نویسنده:محسن محمدی
رونق و شکوفایی مسجد در ایجاد و تداوم فرهنگ دینی بسیار مؤثر است. امروزه با توجه به تهاجم فرهنگی گسترده دشمنان انقلاب و اسلام و تغییر نگرش افکار عمومی درباره دین و دین داری، لازم است مسجدها با شیوه ها و ابزار نوینی، رسالت دینی خود را انجام دهند. در این راستا، نخست موانع و سپس علل رونق و شکوفایی مسجد را بررسی می کنیم. می دانیم که تقویت علل رونق و شکوفایی مسجد، در برخی موارد به مسائل گوناگون و پیچیده اجتماعی و فرهنگی مربوط می شود که ارائه راه کارهای اصلاحی در حد این کتاب و متناسب با فضای رسانه را مشکل می کند. بنابراین، به مطرح کردن علل شکوفایی مبتنی بر رفع موانع بسنده می کنیم و از طرح راه حل مستقلی برای رفع موانع اجتناب می کنیم. ضمن اینکه عنوان موانع و شیوه بحث و تحلیل موانع و علل آن تا حدود زیادی راه کارها را نشان می دهد.

موانع
وضعیت نوین فرهنگی و شکل گیری نظام جدید ارزشی جامعه، دین داری را در مراحل ویژه ای قرار داده و بینش افکار عمومی را نسبت به کیفیت عمل به دستورهای دینی دگرگون کرده است. در این فضا، مسجد به عنوان برترین پایگاه دینی که در گسترش فضایل و تربیت دینی افراد جامعه مؤثر است، با چالش هایی روبرو است که از شکوفایی آن جلوگیری می کنند. در این بخش می کوشیم موانع بالندگی و استقبال عمومی از مسجد را بررسی کنیم.

تراکم کاری (اشتغال فراوان)
امروزه بسیاری از شهرنشینان، بخش زیادی از وقت خود را در بیرون از خانه به سر می برند و به دلیل وجود گرفتاری های زندگی و نیازهای اقتصادی، ناچار بیش از یک شغل دارند. این تراکم کاری علاوه بر خستگی جسم، سبب کسالت و افسردگی روحی نیز می شود که برای رفع آن، فرد نیاز به استراحت دارد؛ یعنی بسیاری از شهروندان وقتشان را به دو بخش تقسیم می کنند: قسمتی را در خارج از خانه برای کار و رفع نیازهای زندگی می گذرانند و باقی مانده آن را در خانه به استراحت می پردازند. روزهای تعطیل نیز به استراحت، تفریح یا دیدار از خویشاوندان می پردازند. در این شرایط جسمی و روحی، حوصله ای برای رفتن به مسجد و حضور در میان صف های نماز جماعت و شنیدن سخنان امام جماعت باقی نمی ماند. در این شرایط، سخن از ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی و عبادی مسجد، چیزی چز شعار و نظریه پردازی نیست و تبلیغات هم اثر چندانی نخواهد داشت.
حضور در مسجد، به امنیت روانی[1] و دست کم آمادگی جسمی و روحی نیاز دارد که گوناگونی کارها این آمادگی را از میان می برد. از این رو، ائمه _ علیهم السلام _ در روایت ها به تعادل، توجه همه سویه به مسائل زندگی و خودداری از زیاده روی در بعد خاص توصیه کرده اند.[2]

هم زمانی برنامه های رسانه و مسجد
یکی از مهم ترین فعالیت های مسجد، برگزاری مراسم در مناسبت های دینی است که از نقاط قوّت مسجدها به شمار می آید و سبب رونق و شکوفایی مسجد می شود و بسیاری از افراد، با انگیزه شرکت در چنین مراسمی در مسجد حاضر می شوند. کیفیت و چگونگی برگزاری این مراسم در تداوم حضور شرکت کنندگان بسیار مؤثر است. استقبال نمازگزاران از این مجالس به محتوای برنامه، مکان و زمان آن، شخصیت دیگر شرکت کنندگان تناسب مجلس با نیازها، سلیقه ها و فرهنگ شرکت کنندگان بستگی دارد. اگر این مسائل رعایت نشود، مراسم های مذهبی مسجد، با استقبال خوبی رو به رو نخواهد شد.
در این میان، برنامه هایی که رسانه در مناسبت های مذهبی پخش می کند، معمولاً چنین ویژگی هایی دارند و از سطح کمی و کیفی خوبی بهره می برند. بنابراین افراد با وجود برنامه های رسانه در مسجد حاضر نمی شوند.
بسیاری از کسانی که در مراسم دینی مسجد شرکت نمی کنند، در پاسخ به این پرسش که چرا در مسجد حاضر نمی شوید می گویند: برنامه های تلویزیون از برنامه های مسجد محل پربارتر و بهتر است.

اختلاف ها
مسجد، کانون مردمی و پایگاه اجتماع و وحدت مردم از تمام گروه هاست. مسجد در هنگام نماز، مؤمنان نمازگزار را در کنار هم جمع می کند و همه با رعایت یک نوع آداب، یک خدا را می پرستند و با کنار گذاشتن هر گونه اختلاف از نظر ثروت، سواد، سن، نژاد، موقعیت اجتماعی و جنس به عبادت می پردازند. وجود اختلاف ها و نزاع ها در چنین فضایی، زمینه پراکندگی و حاضر نشدن مردم را در مسجد ایجاد می کند. برخی از این اختلاف ها را بررسی می کنیم:

الف) سیاسی
مسجد جنبه های سیاسی گسترده ای دارد، ولی اختلاف های سیاسی، حزب گرایی و تعصب به یک جناح، فضای مسجد را آشفته می کند. گاهی دیده می شود که مسجد بر اساس گرایش های سیاسی، به چند دسته تقسیم می شود و برخی جناح ها در مسجد ویژه ای حاضر می شوند و مخالفان آنان به آن مسجد نمی روند.
در این شرایط، گفت و گوی مسالمت آمیز و پرهیز از حرکت های افراطی سیاسی و معیار قرار دادن اسلام برای حفظ وحدت لازم است. در این میان، امام جماعت نقش تعیین کننده ای دارد.

ب) اختلاف های مدیریتی
اختلاف میان اعضای هیئت امنا در مسائل جاری مسجد، گاهی سبب ایجاد دو دستگی میان نمازگزاران می شود و فضای مسالمت آمیز مسجد را با نقدهای مخرب آشفته می کند. مسجد مکانی برای عبادت و آرامش روحی است و این اختلاف ها علاوه بر اینکه بر کیفیت فعالیت های مسجد اثر بدی می گذارد، مسجد را از آرامش خارج می کند. اهالی محل هم به دلیل اختلاف هیئت امنا انگیزه ای برای حضور در مسجد نمی یابند.
نقش امام جمعه، امام جماعت و امور مساجد، در برطرف کردن این اختلاف ها بسیار مؤثر است.

پایین بودن سطح کمی و کیفی فعالیت های مسجد
در بررسی نقاط ضعف و قوت مسجدها، بیان شد که پایین بودن سطح کمی و کیفی فعالیت های مسجد از نقاط ضعف مسجد است که سبب حاضر نشدن افراد در مسجد می شود. از مسجدی که فقط نماز جماعت به صورت خشک و بی روح در آن برقرار می شود، نمی توان شکوفایی و حضور همه سویه مردم را انتظار داشت. وقتی مسجد در سطح گسترده فعالیت ندارد، اهالی محل برای حضور در مسجد کم تر انگیزه دارند. این عامل مهمی در حذف فرهنگ مسجد از جامعه است. متأسفانه، بسیاری از مسجدها که امام جماعت همیشگی در آنها حضور ندارد، با این مشکل رو به رو هستند.

ناآشنایی با فضیلت مسجد
نشستن در مسجد، عبادت است و سبب آرامش و رحمت الهی می شود. حاضران در مسجد میهمانان و زائران پروردگار هستند. نشستن در مسجد گنجینه ای بهشتی بلکه بهتر از نشستن در بهشت است.
اطلاع از این موارد، در ایجاد انگیزه و گرایش های اهالی محل برای حضور در مسجد بسیار مؤثر است. آگاهی از ثواب بسیار زیاد نماز جماعت و حضور در مسجد، از لحاظ روانی عامل مهمی برای حضور افراد در مسجد به شمار می رود.

برخوردهای نامناسب افراد اهل مسجد
علاوه بر نمازگزاران، افرادی در مسجد حاضر می شوند که گرایش های دینی کم تری دارند و شاید وضع ظاهری مناسبی هم (از نظر دینی) نداشته باشند.
برخورد افراد مسجدی با این افراد، در تداوم حضور آنان در مسجد تأثیرگذار است. برخی افراد به سبب برخورد نامناسب افراد اهل مسجد، برای حضور در مسجد علاقه چندانی ندارند. متأسفانه این برخوردهای نامناسب بیشتر در برخورد بزرگسالان با جوانان و نوجوانان رخ می دهد که نسل آینده مسجد را تشکیل می دهند. اجازه ندادن به نوجوانان برای ایستادن در صف اول و کمک نکردن به آنان برای انجام دادن فعالیت های مسجد، نمونه ای از این بدرفتاری هاست.
گاهی برخورد نامناسب افراد مذهبی در خارج از مسجد، سبب پیدایش این تصور می شود که افراد مذهبی شخصیت اجتماعی و انسانی مناسبی ندارند و در نتیجه نسبت به دین و مکان های دینی دلسرد و وازده می شوند. این افراد، دین را از رفتار دین داران می آموزند و بدرفتاری آنان سبب دین گریزی می شود که نتیجه و نمود عملی آن حاضر نشدن در مسجد است.

تنبلی
در برخی موارد حتی همسایگان مسجد نیز تنبلی می کنند و در مسجد حاضر نمی شوند. با اینکه حضور آنان در مسجد به وقت زیادی نیاز ندارد.
در صدر اسلام، عده ای از مسلمانان گرمای هوا را بهانه قرار می دادند و از حضور در نماز جماعت ظهر خودداری می کردند. پیامبر از این موضوع بسیار ناراحت شدند و فرمودند: من تصمیم گرفته ام خانه کسانی را که در نماز جماعت شرکت نمی کنند بسوزانم. در این اوضاع آیه 238 سوره بقره نازل شد:
در انجام همه نمازها به ویژه نماز وسطی (نماز ظهر) کوشا باشید و از روی خضوع و اطاعت، برای خدا بپا خیزید (و تنبلی نکنید).[3]

محیط و اجتماع
رفتار انسان بر اساس نظام شخصیتی و هویت اوست که عوامل گوناگونی از جمله محیط و اجتماع در شکل گیری آن مؤثرند. انسان موجودی اجتماعی است و بی شک به تنهایی نمی تواند نیازهای خود را برطرف سازد. پس ناچار است در جامعه انسانی زندگی کند. زندگی در کنار اعضای جامعه و رفع برخی نیازها به وسیله دیگران، با توجه به روحیه اثرپذیری انسان، زمینه مناسبی را برای الگو برداری و شکل گیری شخصیت او بر اساس محیط پیرامونش فراهم می کند. اگر فرد در محیطی رشد کند که موضوع های دینی همچون مسجد و نماز، ارزشی نداشته باشد یا برخلاف آنها تبلیغ شود، نمی توان انتظار داشت که او به مسجد علاقه مند گردد.
یکی از مهم ترین عواملی که مانع رونق و شکوفایی مسجد می گردد دگرگونی و سست شدن نظام ارزشی جامعه است؛ زیرا ارزش رفتارهای اجتماعی افراد، بر اساس یک نظام رفتاری مشخص می شود.
به عبارت دیگر، تعیین هنجارهای جامعه، بر اساس یک نظام ارزشی صورت می گیرد.
حضور در مسجد نیز رفتاری است که اگر در جامعه جایگاهی نداشته باشد (ضد ارزش به شمار می آید) تداوم چندانی نمی یابد.

نامناسب بودن موقعیت مساجد
در بافت قدیمی شهرها، مسجدها محور بوده اند و وسعت و موقعیت قرارگیری مسجدها به شکلی بوده که مجموعه محله را در پوشش خود قرار می داده است. همه اهل محله می توانستند به راحتی به مسجد رفت و آمد کنند،[4] ولی امروزه سایه های تجدد در شهرهای ما دیده می شود. ساختمان های بلند و گسترده، شبکه های شطرنجی وسیع، تراکم بیش از حد جمعیت، سرعت در ساخت و سازهای شهری و نبود طراحی و برنامه ریزی مناسب و اصولی، ابعاد انسانی و فرهنگی شهر را دچار مشکل کرده است.
از این رو، در شهرک های جدید و محله های نو ساخت شهرها، به موقعیت و ساخت مسجد کم تر توجه شده و کمبود مسجدها یا دور بودن آنها از محل زندگی، مانعی برای حضور در مسجد و رونق آن در شهرهای امروز به شمار می رود.[5]

تضعیف باورهای دینی
رفتارهای انسان ها برخاسته از افکار و باورهای آنهاست. رفتارهای دینی نیز از این قانون مستثنا نیست. بنابراین، حضور در مساجد و انجام تکالیف دینی، افکاری متناسب با آن را می طلبد، جریان هایی که سبب تضعیف باورهای دینی می شوند و باورهای دینی را مورد هجمه قرار می دهند، مانع رونق و شکوفایی مسجد هستند. این جریان ها معمولاً پایه و اساس عقلانی ندارند و از بنیان فکری بی بهره هستند.
آنها با توجه به ویژگی های افراد، جوان بودن، ضعف ایمان دینی … خواسته ها و مقاصد خود را به دیگران تحمیل می کنند.

پی نوشت:

[1] . از نمازگزاری تا انس با نماز.
[2] . نک: مجتبی فرحی، زندگی در آیینه اعتدال، بوستان کتاب قم، (انتشارات دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم) چاپ اول، 1380.
[3] . ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 2، چاپ اول، دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1374، ص 205.
[4] . نک: معماری مساجد، ج 1، ص 254.
[5] . همان، ج 1، ص 256.