مؤلف: جواد امین خندقی

عرفان از جمله واژگانی است که در مسیحیت همراه با ابهام و غموض است. در میان عارفان مسیحی دو جریان متمایز را می توان دید. نخست گروهی از عارفان که خدا محورند که خدا را انسان گونه نمی دانند. گروه دوم عارفانی که از طریق ارتباط مستقیم با حضرت مسیح (علیه السلام) هدایت می شوند. عرفان خدا محور از طریق « آگوستین » (1) و عرفان مسیح محور بر اساس تعالیم « پولس » (2) شکل گرفته است؛ در عین حال محور مشترک هر دو، پیوند عاشقانه با خدا است. اشخاص و دوره های زمانی در طول تاریخ مسیحیت، نقش مهمی در تعیینِ نگرشِ عارفانه در مسیحیت داشته اند که از مجال این نوشتار خارج است. (3)
داستانِ شماری از فیلم ها با این موضوع مرتبط اند و ماجرایی با مضمون عرفان مسیحی را به تصویر می کشند. گروهی از این فیلم ها بخشی از زندگی حضرت مسیح (علیه السلام) را روایت می کنند و از این طریق، آموزه های مسیحی را نشان می دهند و پیامبر را به عنوان عارف، الگوی مسیحیان معرفی می کنند.
گروهی دیگر از این فیلم ها در پی تصویرسازی برای کتاب مقدس اند و فرازهایی از عهد عتیق یا جدید را در قالب داستانی تاریخی نشان می دهند. فیلم هایی از این دسته به عرفان مسیحی مربوط می شوند که فرازهای عرفانی را به تصویر می کشند. علاوه بر دو گروه یاد شده،‌ گروه سومی نیز وجود دارند که داستان خود را براساس شخصیت و زندگی قدیسان مسیحی بنا می کنند و سلوک عرفانی و ارتباط آنان با خدای متعال را نشان می دهند. در همین گروه، بخشی از فیلم ها افرادی از زمان معاصر را انتخاب می کنند که به گونه ای سیر و سلوک عرفانی دارند.
فیلم هایی که زندگی حضرت مسیح (علیه السلام) را به نمایش می گذارند، منظرهای گوناگونی دارند و تفاوت روایت به روشنی در آن ها دیده می شود؛ از جمله می توان فیلم های « انجیل به روایت متی » (4)، « عیسی » (5)، « پادشاه پادشاهان » (6)، « بزرگ ترین داستان عالم » (7)، « انجیل یوحنا » (8) و « مصیبت مسیح » (9) را نام برد. در برخی از این آثار همچون « انجیل به روایت متی » بیش تر به جنبه ی انسانی حضرت میسح (علیه السلام) تأکید می شود و پیامبر فردی نشان داده می شود که مهم ترین هدفش را رساندن پیام خود می داند؛ اما در آثار دیگر معنویت ایشان و جنبه ی الهی شخصیت پیامبر بیش تر دیده می شود. با آن که این آثار روایت های گوناگونی از زندگی حضرت مسیح (علیه السلام) را نشان می دهند؛ اما محور مشترک آن ها را می توان در نشان دادن جنبه ی سلوکی و عرفانی مسیحیت دانست.
مجموعه فیلم هایی با محوریت داستان « ژان دارک » (10) که بیش از ده عنوان تاکنون ساخته شده، داستان قدیسه ای مسیحی را روایت می کند که رهبری جنگ های فرانسه،‌ علیه انگلستان را برعهده داشته است. او پس از دست گیری در کلیسا، محاکمه و به دلیل عقایدش سوزانده می شود. وی به گفته ی خودش مکاشفه داشته و با قدیسان در ارتباط بوده است و همین امر به عنوان یکی از اتهامات بر او وارد شد. اتهامات او پس از سوزانده شدن در دادگاه تجدیدنظر رد شده، شرافت او مجدداً پذیرفته می شود. این مجموعه فیلم ها شرح وقایع این دادگاه و شخصیت روحانی این قدیسه را به نمایش می گذارند.
فیلم « تعصب: مبارزه با عشق در طول قرن ها » (11) به مقوله ی ناپسند تعصب و عوارض آن در چهار دوره ی تاریخی می پردازد؛ از جمله ی آن ها داستان تصلیب حضرت مسیح (علیه السلام) است و در این بخش سلوک مسیحی در قالب شخصیت پیامبر تبیین می شود.
شخصیت اصلی در فیلم « خرقه » (12) سربازی رومی است که مسئولیت به صلیب کشیدن حضرت مسیح (علیه السلام) را دارد. پس از اتمام این واقعه او دچار کابوس های ترسناکی می شود که به سبب شکنجه پیامبر برایش اتفاق می افتد. وی به اورشلیم می رود تا حضرت مسیح (علیه السلام) را بشناسد و در این راه است که به حقایق دینی دست می یابد.
داستان فیلم « مسیر سبز » (13) مربوط به زندان بانی است که در یکی از زندان های امریکا مشغول به کار است. او با مجرمی سیاه پوست و درشت اندام مواجه می شود که به جرم قتل وحشیانه ی دو دختر کوچک، به اعدام محکوم شده است. زندان بان متوجه می شود علاوه بر این که این فرد جرمی مرتکب نشده، فرد خوش قلبی بوده و نیرویی فراانسانی دارد و می تواند دردها و بیماری ها را شفا دهد. زندانی سیاه پوست شبیه یک قدیس است که توانایی شفا دادن دارد و در نهایت، زمانی که اعدام می شود، آرامش می یابد و به زندگی معنوی انتقال پیدا می کند.
مهم ترین محور عرفان مسیحی « تجربه ی عرفانی » است که در ادامه، نکات مربوط به آن در مسیحیت اشاره می شود. (14)
به طور خلاصه تجربه ی دینی، آگاهی بی واسطه از مقام الوهیت است. به این توضیح که خدا گاهی فعالانه برای انسان شرایطی فراهم می آورد تا این شرایط، فرصت مواجهه با او را در اختیار انسان عارف قرار دهد و انسان از این طریق به حالت روحی نسبت به خدا دست می یابد. تجربه در این جا نوعی رهیافت روحی، درونی و درگیری مستقیم است که باعث آگاهی درونی از یک موضوع و وضعیت می شود. دینی بودن تجربه به این معناست که از یک سو متعلق تجربه، امور دینی باشد و از سوی دیگر صاحب تجربه برای توصیف تجربه ی خود از تعابیر یا حداقل مضامین دینی بهره گیرد. نکته ی مهم در این باره آن است که تجربه ی دینی با آن چه در عرفان اسلامی « مکاشفه » نامیده می شود یکسان نیست؛ زیرا تجربه ی عرفانی و دینی از عقلانیت به دور است؛ اما مکاشفات که غایت سیر و سلوک عملی است، پشتوانه ی نظری و عقلانی دارد که « عرفان نظری » خوانده می شود. تفاوت دیگر این دو آن است که تجربه ی عرفانی، یک حالت درونی است، اما مکاشفه، نوعی رؤیت و شهود است.
یکی از ابعاد طرح مسئله ی تجربه ی عرفانی، مفید بودن آن است؛ یعنی تجارب درونی می تواند معضلات فردی انسان همچون ترس، عصیان و تنهایی را برطرف کند؛ اما در حوزه ی اجتماعی و سیاست، کارکردی ندارد. اکنون دین کامل نباید فقط به یک جنبه توجه داشته باشد و در این میان، فقط اسلام را می توان یافت که دو بعد نظری و عملی دارد؛ یعنی هم پشتوانه ی اعتقادی – استدلالی محکم دارد و هم در بعد عمل، مشکلات فردی و اجتماعی بشر را حل می کند.
مسئله ی تجربه ی دینی را می توان یکی از راه های فرار اندیشمندان مسیحی به علت وجود عقاید خلاف عقل آن همچون تثلیث دانست. به این توضیح که پس از نمایان شدن ضعف های اعتقادی در آیین مسیحیت، دین ایشان از عقل به دل منتقل شد تا با دین قلبی یا به تعبیر دیگر دین احساسی، شکاف های اعتقادی در این آیین پر شود. با توجه به این مطالب علاوه بر روشن شدن تحلیل مضمون فیلم ها، دلیل ابهام عرفان در مسیحیت که در ابتدا عنوان شد، تبیین شد.

پی‌نوشت‌ها:

1. Saint Augustinus
2. Paul the Apostle
3. ر.ک: آندرهیل، اِوِلین، عارفان مسیحی و فعالی، محمدتقی، آفتاب و سایه ها، صص 299-316.
4. The Gospel According to St. Matthew
5. Jesus
6. King of Kings
7. The Greatest Story Ever Told
8. The Gospel of John
9. The Passion of the Christ
10. Jeanne d”Arc
11. Intolerance: Love”s Struggle Throughout the Ages
12. The Robe
13. The Green Mile
14. ر.ک: فعالی، محمدتقی، آفتاب و سایه ها، صص 316-318.
منبع مقاله :
امین خندقی، جواد؛ (1391)، دین و سینما، آموزه های اخلاقی و ارزشی؛ بررسی و تحلیل بیش از سیصد فیلم؛ قم: ولاء منتظر (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، چاپ اول