نظر به اهمیت والایی که کتاب صحیفه سجادیه پیش علما و بزرگان ما داشته است تاکنون شرحها و تعلیقههای متعددی از آن به عمل آمده است که بیان کامل آنها در این مقاله مختصر، امکان پذیر نیست. لذا به تعدادی از آنها به ترتیب زمانی اشاره میکنیم:
با تأسف فراوان به علت نبود منابع و فقدان آنها، اطلاعات ما از قرن دوم و سوم و چهارم و پنجم بسیار ناقص و نارسا است، لذا از قرن ششم آغاز مینمائیم:
«قابل ذکر است که گرچه بسیاری از این شروح، در دسترس عموم نیست ولی در این نوشتار جهت تبیین گوشهای از اهمیت و عظمت صحیفه سجادیه، به بخش مهمی از شروح و ترجمهها اشاره میشود».
قرن ششم، هفتم، هشتم و نهم:
1. شرح صحیفه حلّی: به صورت تعلیقه تألیف شیخ ابوجعفر محمدبن منصور عجلی حلی (متوفی 598 هجری قمری).
2. التبصره فی شرح الصحیفه: تألیف موفق الدین ابوالعباس احمدبن یوسف بن حسن شیبانی موصلی (متوفی 680هـ) مخلوط در کتابخانه استاد سید محمد مشکوه در دو جزء.[1]
3. شرح صحیفه کفعمی: شیخ نقی الدین ابراهیم بن علی بن الحسن (متوفی 905) موسوم به الفوائد الطریفه و این کتاب جز آن دعاهایی است که در دو کتاب المصباح و البلد الامین آورده شده است.
4. شرح صحیفه کرکی: شیخ محقق نورالدین ابی الحسن علی بن عبدالعالی کرکی (متوفی 905 هجری قمری).
5. شرح صحیفه زوارهای: مولی ابوالحسن علی بن الحسن مفسّر زوارهای استاد ملا فتح الله کاشانی که در سال 947 از تألیف آن فارغ شده است.
6. شرح صحیفه عاملی: به صورت تعلیقه تألیف شیخ عزالدین حسین بن عبدالحمد حارثی والد شیخ بهائی (متوفی 984 هـ).
7. شرح صحیفه اصفهانی: مولی تاج الدین حسن بن محمد اصفهانی والد فاضل هندی، این شرح در کتابخانه میرزا ابوالهدی کلباسی یافت میشود.
8. شرح صحیفه بلاغی: نجفی شیخ عباس بن محمدعلی که وفات والدش در سال 1000 رخ داده است.
9. شرح صحیفه کرکی: به صورت تعلیقه تألیف سید حسین بن حسن کرکی معروف به مجتهد نوه دختری آیه الله محقق کرکی (متوفی 1001 هجری قمری).
قرن دهم و یازدهم
10. شرح صحیفه رازی: ملامحمد سلیم رازی که در سال 1006 تألیف نموده است صاحب الذریعه آن را در کتابخانه مرحوم کبّه دیده است.
11. شرح صحیف طریحی: شیخ فخرالدین بن محمد علی طریحی نجفی (متوفی 1085 هـ) موسوم به (النّکت اللطیفه).
12. شرح صحیفه مشهدی، میرزا محمدبن محمدرضا مشهدی مؤلف «کنزالدقایق فی تفسیر القرآن» در چهار مجلد، تألیف (1091 هـ).
13. شرح صحیفه بلاغی نجفی: شیخ حسن بن شیخ عباس بن محمد علی بلاغی نجفی صاحب تنقیح المقال فی علم الرجال، تألیف (1105 هجری قمری)[2].
14. شرح صحیفه ملامحمد تقی مجلسی اصفهانی (متوفی 1070 هـ) که به صورت حواشی و تعلیقات بر صحیفه میباشد.
15. شرح حدائق الصالحین: در شرح صحیفه سجادیّه تألیف شیخ بهائی عالم متغنّن (متوفی 1031هـ) صاحب الاربعین و دهها کتاب نفیس.
16. شرح صحیفه میرداماد تألیف فیلسوف نامی محمدباقر حسینی معروف به میرداماد استرآبادی اصفهانی (متوفای 1040هـ) این شرح بنا به استظهار مرحوم حاج آقابزرگ مشتمل بر تحقیقات مهمّه میباشد و همراه شرح جزائری به چاپ رسیده است.
17. شرح صحیفه خوانساری محقق آقا حسین خوانساری (متوفی 1099هـ)
18. شرح صحیفه جزائری تألیف سید نعمت الله جزائری (متوفی 1112 هجری قمری) موسوم به نورالانوار که در سال 1316 به چاپ رسیده است.
19. شرح صحیفه روغنی ملامحمد صالح بن محمد باقر روغنی قزوینی که به صورت فارسی در سال 1073 تألیف نموده است (این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی قسمت شماره 4834 موجود است).[3]
20. شرح صحیفه کاشانی ملاحبیب الله بن علی مدد کاشانی که پیش نوادگان او یافت میشود.
21. شرح صحیفه کاشانی محقق محدث بن شاه مرتضی کاشانی معروف به ملامحسن فیض (متوفی 1091هـ)
22. شرح صحیفه میرزا رفیعا: سید امیر رفیع الدین معروف به میرزا رفیعا (متوفی 1099هـ) از معاصرین شاه صفوی.
23. شرح صحیفه ابوجعفر تألیف شیخ ابوجعفر محمدبن جمال الدین (متوفی 1030هـ) صاحب الاستبصار.
24. شرح صحیفه رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای معاصر شاه عباس صفوی که گاهی از آن حاشیه صحیفه نیز تعبیر میشود.
25. شرح صحیفه یمن ابن مفتاح ابوالحسن عبدالله بن ابوالقاسم زیدی یمنی صاحب المنتزع المختار در فقه زیدیّه.
26. شرح صحیفه شهرستانی، سید امیر شرف الدین علی بن حجه الله شهرستانی حسین طباطبایی استاد علامه مجلسی.
27. شرح صحیفه الشهید الثانی: شیخ علی بن شیخ زین العابدین بن شیخ محمدبن شیخ حسن ابن الشهید الثانی معروف به شیخ علی.
28. تعلیقات: شیخ بهائی بر صحیفه و آن غیر از حدائق الصالحین میباشد که ذکر شد.
29. شرح صحیفه لاهیجی قطب الدین محمدبن شیخ علی شریف لاهیجی دیلمی صاحب «محبوب القلوب» این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 4829 مضبوط است.[4]
30. شرح رشتی موسی عبدالغفار رشتی از علمای عصر شاه عباس صفوی.
31. شرح مولانا تاج الدین مشهور به «تاجا» پدر فاضل هندی که نسخهای از آن در کتابخانه مرحوم میرزا ابوالهدی کرباسی در اصفهان بوده است.
32. شرح و ترجمه استرآبادی: شارح و مترجم آن ملامحمد استرآبادی است که خود خطاط و خوشنویس هم بوده ترجمهای بر صحیفه نگاشته است.
33. شرح صحیفه رازی ملامحمد سلیم رازی از علمای قرن 11 که هم اکنون در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 2306 موجود است.[5]
34. شرح سید سرور حسین هندی.
35. شرح آقا جمال خوانساری.
36. شرح آقا ملامحمد صالح روغنی قزوینی[6]
37. شرح صحیفه صوفی از محمدتقی بن مظفر صوفی قزوینی از عالمان قرن یازدهم هجری این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 9934 نگهداری میشود.[7]
38. شرح صحیفه نائینی اصفهانی: محمدبن محمدباقر حسینی اصفهانی یا مختاری سبزواری از علمای قرن یازدهم، او تعلیقات بر شرح صحیفه سید علی خان مدنی نگاشته است.
قرن دوازدهم
39. شرح صحیفه مجلسی تألیف علامه مجلسی (متوفی 1111 هجری) موسوم به «الفرائد الطریقه فی شرح الصحیفه» این شرح کوتاه که به شرح برخی از موارد مهم صحیفه پرداخته است نزدیک 5000 سطر میباشد نسخهای از آن پیش مرحوم شیخ علی اکبر نهاوندی در خراسان بوده است.[8]
40. شرح ریاض السالکین سید علیخان مدنی (متوفی 1120) صاحب کتاب الدرجات الرفیعه فی طبقات الشیعه موسوم به ریاض السالکین فی شرح صحیفه سید الساجدین این شرح بهترین و مشهورترین شرحی است که پیرامون صحیفه انجام گرفته است و مشتمل بر 54 روضه میباشد.
41. شرح ریاض الصالحین تألیف سید علی خان مدنی (متوفی 1120) میباشد آن چنان که شرح دیگری تحت عنوان ریاض السالکین دارد در مدت 12 سال آن را ترتیب داده است این شرح یکی از شرحهای مفصل و پربار صحیفه میباشد.
42. شرح صحیفه سجادیه فتونی. مولی شریف ابوالحسن بن محمدبن طاهربن عبدالحمید بناطی عاملی اصفهانی (متوفی حدود 1140) نوه امیر محمد صالح خاتون آبادی، داماد علامه مجلسی، او تفسیری به نام «مرآه الانوار» نیز دارد.
43. شرح صحیفه گیلانی: مولی حسین بن حسن گیلانی اصفهانی (متوفی 1129) مدفون در مقبره آقاحسین خوانساری در تخت فولاد.
44. شرح صحیفه تألیف میرزا ابراهیم بن میرمحمد معصوم بن میرفصیح بن میراطبّاء تبریزی قزوینی (متوفی 1149) که فرزندش در خاتمه المعارج از آن یاد کرده است.
45. شرح صحیفه سجادیه صغانی سیدمحمدبن زید حسنی صغانی از علمای زیدیّه قرن دوازدهم هجری (متوفی 1149)[9]
46. شرح صحیفه مشهدی قمی از علمای قرن 12 که در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 4259 نگهداری میشود.[10]
47. شرح صحیفه مازندرانی: تألیف مولی فاضل آقاهادی مازندرانی داماد ملامحمدتقی مجلسی (متوفی 1134) و مقتول در فتنه افغانیها.
48. شرح صحیفه حویزی تألیف شیخ یعقوب بن ابراهیم بختیاری حویزی (متوفی 1150) که مرحوم صدر صاحب تأسیس شیعه آن را مشاهده نموده است.
49. شرح سیدعبدالله نوه سید نعمت الله جزائری (متوفی 1173).
50. شرح صحیفه افندی: میرزا عبدالله افندی تبریزی اصفهانی موسوم به (الدّرر المنظومه الماثوره)[11] صاحب ریاض العلماء و شاگرد علامه مجلسی از علمای قرن دوازدهم.
51. شرح صحیفه فارسی بحرانی تألیف شیخ محمدعلی بن حاج سلیمان بحرانی که معاصر او در انوار البدرین گفته است.
52. شرح صحیفه مرعشی سید علاء الدوله مرعشی که نسخهای از آن در کتابخانه امام جمعه کرمانشاه بوده است و آقای عبدالعزیز جواهر کلام در فهرست کتابخانه ملی نقل نمودهاند این نسخه در 200 صفحه به قلم محمدبن محمد مدعویه شاه محمد شیرازی نوشته شده است.
53. شرح لواقح و لوایح که آقای جواهر کلام نام برده است.[12]
54. شرح ملحقات جزائری، که در آخر شرح اول به آن اشاره کرده است.
55. شرح جمال الدین طوسی، صاحب کتاب دقایق التنزیل که نسخهای از آن در کتابخانه آیه الله مرعشی در قم موجود است.
56. شرح صحیفه مفصل، از مؤلف نامعلوم از علمای قرن 12 معاصر مجلسی، فیضی میرداماد که در ضمن شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 3479 از آن بزرگواران مطالبی نقل کرده است.[13]
57. شرح صحیفه نصیرالدین مرعشی: سید قوام الدین بن سید نصیر الدین مرعشی از علمای قرن دوازدهم این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 211 نگهداری میشود.[14]
[1] . نقل از شرح عقیقی بخشایشی، چاپ نوید اسلام، ص 29.
[2] . ریحانه الادب، تألیف مرحوم محمدعلی مدرسی تبریزی، ج 1، ص 276.
[3] . فهرست کتابخانه، ج 13، ص 21.
[4] . فهرست کتابخانه، ج 13، ص 28.
[5] . فهرست کتابخانه، ج 9، ص 270.
[6] . شرح صحیفه عقیقی بخشایشی، این سه شرح را آورده است، ص 32، چ نوید اسلام.
[7] . ریحانه الادب، ج 1، ص 290.
[8] . این کتاب نخست شماره 325 در کتابخانه آیه الله مرعشی موجود است. فهرست کتابخانه، ج 14، ص 142.
[9] . مؤلفات الزیدیّه تألیف سید احمد حسینی اشکوری، ج 2، ص 162.
[10] . فهرست کتابخانه، ج 11، ص 261.
[11] . فهرست کتابخانه آیت الله مرعشی، ج 5، ص 332.
[12] . شرح صحیفه عقیقی بخشایشی، چاپ نوید اسلام، ص 35.
[13] . فهرست کتابخانه، ج 9، ص 275.
[14] . فهرست کتابخانه، ج 1، ص 241.
@#@
قرن سیزدهم و چهاردهم
58. شرح صحیفه حسینی: تألیف سید اجل میرزا محمدباقر حسین فارسی شیرازی معروف به (ملاباشی) صاحب بحر الجواهر الخاقانی که جهت فتحعلی شاه قاجار تألیف نموده است آن چنان که صاحب الذریعه استظهار نموده است.[1] 59. شرح صحیفه هرندی کوهپایهای مولی بدیع هرندی موسوم به ریاض العابدین.
60. شرح صحیفه سیدجمال الدین کوکبانی یمنی نزیل هند (متوفی در بغداد 1339 هجری ق) آن چنان که آیه الله مرعشی بیان نمودهاند.
61. شرح صحیفه میرزاحسن بن موص عبدالرزاق لاهیجی صاحب «شمع یقین و آینه حکمت» در 3 مجلد.
62. شرح صحیفه عاملی علی بن شیخ ابی جعفر محمدبن جمال الدین صاحب الدّر منثور (1104 هجری قمری).
63. شرح صحیفه سبزواری میرزا ابراهیم بن محمدعلی سبزواری ملقب به وثوق الحکما (متوفی 1358هـ.ق) صاحب کتاب گلشن راز و شرح دعای عدلیه این شرح به صورت شرح فارسی عرفانی میباشد که لغات غریب آن را توضیح داده است این شرح در سال 1342 هجری شمسی در 340 صفحه به چاپ رسیده است.
64. شرح صحیفه تبریزی موسی جمال السالکین عبدالباقی خطاط تبریزی معاصر میرزا ابراهیم همدانی عارف (متوفی 1026هـ.ق).
65. شرح صحیفه شامی حسینی سیدمحسن بن احمد شامی حسینی یمنی زیدی (متوفی 1251هـ.ق) ابن زیاده در نشر البرف یاد کرده است.
66. شرح صحیفه نجفی شیخ میرزا محمدعلی بن نصیر چهاردهی رشتی نجفی (متوفی 1334) مجلد بزرگی است که به صورت حاشیه بر صحیفه میباشد.
67. شرح صحیفه قزوینی، ملاخلیل بن غازی قزوینی که نسخهای از آن در کتابخانه شیخ الشریعه اصفهانی در نجف رؤیت شده است.
68. شرح صحیفه اعرجی سیدمحمدرضا اعرجی موسوم به (الازهار اللطیفه) که تلخیصی از ریاض السالکین مدنی شیرازی است.
69. شرح صحیفه طالقانی، علی طالقانی که ملامحمد صالح روغنی در آغاز شرح صحیفه از آن یاد کرده است.
70. شرح صحیفه لکنهویی مفتی میرعباس لکنهویی که در کتابخانه سید ناصرالدین حسینی کنتوری در لکنهوء یافت میشود.
71. شرح صحیفه شیرازی: محمد طاهربن حسین شیرازی، بنا به تصریح آیه الله مرعشی، این شرح نیز سیدعلی همدانی در نجف رؤیت شده.
72. شرح صحیفه اصفهانی: مولی فتح الله خطاط صوفی تنظیم شده براساس مسلک صوفیه در کتاب ریاض السالکین از ملاگنجعلی اصفهانی نقل نموده است.
73. شرح میرزا قاضی که محدود به شرح چهار دعا است و در التحفه الرضویّه از آن نقل کرده است.
74. شرح صحیفه صنعانی سیدمحسن بن قاسم بن اسحق صنعانی زیدی از علمای قرن سیزدهم هجری.
75. شرح صحیفه شیرازی سیدافضل الدین محمد شیرازی مؤلف المواهب الالهیه در شرح نهج البلاغه.
76. شرح لغات صحیفه قرشی تألیف سیدعلی اکبر قرشی از موسی صاحب احسن الحدیث و قاموس قرآن چاپ 1383 قمری.
77. شرح سید جمال الدین کوکبانی یمانی مقیم هند (متوفی 1339).
78. شرح خطیب اصفهانی: ترجمه ملاعبدالجواد اصفهانی که به دستور رکن الملک حاکم اصفهان در عصر قاجاریّه ترجمه شده است او در اوایل قرن چهاردهم از دنیا رفته است.
79. شرح صحیفه تنکابنی سلیمان بن محمد گیلانی (متوفی 1302هـ.ق) این شرح بسیار مختصری است از صحیفه با عناوین اشراق و در آغاز مختصری در آداب و اهمیت دعا بحث نموده این شرح در کتابخانه آیه الله مرعشی تحت شماره 1361 نگهداری میشود.[2] 80. ترجمه و شرح پربار فارسی، علامه حاج میرزا ابوالحسن شعرانی این شرح و ترجمه در سال 1378 هـ.ق توسط انتشارات اسلامیه در تهران چاپ و منتشر شده است.
81. شرح صحیفه طباطبایی تألیف سید صدر الدین بن نصیر الدین بن میرمحمد صالح طباطبائی.
82. شرح موسی محمد مدعو به شاه محمد اصطهباناتی شیرازی استاد شیخ علی حزنی موسوم به ریاض العارفین.
83. شرح عربی صحیفه حسینی سرابی، مؤلف آن حجه الاسلام و المسلمین حاج سید ابوالفضل حسینی سرابی (ره) از علمای قرن چهاردهم هجری این شرح در چهار مجلد وزیری تألیف و تنظیم شده است.
اینها اندکی از بسیار و قطرهای از دریای بیکران از شرحها و تعلیقاتی بود که مرحوم حاج آقابزرگ در الذریعه متعرض آنها گردیده بود (جز چند مورد اخیر) ولی آن چنان که گذشت شرح و تعلیقهها خیلی بیشتر از این مقولهها است که به قلم آید.
در پایان لازم است کتاب ارزنده «المعجم المفهرس لالفاظ الصحیفه الکامله الامام علی بن الحسین زین العابدین ـ علیه السلام ـ» که سید علی اکبر قرشی پدید آورده است و نیز معجمی که مرحوم استاد دکتر سید جواد مصطفوی تهیه کرده ولی هنوز به چاپ نرسیده است را ذکر نماییم.
[1] . الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج 13، ص 347.
[2] . فهرست کتابخانه، ج 4، ص 135.
محمد حسین باقری-مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه
