واژه «أمّ» (مادر) همیشه در لغت عرب بر عظمت مطلب و اهمیّت مقام اطلاق می‌شود، و هر جا «اُمّ» آورده‌اند مرتبه عالی و درجه والا را نشان می‌دهد، مانند: امّ القری (کعبه)، امّ الکتاب (القرآن)، امّ النجوم (کهکشان)، امّ الکائنات، امّ الأخلاق و… از این قبیل اصطلاحات نشان‌گر اهمیت موضوع هستند. [1] و حتی در مواردی که برای احتراز آن استعمال شده باز هم از نظر اهمیّت و شدّت تأثیر از واژه «ام» استفاده می‌کنند. مثل امّ الفساد، امّ الأمراض، و در زبان فارسی هم واژه مادر،‌از بهترین واژه‌ها و زیباترین واژه‌ها است که همه از آن عشق، ایثار، مهر و محبت را می‌فهمند.
خداوند درباره زنان پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «النبیّ أولی بالمؤمنین من أنفُسهِم و أزواحُهُ اُمّهاتُهُم»[2]؛ پیامبر نسبت به مؤمنان از خودشان سزاوارتر است، و همسران او مادران آنها (مؤمنین) محسوب می‌شوند. این که زنان پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ مادران امت هستند، یک حکمی است شرعی و مخصوص آن جناب، و معنایش این است که همان طوری که احترام مادر بر هر مسلمان واجب است، و ازدواج با او حرام است، همچنین احترام همسران رسول ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ بر همه آنان واجب است نه همه احکام آنها، چون مادر به غیر از وجوب احترام و حرمت ازدواج، آثار دیگری نیز دارد، مثلاً از فرزندش ارث می‌برد و بچه‌هایش از او ارث می‌برند، و نظر کردن به روی او جائز است و با دخترانی که از شوهر دیگر هم داشته باشد، نمی‌شود ازدواج کرد، چون خواهر مادری هستند، ولی همسران رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ به غیر از آن دو حکم (وجوب احترام و حرمت ازدواج) احکام دیگر مادری را ندارند.
در تفسیر مجمع البیان نقل می‌کند: «عن عائشه إنّ امرأه قالت لها: یا امّه! فقالت: لست لک بامّ إنّما أنا امّ رجالکم»؛[3] یعنی از عائشه نقل شده که زنی به او گفت: ای مادر! عائشه در جواب گفت: من مادر تو نیستم، همانا من فقط مادر مردان شما هستم.
پس معلوم شد که مقصود از مادر بودن، این نیست که مادر واقعی باشند تا همه احکام مادران واقعی را داشته باشند، بلکه منظور این است که مادران معنوی هستند، و مرحوم شیخ حر عاملی در کتاب شریف وسائل الشیعه از امام صادق ـ علیه السلام ـ حدیثی نقل می‌کند و در ضمن آن، امام ـ علیه السلام ـ بعد از این که آیه: «و أزواجُهُ اُمّهاتُهُم» را قرائت می‌کند، این جمله را اضافه می‌فرماید که «و هو أب لهم»[4] یعنی: (همان طوری که همسران پیامبر مادران مؤمنان هستند) خود پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ نیز پدر مؤمنان هست.
از این حدیث هم معلوم می‌شود که مقصود مادر معنوی بودن، است و با مراجعه به تفاسیر و منابع حدیثی، به دختران پیامبر و ائمه ـ علیهم السلام ـ مادر مؤمنان گفته نمی‌شود و روایت معتبری در این زمینه یافت نشده است. گرچه خوبان آن‌ها، مانند فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ و فاطمه معصومه ـ سلام الله علیها ـ مورد احترام خاصّ هستند. ولی در رابطه با حضرت فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ به جهت این که همسر حضرت علی ـ علیه السلام ـ است هستند، می توان مادر گفت. چون پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرموده اند: «انا و علی أبوا هذه الامّه»[5]؛ من و علی پدران این امّت هستیم. البته که مقصود پدر معنوی و روحانی است، بنابراین روایت، وقتی حضرت علی ـ علیه السلام ـ پدر این امت شد، پس بی مناسبت نیست که فاطمه زهرا ـ سلام الله علیها ـ را مادر امّت بدانیم.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. المیزان؛ محمد حسین طباطبائی، ترجمه محمد باقر موسوی، ج16، ذیل آیه 6 سوره احزاب.
2. تفسیر نمونه؛ ناصر مکارم شیرازی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج17، ص201.
3. تفسیر انوار درخشان، محمد حسینی همدانی، تهران، کتابفروشی لطفی، 1380ه‍ ق، ج13، ص56.

پی نوشت ها:
[1] . ر.ک: قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چاپ سوم، 1361، ج 1 ـ 2، ص 117.
[2] . احزاب/6.
[3] . طبرسی، فضل، مجمع البیان، گروهی از مترجمان، تهران، فراهانی، چاپ اول، 1350، ج 20، ص 21.
[4] . حر عاملی، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، چاپ دوم، 1414 ق، ج20، ص410، حدیث 25953.
[5] . صدوق، معانی الاخبار، بیجا، انتشارات اسلامی، 1361 ش، ص 52.