یکی از ادبهای تلاوت قرآن، گوش دادن و سکوت هنگام شنیدن آیات کلام الله است. وقتی کسی قرآن میخواند و یا از رادیو، ضبط صوت و دستگاه پخش قرآن پخش میشود، کسانی که صدای قرآن را میشنوند شایسته است به قرآن گوش فرا دارند و سکوت را رعایت کنند. زیرا این دستور خداوند است که در قرآن کریم آمده است:«وَ إِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَ أَنْصِتُوا لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ».[1]
هنگامی که قرآن خوانده میشود، گوش فرا دهید و خاموش باشید؛ شاید که مشمول رحمت خدا شوید.
معنی «استماع» و «انصات»
خداوند در این آیه مردم را هنگام قرائت قرآن به دو چیز امر کرده است:
الف. «استماع»: استماع به معنی شنیدن است در حالی که به معنا و مفهوم کلام نیز توجه شود. یعنی شنیدن با میل قلبی.
ب. «انصات»: به معنی سکوتی است که همراه با توجّه به گفتار الهی باشد.
بنابراین همه مسلمانان وظیفه دارند هنگام تلاوت قرآن به آیات الهی کاملاً گوش فرا دهند و ساکت باشند و در این حال به معانی آیاتی که تلاوت میشود توجه کنند. در این صورت مشمول رحمت خداوند میگردند و بر ایمانشان افزوده میشود.
تذکر این نکته به همه دوستداران قرآن ضروری است؛ دیده میشود گاهی وقتها رادیو یا ضبط صوت قرآن پخش میکند و افراد در همان حالی که به قرآن گوش میدهند با یکدیگر صحبت میکنند و یا در جلسات قرآنی، شرکت کنندگان مشغول صحبتهای غیر ضروری و نابجا هستند. مواردی از این قبیل، خلاف ادب قرآن است. در چنین مواردی باید یکی از دو کار را انتخاب کرد؛ یا قرآن استماع کرد و یا به کار دیگر پرداخت.
فضیلت استماع قرآن
توفیق بعضی از عبادتها نصیب همه انسانها نمیشود برای این که از پاداش فراوان آن اطلاعی ندارد. از جمله این عبادتها استماع قرآن کریم است. در زمینه فضیلت استماع کلام خدا از امام چهارم زین العابدین ـ علیه السّلام ـ روایتی رسیده است که فرمود:
«مَنِ اسْتَمَعَ حَرْفاً مِنْ کِتابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ غَیْرِ قِرائَهٍ کَتَبَ اللهُ لَهُ حَسَنَهً وَ مَحاعَنْهُ سَیِّئَهً وَ رَفَعَ لَهُ دَرَجَهً».[2]
کسی که حرفی از کتاب خدا را بشنود بدون اینکه خود قرائت کند خداوند برایش حسنهای مینویسد و یکی از گناهان او را محو میکند و مقام او را یک درجه بالا میبرد.
وقتی فقط شنیدن آیات الهی چنین اجر و پاداشی دارد چرا بعضی از ماها خود را از آن محروم میکنیم و در غفلت هستیم! استماع قرآن عبادتی است که نه تنها هیچ زحمتی ندارد بلکه انسان را سرشار از نشاط و آرامش روحی مینماید. توجه کنید؛ اگر فرزندی در خانه قرآن میخواند، پدر و مادر بعد از نماز، قرآن قرائت میکند یا در مجلس ترحیمی قرآن خوانده میشود و یا در جلسه و کلاس قرآن، آیات الهی تلاوت میشود، کسانی که آیات قرآن را گوش میدهند برای هر حرف آن پاداشی است، گناهی محو میشود و درجهای به درجات معنوی انسان افزوده میشود. البته استماع باید همراه با توجه به معنی کلام خدا باشد.
نتیجه استماع و سکوت
در آیه 204 سوره اعراف، نتیجه استماع و سکوت هنگام خواندن قرآن، برخورداری از رحمت الهی معرفی شده است. زیرا یکی از آثار استماع قرآن، افزایش ایمان است. چنانکه در نگهداری ایمان نیز سهم زیادی دارد. برای این که گوش فرا دادن به قرآن موجب میشود معانی آن به خوبی فهمیده شود، به اندرزها و دستورات و احکام قرآن عمل شود و در نتیجه ایمان انسان بیشتر گردد، و در نهایت، مورد لطف و رحمت الهی قرار گیرد.
از این رو خداوند وقتی مؤمنان حقیقی را توصیف میکند چنین میفرماید:
«وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً»[3]
هنگامی که آیات خدا بر آنها تلاوت شود، ایمانشان فزونتر میگردد.
تذکّر مهم
معمولاً هنگام قرائت قاریان برجسته، افراد حاضر در مجلس اذکاری را بر زبان جاری میکنند که شامل تکبیر، تهلیل، تحمید و تنزیه خداوند و… است. این اذکار نوعی واکنش در برابر قرائت قاری قرآن است و از دو چیز سرچشمه میگیرد:
1. تأثیر آیات در شنونده: وقتی قاری، قرآن تلاوت میکند شنونده چنان تحت تأثیر قرار میگیرد که ناخودآگاه ذکری متناسب با آیه از دهانش خارج میشود. این به خاطر توجه شنونده به معنا و پیام آیاتِ تلاوت شده است.
2. ویژگیهای تلاوت: گاهی از وقتها قاری که قرآن تلاوت میکند برجستگی خاصی (مانند صدای زیبا، لحن فصیح، محزون خواندن و توجه به معانی آیات در قرائت) دارد، مستمع تحت تأثیر این ویژگیها، قاری قرآن را تحسین میکند.
سخن در این است که گفتن اذکار، تکبیرها و تحسینها باید با ادب استماع و سکوت سازگار باشد. یعنی شنونده در اثر تأثیرپذیری از تلاوت قرآن چنین اذکاری را بر زبان جاری کند و ساختگی نباشد. ثانیاً با صدای متعارف (نه بلند و فریادگونه)، با وقار و طمأنینه همراه باشد. اگر در گفتن اذکار این ویژگیها رعایت نشود موجب حواس پرتی حاضران شده و نمیتوانند از آیات قرآن بهرهبرداری لازم را بنمایند. از طرفی موجب بیاحترامی به قرآن است، زیرا ادب استماع و سکوت را مراعات نکردهاند.[1] . اعراف (7)، آیه 204.
[2] . اصول کافی، ج 2، باب «ثواب قراءه القرآن»، ص 448.
[3] . إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ إِذا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیاتُهُ زادَتْهُمْ إِیماناً وَ عَلى رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ. (انفال/آیه 2)
