم آن کرده است.36 اما انصاف این است که روایات باب را نمی‏توان بدینگونه توجیه کرد و لذا اکثریت قاطع علمای شیعه، نظر شیخ صدوق را نپذیرفته‏اند و بالإتفاق نظر به تخییر داده‏اند و میان روایاتی که امر به «اتمام» داشت و همچنین روایات مقابل آنها که امر به «قصر» می‏کرد، بدینگونه جمع کرده‏اند و روایات تخییر را قرینه این جمع گرفته‏اند.
مرحوم آیه‏الله حکیم در مقام جمع میان روایات گفته است: حکم اوّلی تخییر است ولی گاهی عنوانی عارض می‏شود که یکی از دو طرف تخییر، تعیّن پیدا می‏کند37 و مرحوم آیه‏الله خویی می‏گوید: باید روایات قصر را حمل بر تقیه و روایات اتمام را حمل بر افضلیت آن کنیم تا میان این روایات و راویات تخییر جمع کرده باشیم.38
مطلب دیگر این که آیا مورد حکم مسجدالحرام است و یا شهر مکه؟ با توجه به روایات باب با اطمینان می‏توان گفت که موضوع آن شهر مکه است هرچند که احتیاط اقتضا می‏کند که به مسجد الحرام اکتفا کنیم.
در اینجا توجه خوانندگان را به چند فتوا از مراجع معاصر جلب می‏کنیم:
امام خمینی ـ قدّس سرّه ـ فتوا داده‏اند بر این که: مسافر در مسجدالحرام و مسجدالنبی مخیر میان قصر و اتمام است ولی در شهر مکه و مدینه احتیاط در اتمام می‏باشد.39
آیه‏الله گلپایگانی ـ قدس سره ـ حکم به مسجدین را به شهر مکه و مدینه تعمیم داده و اتمام در آن دو شهر را جایز می‏داند.40
و آیه‏الله خویی ـ قدس سره ـ نیز حکم تخییر را به دو شهر مکه و مدینه تعمیم می‏دهد.41

4 ـ حرمت اخذ لقطه از حرم

بطوری که می‏دانیم لقطه مالی است که از کسی گم شده و کس دیگری آن‏را پیدا کرده است. حکم اوّلی در لقطه این است که انسان می‏تواند مال گم شده را بردارد و تا یکسال آن‏را پیش خود نگهدارد و همه‏جا اعلام کند. اگر صاحبش پیدا نشد می‏تواند آن‏را صدقه بدهد و می‏تواند آن‏را تملک کند.
اما لقطه حرم و مالی که در حرم پیدا شده است حکم دیگری دارد و آن این که انسان نباید به آن دست بزند و بردارد. اخذ لقطه در حرم، حرام است و اگر احیاناً کسی لقطه را در حرم برداشت برای همیشه ضامن می‏شود و پس از گذشت یکسال باید آن‏را از طرف صاحب مال تصدّق بدهد و هر وقت صاحب مال پیدا شد باید بمقدار مالش به او بپردازد.
شیخ طوسی و ابن ادریس و شهید اول در این مسأله همانگونه که گفتیم فتوا داده‏اند.42 مستند این فتوا روایات متعددی است که از ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ نقل شده است؛ از جمله:
ـ عن الفضیل بن یسار قال: «سألت أباجعفر ـ علیه السلام ـ عن لقطه الحرم؟ فقال: لاتمس ابداً حتّی یجیئ صاحبها فیأخذها. قلت: فان کان مالاً کثیراً؟ قال: فان لم یأخذها الاّ مثلک فلیعرفها.»43
فضیل بن یسار می‏گوید: «از امام باقر ـ علیه السلام ـ درباره لقطه حرم پرسیدیم. فرمود: هرگز دست به آن نزن تا صاحبش بیاید و آن‏را اخذ کند، گفتم: اگر مال زیادی باشد؟ فرمود: اگر آن‏را اخذ نکند مگر کسی مانند تو، پس باید آن‏را اعلام نماید.»
ـ عن علی بن حمزه قال: «سألت العبد الصالح عن رجل و جد دِیناراً فی الحرم فاخذه؟ قال: بئس ما صنع ما کان ینبغی له ان یأخذه قلت: ابتلی بذلک، قال: یعرفه قلت: فانّه قد عرّفه فلم یجد له باغیاً، قال: یرجع الی بلده فیتصدق به علی اهل بیت من المسلمین؛ فان جاء طالبه فهوله ضامن.»44
علی بن حمزه می‏گوید: «از امام کاظم پرسیدم در مورد مردی که دیناری را در حرم پیدا کرده و آن‏را برداشته است. فرمود: چه کار بدی کرده است! نباید آن‏را برمی‏داشت. گفتم: به این کار مبتلا شده. فرمود: باید آن‏را اعلام کند. گفتم: این کار را کرده ولی صاحب آن‏را نیافته است فرمود: به شهر خود برمی‏گردد و آن‏را به خانواده‏ای از مسلمانان صدقه می‏دهد و هر وقت صاحب آن آمد او ضامن است.»
ـ عن ابراهیم بن عمر عن ابی عبداللّه ـ علیهم السلام ـ قال: اللقطه لقطتان: لقطه الحرم و تعرف سنه، فان وجد صاحبها و الاّ تصدقت بها. و لقطه غیرها تعرف سنه فان لم تجد صاحبها فهی کسبیل مالک.45
ابراهیم از امام صادق ـ علیه السلام ـ نقل می‏کند که فرمود: «لقطه بر دو قسم است؛ یکی لقطه حرم است که باید تا یکسال آن‏را معرفی و اعلام کنی اگر صاحبش پیدا شد که هیچ وگرنه آن‏را صدقه می‏دهی. دیگری لقطه غیر حرم است که تا یکسال معرفی می‏کنی و اگر صاحبش را نیافتی مانند مال خود تواست.»

پی نوشت ها :

1 ـ سید محمد طباطبایی، مدارک الاحکام، ص 463، (چاپ سنگی)، محمد حسن النجفی، جواهر الکلام، ج 18، ص 437.
2 ـ وسائل الشیعه، ج 5، ص 69.
3 ـ همان، ج 5، ص 67.
4 ـ همان، ج5، ص 67.
5 ـ همان، ج 5، ص 68.
6 ـ مدارک الاحکام، ص 463.
7 ـ محقق حلی، شرایع الاسلام، ص 72، (چاپ سنگی).
8 ـ وسائل الشیعه، ج 5، ص 68.
9 ـ محقق حلی، المختصر النافع، ص 85.
10 ـ وسائل الشیعه، ج5، ص70.
11 ـ جواهر الکلام، ج 18، ص 449.
12 ـ مدارک الأحکام، ص 464.
13 ـ وسائل الشیعه، ج 5، ص 70.
14 ـ همان، ج 5، ص 70.
15 ـ همان، ج 5، ص 70.
16 ـ شهید ثانی، مسالک الأفهام، ج 1، ص 87، (چاپ سنگی).
17 ـ جواهرالکلام، ج 18، ص 447.
18 ـ آیه‏الله خویی، مبانی تکلمه المنهاج، ج 2، ص 183.
19 ـ سوره قصص، آیه 57.
20 ـ وسائل الشیعه، ج 9، ص 337.
21 ـ همان، ج 9، ص 338.
22 ـ همان، ج 9، ص 337.
23 ـ شیخ طوسی، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، ص 756.
24 ـ محقق حلی، نکت النهایه، (چاپ شده در مجموعه الجوامع الفقهیه) ص 463.
25 ـ مسالک الافهام، ج 2، ص 342؛ جواهر الکام، ج 41، ص 345.
26 ـ مبانی تکمله المنهاج، ج 2، ص 184.
27 ـ شیخ یوسف بحرانی، الحدائق الناضره، ج 17، ص 345.
28 ـ سید محمد جواد عاملی، مفتاح الکرامه، ج 3، ص 490.
29 ـ وسائل الشیعه، ج 5، ص 543.
30 ـ همان، ج 5، ص 544.
31 ـ همان، ج 5، ص 546.
32 ـ همان، ج 5، ص 550.
33 ـ همان، ج5، ص 551.
34 ـ همان، ج 5، ص 545.
35 ـ همان، ج 5، ص 547.
36 ـ روضه المتقین، ج 2، ص 626.
37 ـ آیه‏الله حکیم، مستمسک العروه، ج 8، ص 183.
38 ـ مستند العروه (تقریرات درس آیه‏الله خویی)، ج 8، ص 406.
39 ـ امام خمینی، تحریرالوسیله، ج1، ص 264.
40 ـ آیه‏الله گلپایگانی، توضیح المسائل، ص 260.
41 ـ آیه‏الله خویی، منهاج الصالحین، ج 1، ص255.
42 ـ النهایه، ص 284 ـ ابن ادریس؛ السرائر، ج 1، ص 645؛ شهید اول، الدروس، ج 1، ص 472.
43 ـ وسائل الشیعه، ج 9، ص 361.
44 ـ همان، ج 9، ص 361.
45 ـ همان.
ادامه دارد …..

مطالب مشابه

دیدگاهتان را ثبت کنید