قرآن شگفتترین کتاب و بزرگترین معجزه تاریخ است که از آغاز جهان هستی تاکنون بینظیر مانده و خواهد ماند.
ضرورت تفسیر قرآن را میتوان در چند امر دانست:
الف) قرآن در بردارنده حقایق بزرگ از عالم غیب برای عالم محسوس و ماده است که رسیدن به آنها نیازمند تفسیر و تبیین است عمیق بودن معانی قرآن، اقتضاء دارد که پیامبر و معصومین ـ علیهم السّلام ـ به تفسیر آنها بپردازند.
ب) قرآن کتابی است که به تدریج و در سالیان دراز نازل شد و در هر مورد، به تناسب نزول آن، نکاتی بیان شده که با در کنار هم قرار گرفتن همه آنها از نظر موضوع و هدف، پرده از معانی نهایی آن برداشته و درک و عمل به آن روشن خواهد شد که درک باطن آن نیازمند به تفسیر و تأویل است.
ج) قرآن کتابی است که به اقتضای ساختار خود، به ایجاز و اشاره به بیان احکام عبادی و عملی و… پرداخته است لذا ضرورت دارد توسط پیامبر و ائمه و علمای مفسرین به تبع آنها، آیههای قرآن را تفسیر نمایند.[1] و میتوان گفت اولین مفسر قرآن، شخص پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ بوده است.
روشهای تفسیری
مقصود از روش تفسیری، مستند و یا مستنداتی است که مفسران در فهم و تفسیر آیات قرآن از آن بهره گرفتهاند که از آن میتوان به منهج تفسیری نیز تعبیر کرد.[2] آن مستند یا نقل است که به تفسیر به مأثور یا روایی معروف است. یا عقل است که به تفسیر اجتهادی معروف است. آنچه در روش تفسیر ملاک است گرایش غالب مفسر است نه گرایش محض مفسر.
قبل از هر چیز لازم است اقسام و تعریف آنها ذکر شود.
الف) روش تفسسیر به مأثور (نقلی): آن است که در تفسیر آیه از اثر و نقل استفاده شود خواه آن اثر آیات دیگر قرآن باشد یا کلام معصوم ـ علیه السّلام ـ یا کلام صحابه و تابعین.
ب) تفسیر اجتهادی: آن است که مفسر در تفسیر آیه از خرد و عقل بیشتر استفاده کند و با مذاقهای مختلف و گرایشهای متفاوت به قرآن بنگرد. و دارای اقسام ذیل است:
1. تفسیر ادبی: مفسران با گرایش به مباحث ادبی و نحوی به تفسیر اجتهادی قرآن میپردازند.
2. تفسیر بلاغی و بیانی: مفسران با گرایش به جنبه بلاغی عبارات و کلمات قرآن و ساختار و اسالیب کلام مانند کنایه، تشیبه، تمثیل و… میپردازد.
3. تفسیر لغوی: اهتمام غالب مفسران به شناخت و اجتهاد در لغات و ریشه و اشتقاق قرآن است.
4. تفسیر فقهی: در تفسیرهای فقهی، همّت و اجتهاد بیشتر مفسران، به شناخت و دریافت احکام فقهی الهی از آیات قرآن است.
5. تفسیر کلامی: مفسران با سبک و گرایش کلامی براساس مکتب خود به تفسیر آیات میپردازند.
6. تفسیر فلسفی: مفسر با گرایش و مذاق فلسفی به تفسیر قرآن میپردازد.
7. تفسیر عرفانی: مفسر آیات قرآن را به سبک عرفانی و باطن و رمزی و اشاری تفسیر میکند.
8. تفسیر ترتیبی: مفسران به جنبههای اخلاقی و هدایتی قرآن میپردازند.
9. تفسیر اجتماعی، مفسر از منظر پدیدهها و حوادث اجتماعی به آیات مینگرد.
10. تفسیر علمی ـ تجربی: در تفسیرهای علمی، برخی سعی بر تطبیق نظریههای علمی خود بر قرآن هستند و بعضیها به دنبال اشارات علمی قرآن هستند.
11. تفسیر جامع: مفسر در تفسیر خود به دو روش روایی و عقلی استناد کند.[3]
بعد از این مقدمه به اسامی مفسران و تفسیر آنها اعم از شیعه و سنی میپردازیم:
تفسیرهای روایی شیعه
1. تفسیر فرات کوفی؛ فرات بن ابراهیم کوفی، قرن سوم و چهارم، زبان عربی.
2. تفسیر عیاشی؛ ابونصر محمد بن مسعود عیاشی سلمی سمرقندی (م 320 ق) از سوره حمد تا پایان سوره کهف موجود است و نیمی دیگر مفقود شده است و به زبان عربی است.
3. تفسیر قمی، علی بن ابراهیم قمی (م 329 ق) به زبان عربی است، محققان در انتساب این تفسیر به علی بن ابراهیم تردید دارند.
4. منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ ملّا فتح الله کاشانی (م 988 ق) به زبان فارسی است. از او تفسیر «زبده التفاسیر» و «خلاصه المنهج» منتشر شده است.
5. الصافی فی تفسیر القرآن، ملّا محسن محمد بن مرتضی ملقّب به فیض کاشانی، (م 1091 ق) به زبان عربی است.
6. البرهان فی تفسیر القرآن؛ سید هاشم بن سلیمان حسینی بحرانی (م 1107 ق) به زبان عربی است.
7. نور الثقلین؛ عبد علی بن جمعه عروسی حویزی (م 1112 ق) به زبان عربی است.
8. المعین؛ مولی نور الدین محمد بن مرتضی کاشانی (م 1115 ق) به زبان عربی است و کل آیات را تفسیر نموده است.
9. کنز الدقائق و بحر الغرائب؛ میرزا محمد مشهدی (م 1125 ق) و به زبان عربی است و کل آیات را تفسیر نموده است.
10. الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین؛ سید عبدالله شبّر کاظمی نجفی (م 1242 ق) به زبان عربی است. مؤلف دارای تفسیر کبیر معروف به صفوه التفاسیر و تفسیر صغیر معروف به تفسیر الوجین، خلاصهای از تفسیر کبیر میباشد.
11. بحر العرفان و معدن الایمان؛ شیخ محمد صالح برغانی (م 1271 ق) به زبان عربی است. تفسیر دیگر او «کنز العرفان فی تفسیر القرآن» و «معدن الانوار» است.
12. مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر؛ سید علی حائری طهرانی (م 1340 ق) به زبان عربی است شامل تمامی آیات قرآن است.
13. نفحات الرحمن فی تفسیر القرآن و تبیین الفرقان؛ محمد بن عبدالرحیم نهاوندی (م 1370 ق) عربی و فارسی است (مزجی) به تمامی آیات پرداخته است.
14. التبیین فی شرح آیات المواعظ و البراهین؛ شیخ میرزا ابوتراب شهیدی (م 1375 ق) و به زبان فارسی است.
15. تفسیر اثناعشری؛ حسین بن احمد حسینی شاه عبدالعظیمی (م 1384 ق)، به زبان فارسی است.
16. الجدید فی تفسیر القرآن المجید؛ شیخ محمد حبیب الله سبزواری، (م 1409 ق) و به زبان عربی است.
17. اطیب البیان فی تفسیر القرآن؛ سید عبدالحسین طیّب، (م 1411 ق) و به زبان فارسی است.
18. احسن الحدیث؛ سید علی اکبر قرشی، از مفسران معاصر قرن چهاردهم و به زبان فارسی و در بردارنده تمامی آیات است.
19. تفسیر جامع؛ سید ابراهیم بروجردی؛ از علمای معاصر (قرن چهاردهم) و به زبان عربی است.
تفسیرهای روایی اهل سنت
1. تفسیر القرآن؛ عبدالرزاق بن همام صنعانی، (م 211 ق) به زبان عربی است و تفسیر او در بردانده، تمام سورهها نیست.
2. تفسیر کتاب الله العزیز؛ هود بن محکم هوّاری، (م 280 ق) به زبان عربی است و از عالمان خوارج اباضیه میباشد.
3. تفسیر النسائی؛ ابو عبدالرحمن احمد بن شعیب بن علی النسائی، (م 303 ق) و به زبان عربی است و در بردارنده تمامی آیات نیست.
4. جامع البیان فی تفسیر القرآن؛ ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید طبری (م 310 ق) به زبان عربی است.
5. تفسیر القرآن العظیم؛ ابو محمد عبدالرحمن بن ابی حاتم رازی (م 327 ق) به زبان عربی است. تفسیر او دربردارنده بخشی از آیات قرآن است.
6. بحر العلوم؛ ابولیث نصر بن محمد سمرقندی بلخی، (م 375 ق) و به زبان عربی است.
7. الکشف و البیان عن تفسیر القرآن؛ احمد بن ابراهیم ثعلبی نیشابوری (م 427 ق) و به زبان عربی است. تفسیر او به طور کامل موجود نیست.
8. معالم التنزیل فی تفسیر القرآن؛ حسین بن مسعود بغوی، (م 516 ق) و به زبان عربی است.
9. المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ ابومحمد بن عبدالحق ابن عطیه، (م 543 ق) و به زبان عربی است.
10. التسهیل لعلوم التنزیل؛ محمد بن احمد بن محمد بن جزی کلبی، (م 741 ق) و به زبان عربی است.
11. لباب التأویل فی معانی التنزیل؛ علی بن محمد شیخی بغدادی خازن، (م 741 ق) و به زبان عربی است.
12. تفسیر القرآن العظیم؛ عماد الدین ابوالفداء اسماعیل بن کثیر قرشی دمشقی، (م 774 ق) و به زبان عربی است.
13. جواهر الحسان فی تفسیر القرآن، ابو زید عبدالرحمن بن محمد ثعالبی، (م 875 ق) و به زبان عربی است.
14. الدرّ المنثور فی التفسیر بالمأثور؛ جلال الدین ابوالفضل عبدالرحمن بن ابی بکر سید حلی، (م 911 ق) و به زبان عربی است.
15. فتح البیان فی مقاصد القرآن؛ ابوالطیب سید محمد بن حسن قنوحی (م 1307 ق) به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات است.
تفسیر اجتهادی
الف ـ 1: تفسیرهای ادبی شیعه:
1. التحصیل فی مختصر التفصیل؛ ابو العباس احمد تمیمی اندلسی (م 440 ق) در بردارنده کل آیات است و به زبان عربی است.
2. تفسیر جوامع الجامع؛ دین الاسلام ابوعلی فضل بن حسن طبرسی، (م 548 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات میباشد و تفسیر مجمع البیان و الکافی الثاقی را نیز تدوین کرد.
الف ـ 2: تفسیرهای ادبی اهل سنت:
1. البحر المحیط؛ اثیر الدین ابوحیان محمد بن یوسف بن حیان اندلسی غرناملی (م 745 ق) دارای مذهب مالکی است و به زبان عربی است.
2. عنایه القاضی و کفایه الراضی علی تفسیر البیضاوی؛ معروف به حاشیه خفاجی؛ احمد بن محمد بن عمر شهاب الدین خفاجی مصری، (م 1069 ق) دارای مذهب حنفی و به زبان عربی است.
3. تفسیر القرآن و اعرابه و بیانه؛ شیخ محمد علی حله دره، قرن چهاردهم، (معاصر)، و به زبان عربی است.
ب: تفسیرهای بلاغی اهل سنت:
1. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل؛ جار الله محمود بن عمر زمخشری (م 538 ق) به زبان عربی و دارای مذهب حنفی است.
2. نظم الدرر فی تناسب الایات و السور؛ برهان الدین ابوالحسن ابراهیم بن عمر بقاعی، معروف به تفسیر بقاعی، (م 885 ق) مذهب شافعی و به زبان عربی است.
3. ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم؛ ابوالسعود محمد بن محمد بن مصطفی عمادی، (م 982 ق)، به زبان عربی و دارای مذهب حنفی است.
ج ـ 1: تفسیرهای لغوی شیعه
1. تفسیر غریب القرآن الکریم؛ فخر الدین طریحی، (م 1087 ق) به زبان عربی است.
2. تفسیر شبّر؛ سید عبدالله شبّر کاظمی نجفی، (م 1242 ق) به زبان عربی است.
3. معدن الانوار و مشکاه الاسرار؛ شیخ محمد صالح برغانی حائری، (م 1271 ق) به زبان عربی است و شامل بخشی از آیات قرآن است.
ج ـ 2: تفسیرهای لغوی اهل سنت
1. تفسیر معانی القرآن؛ ابوزکریا یحیی بن زیاد دیلمی، معروف به فراء، (م 207 ق) به زبان عربی است.
2. معانی القرآن؛ علی بن حمزه کسائی، (م 189 ق)
3. معانی القرآن؛ ابواسحاق زجاج، (م 311 ق)
4. معانی القرآن؛ ابوجعفر غاس، (م 338 ق)
5. تفسیر غریب القرآن؛ ابو محمد عبدالله بن مسلم بن قتیبه دینوری، (م 276 ق)
6. تفسیر مفردات الفاظ قرآن؛ ابوالقاسم حسین بن محمد بن مفضل، معروف به راغب اصفهانی، (م 503 ق) به زبان عربی است.
7. تفسیر وجوه قرآن؛ ابوالفضل جیش بن ابراهیم تفلیسی، (م 600 ق) به زبان فارسی است.
8. تفسیر الوجوه و النظائر فی القرآن؛ ابوعبدالله حسین بن محمد دامغانی، قرن هشتم، به زبان عربی است.
9. تفسیر مبهمات القرآن؛ ابو عبدالله محمد بن علی بلشی، (م 782 ق) به زبان عربی است.
10. تفسیر غریب القرآن؛ سراج الدین ابو حفض عمر بن ابی الحسن، (م 804 ق) به زبان عربی است.
11. تفسیر جلالین؛ جلال الدین محلی، (م 864 ق) و جلال الدین سیوطی، (م 911 ق) جلال الدین محلی تفسیر سوره کهف تا پایان قرآن را تألیف کرده و مابقی را سیوطی به اتمام رساند.
د ـ 1: تفسیرهای فقهی شیعه
1. تفسیر احکام القرآن؛ قطب الدین ابی الحسین سعید بن هبه الله راوندی (م 573 ق) به زبان عربی است.
2. کنز العرفان فی فقه القرآن؛ جمال الدین مقداد بن عبدالله سیوری، معروف به فاضل مقداد، (م 826 ق) و به زبان عربی است، به شکل موضوعی آیات الاحکام را تفسیر کرده است.
3. تفسیر شاهی؛ سید امیر ابوالفتح حسینی جرجانی شیعی (م 976 ق) به زبان فارسی روان و براساس ابواب فقهی نوشته شده است.
4. زبده البیان فی احکام القرآن؛ احمد بن محمد اردبیلی (م 993 ق) معروف به مقدس اردبیلی است تفسیر او براساس ابواب فقهی و به زبان عربی است.
5. منتهی المرام فی شرح آیات الاحکام؛ محمد بن حسین بن امام قاسم بن محمد، (م 1067 ق) دارای مذهب زیدی و به زبان عربی نوشته است.
6. مالک الافهام الی آیات الاحکام؛ جواد کاظمی، (م قرن 11 ق) براساس ابواب فقهی و به زبان عربی نوشته شده است.
7. تحصیل الاطمینان فی مطالب زبده البیان؛ میر سید محمد ابراهیم حسینی قزوینی، (م 1149 ق) به زبان عربی است.
8. تفسیر آیات الاحکام؛ سید محمد حسین طباطبائی یزدی، (م 1386 ق) به زبان عربی است، فقط به آیات الاحکام پرداخته است، و براساس ترتیب قرآن است.
د ـ 2: تفسیرهای فقهی اهل سنت
1. تفسیر احکام القرآن؛ محمد بن ادریس شافعی، (م 204 ق) به دست ابوبکر احمد بن حسین بیهقی نیشابوری (م 458 ق) جمع آوری شده است و به زبان عربی است.
2. تفسیر احکام القرآن؛ ابوبکر احمد بن علی الرازی جصّاص، (م 370 ق) مذهب حنفی و به زبان عربی است.
3. تفسیر احکام القرآن؛ عماد الدین ابوالحسن علی بن محمد طبری کیاهراسی، (م 504 ق) دارای مذهب شافعی و به زبان عربی است.
4. تفسیر احکام القرآن؛ ابوبکر محمد بن عبدالله بن محمد اندلسی، معروف به تفسیر ابن عربی، (م 543 ق) دارای مذهب مالکی و به زبان عربی نوشته شده است.
5. الجامع لاحکام القرآن؛ ابوعبدالله محمد بن احمد انصاری قرطبی، (م 671 ق) در بر دارند تمامی آیات قرآن و به زبان عربی است.
6. التفسیرات الاحمدیه؛ احمد بن ابی سعید بن عبدالله (م 1130 ق) مذهب حنفی و به زبان عربی است براساس ترتیب آیات قرآن است.
7. نیل المرام من تفسیر آیات الاحکام؛ ابوالطیب سید محمد صدیق بن حسن خان قنوجی بخاری، (م 1307 ق) به زبان عربی است شامل آیات القرآن به ترتیب قرآن است.
8. تفسیر آیات الاحکام؛ محمد علی سایس (م 1396 ق) مذهب او شافعی و به زبان عربی است.
9. روائع البیان فی تفسیر آیات الاحکام؛ محمد علی صابون (م قرن 14 قرن) (معاصر) از عالمان اشعری مذهب و به زبان عربی نوشته است و تفسیر آیات الاحکام براساس ترتیب آیات قرآن نوشته است. صاحب تفسیر دیگری به نام «صفوه التفاسیر» است.
هـ ـ 1: تفسیرهای کلامی اهل سنت
1. تأویلات القرآن؛ ابومنصور محمد بن محمود ماتریدی، (م 323 ق) دارای حنفی مذهب و معتقد به اشعری است، در بردارنده تمامی آیات و به زبان عربی است.
تفسیر دیگر او «تأویلات اهل السنه و تفسیر ماتریدی» است.
2. متشابه القرآن؛ قاضی عبدالجبار همدانی (م 415 ق) مذهب او شافعی و معتزلی است و تفسیر او به زبان عربی است.
3. تنزیه القرآن عن المطاعن؛ قاضی عبدالجبار همدانی، (م 415 ق) به زبان عربی است شامل بخشی از آیات قرآن است و تفکر اعتزالی دارد.
4. مدارک التنزیل و حقائق التأویل؛ عبدالله بن احمد بن محمود نفی از عالمان قرن هفتم و به زبان عربی است. ایشان از متکلمان اشعری مذهب میباشد و به نقد عقاید معتزله میپرداخت.
5. بیان المعانی؛ عبدالقادر ملا خویش ال غاری، از عالمان معاصر (قرن چهاردهم) حنفی مذهب و اشعری مرام و در بردارنده تمامی آیات و به زبان عربی است.
هـ ـ 2: تفسیرهای کلامی شیعه
1. حدائق ذات بهجه؛ ابویوسف عبدالسلام قزوینی، (م 488 ق) معروف به تفسیر قزوینی میباشد. به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات قرآن است.
2. متشابه القرآن و مختلفه؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، (م 583 ق) تفسیر او زبان عربی و به موضوعات آیات متشابه بوده است نه ترتیبی.
3. بلابل القلاقل؛ ابومکارم محمود بن محمد حسنی؛ از علمای قرن هفتم و به زبان فارسی نوشته است به ترتیب آیات قرآن و در بردارنده آیاتی که با لفظ «قل» شروع میشود.
4. دقائق التأویل و حقائق التنزیل؛ ابومکارم محمود بن محمد حسنی، از عالمان قرن هفتم و تفسیر او به زبان فارسی است و به ترتیب آیات قرآن و در بردارنده آیاتی که دارای عبارتهای «یا ایها الذین امنوا»، «ان الذین امنوا»، « الم تر» است.
5. جلاء الذهان و جلاء الاحزان؛ ابو محاسن حسین بن حسن جرجانی از عالمان قرن هشتم هجری و به زبان فارسی است.
6. فتح القدیر؛ محمد بن علی بن عبدالله شوکانی، (م 1250 ق) او دارای مذهب شیعی زیدی است و به زبان عربی نوشته است.
7.لوامع التنزیل و سواطع التأویل؛ ابوالقاسم رضوی لاهوری؛ (م 1324 ق) و به زبان فارسی است ایشان از قاره هند و کل آیات را تفسیر نمودند و دارای 30 مجلد میباشد.
8. الفرقان؛ شیخ محمد صادق طهرانی؛ قرن 14 هجری (معاصر) به زبان عربی است.
و) تفسیرهای فلسفی شیعه
1. تفسیر ابن سینا؛ ابوعلی سینا، از عالمان قرن چهارم است و سورههای؛ اعلی، اخلاص، فلق، ناس، آیه 11 فصلت، و آیه نور، و دیگر سورهها تفسیر کرده است.
2. تفسیر القرآن الکریم؛ محمد بن ابراهیم صدرالدین شیرازی، معروف به صدر المتألهین (م 1050 ق) و به زبان عربی است و شامل سورههای؛ فاتحه، واقعه، یس، اعلی، حدید، جمعه است.
3. تحفه الابرار فی تفسیر القرآن؛ ملا محمد ملائکه، در قرن 12 و به زبان عربی است. تفسیر او شامل تمامی آیات میباشد.
4. تفسیر رضوان؛ میرزا عبدالوهاب، (م 1294 ق) به زبان عربی و شامل بخشی از آیات و سور قرآن مانند: حمد، توحید، واقعه، یس، اعلی، و حدید است.
ز ـ 1: تفسیرهای عرفانی شیعه
1. تفسیر شاه نعمت الله؛ نعمت الله کرمانی (م 834 ق) و به زبان عربی است.
2. غنائم العارفین فی تفسیر القرآن المبین؛ شیخ محمد علی برغانی قزوینی (م 1269 ق) و کل آیات را تفسیر نموده و به زبان عربی است.
3. مناظر الانوار و مظاهر الاسرار فی تفسیر کتاب الله الملک الجبار؛ محمد تقی قزوینی، (م 1270 ق) به زبان عربی و در بردارنده تمامی آیات قرآن است.
4. بیان السعاده فی مقامات العباده؛ سلطان محمد بن حیدر گنابادی، (م 1327 ق) به زبان عربی و دربردارنده تمامی آیات قرآن است.
5. الغیب و الشهاده من خلال القرآن؛ محمد علی بازوری، معاصر (قرن 14) و به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است.
6. اسرار العشق؛ شیخ اسدالله ایزد گشب، (م 1366 ق) تفسیر سوره یوسف است.
7. بحرالاسرار، میرزا محمد تقی کرمانی؛ (م 1215 ق) تفسیر سوره حمد است.
8. تفسیر سوره حمد؛ امام خمینی، معاصر، تفسیر سوره حمد است.
ز ـ 2: تفسیرهای عرفانی اهل سنت
1. تفسیر القرآن العظیم؛ سهل بن عبدالله تستری؛ (م 283 ق) و در بردارنده بخشی از آیات قرآن است.
2. لطائف الاشارات؛ ابوالقاسم عبدالکریم بن هوازن قشیری، (م 465 ق) دارای مذهب شافعی و به زبان عربی است و کل آیات را تفسیر نموده است.
3. کشف الاسرار و عده الابرار؛ ابوالفضل رشید الدین میبدی، قرن ششم هجری، دارای مذهب شافعی و اشعری مذهب و به زبان فارسی و در بردارنده کل قرآن است و معروف به تفسیر کشف الاسرار، خواجه عبدالله انصاری نیز میباشد.
4. رحمه من الرحمن؛ محیی الدین محمد بن علی بن محمد بن عبدالله العربی، معروف به ابن عربی، (م 638 ق) و به زبان عربی است، و دارای مذهب مالکی میباشد و شامل بعضی از آیات میباشد.
5. تبصیر الرحمن و تیسیر المنّان؛ علی بن احمد بن ابراهیم مهایمی، (م 835 ق) دارای مذهب حنفی و به زبان عربی است. در بردارنده تمامی آیات به جز سوره حمد است.
6. الفواتح الالهیه و المفاتیح الغیبیه الموضحه للکلم القرآنیه و الحکم الفرقانیه؛ نعمه الله بن محمود نخجوانی، (م 920 ق) و به زبان عربی است و در بردارنده کل آیات است.
7. روح البیان؛ اسماعیل حقی بروسوی، (م 1127 ق) به زبان عربی و دارای مذهب حنفی و در کلام اشعری بوده است. و کل آیات را تفسیر نموده است.
8. الفتوحات الالهیه؛ سلیمان بن عمر عجیلی، معروف به جمل، (م 1204 ق) به زبان عربی و دارای مذهب شافعی است.
9. مراحل لبید؛ شیخ محمد بن عمر نووی، (م 1316 ق) دارای مذهب شافعی و به زبان عربی و شامل کل آیات است.
ل ـ 1: تفسیرهای ترتیبی شیعه
1. خلاصه البیان فی تفسیر القرآن؛ سید هاشم حسینی میردامادی، (م 1380 ق) به زبان فارسی و شامل تمامی آیات قرآن است.
2. پرتوی از قرآن؛ آیت الله سید محمود طالقانی، (م 1399 ق) و به زبان فارسی و شامل بخشی از آیات از جمله سوره حمد تا بخشی از سوره نساء و جزء آخر قرآن است.
3. روان جدید؛ میرزا محمد ثقفی، (م 1406 ق) و به زبان فارسی و شامل کل آیات است.
4. من وحی القرآن؛ سید محمد حسین فضل الله؛ از عالمان معاصر (قرن 14) و به زبان عربی است. و شامل کل آیات است.
5. تقریب القرآن الی الاذهان؛ سید محمد حسینی شیرازی، از عالمان معاصر (قرن 14) به زبان عربی و شامل کل آیات است.
ل ـ2: تفسیرهای ترتیبی اهل سنت
1. المنار؛ شیخ محمد عبده و محمد رشید رضا از عالمان قرن چهاردهم هجری و دارای مذهب شافعی و اشعری مرام است و تفسیر آنها تا پایان سوره یوسف است.
2. تفسیر المراغی؛ شیخ احمد بن مصطفی مراغی (م 1371 ق) به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است. و مذهب او شافعی و اشعری مرام بوده است.
3. فی ظلال القرآن؛ سید قطب، (م 1386 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است.
4. الاساس فی التفسیر؛ سعید حوی، (م 1411 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است.
5. الواضح؛ شیخ محمد محمود مجازی، قرن معاصر (14) به زبان عربی و در بردارنده کل آیات است.
ط ـ 1: تفسیرهای اجتماعی شیعه
1. تفسیر عاملی؛ ابراهیم عاملی، (م 1347 ق) به زبان فارسی و شامل کل سورههای قرآن است.
2. الاء الرحمن فی تفسیر القرآن؛ محمد جواد بلاغی نجفی، (م 1352 ق) و به زبان عربی و شامل سورههای فاتحه، بقره، آل عمران، نساء و بخشی از مائده است.
3. الکاشف؛ محمد جواد مغنیه، (م 1400 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است.
4. مخزن العرفان، کنزالعرفان؛ سیده نصرت بنت محمد علی امین، (م 1403 ق) به زبان فارسی و شامل کل آیات است.
5. منشور جاوید؛ علامه جعفر سبحانی، از عالمان معاصر (14)، و به زبان فارسی و به شکل تفسیر موضوعی نگاشته است.
6. الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز؛ علی محمد دخیل؛ از عالمان معاصر (14) به زبان عربی و شامل کل آیات است.
7. من هدی القرآن؛ سید محمد تقی مدرسی، از عالمان معاصر، به زبان عربی و شامل کل سورههاست.
ط ـ 2: تفسیرهای اجتماعی اهل سنت
1. بدایع التفسیر؛ شمس الدین ابن قیّم، (م 1350) به زبان عربی و شامل بخش زیادی از سورههای قرآن است و 109 سوره قرآن را تفسیر نموده است.
2. التحریر و التنویر؛ محمد طاهر بن عاشورا؛ قرن چهاردهم، به زبان عربی و شامل کل آیات است.
3. الحدیث؛ محمد عزه دروزه نابلسی، (م 1400 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است.
4. التفسیر القرآنی للقرآن؛ عبدالکریم خطیب، از عالمان معاصر، مذهب شافعی، به زبان عربی و شامل کل آیات است.
5. المنیر؛ رهبه الزحیلی، از عالمان حنفی و معاصر و به زبان عربی و شامل کل آیات است.
م: تفسیرهای علمی تجربی اهل سنت
1. کشف الاسرار النورانیه القرآنیه؛ محمد بن احمد اسکندری، (م 1306 ق) به زبان عربی و شامل بخشی از سورههای قرآن است.
2. الجواهر فی تفسیر القرآن؛ شیخ طنطاوی بن جوهر مصری، (م 1358 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است.
3. التفسیر العلمی للایات الکونیه؛ احمد حنفی، معاصر (14) به زبان عربی و شامل بخشی از آیات قرآن است.
4. التفسیر الفرید للقرآن المجید؛ محمد عبدالمنعم الجمال، معاصر (14)، به زبان عربی و شامل کل آیات قرآن است.
ع ـ 1: تفسیرهای جامع شیعه
1. التبیان فی تفسیر القرآن؛ محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی، (م 460 ق) به زبان عربی و شامل تمامی آیات است.
2. مجمع البیان فی تفسیر القرآن؛ فضل بن حسن طبرسی، (م 548 ق) به زبان عربی و شامل تمامی آیات قرآن است.
3. روض الجنان و روح الجنان؛ شیخ ابوالفتوح رازی، قرن ششم، به زبان فارسی و شامل تمامی آیات قرآن است.
4. حجه التفاسیر؛ سید عبدالحجه بلاغی، (م 1399 ق) به زبان فارسی شامل تمامی آیات است.
5. المیزان، علامه سید محمد حسین طباطبائی، (م 1402 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است.
6. تفسیر نمونه؛ آیه الله ناصر مکارم شیرازی به یاری جمعی از فضلاء، معاصر، و به زبان فارسی و شامل کل آیات است.
7. البصائر، یعسوب الدین رستگار جویباری، معاصر به زبان عربی و شامل کل آیات است.
ع ـ 2: تفسیرهای جامع اهل سنت
1. مفاتیح الغیب، ابوعبدالله محمد بن حسین طبرستانی رازی معروف به فخر رازی، (م 602 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است. او شافعی مذهب است.
2. انوار التنزیل و اسرار التأویل، ناصر الدین ابوسعید عبدالله بن عمر، معروف به بیضاوی، (م 691 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است. از عالمان شافعی مذهب است.
3. روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی؛ شهاب الدین سید محمود اکوسی بغدادی (م 1270 ق) به زبان عربی و شامل کل آیات است. از عالمان حنفی مذهب و اشعری مرام است.
4. صفوه التفاسیر؛ محمد علی بن جمیل صابونی، از عالمان معاصر، به زبان عربی و شامل کل آیات است. و دارای مرام اشعری است.
پی نوشت ها:
[1] . ر.ک: روشهای تفسیر قرآن، دکتر سید رضا مؤدب، انتشارات اشراق، چ 1، قم، 1380، ص 30.
[2] . همان، ص 165.
[3] . سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و مهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1414 ق/ و محمد هادی معرفت، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القثیب، چ 1، مشهد، دانشگاه علوم اسلامی، ج 2، 1419 ق/ روشهای تفسیر قرآن، دکتر سیدرضا مؤدّب، انتشارات اشراق، چ 1، 1380.
حسن رضا رضایی/مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات
