درباره این پرسش باید گفت: اولاً، از آن جا که عالم برزخ عالم غیرمادی است حرکت در آن راه ندارد چون حرکت به معنای امتدادی است که در متن ذات حقایق مادی وجود دارد و یکی از ابعاد موجود مادی شمرده می شود و چون زمان، عبارت است از مقدار حرکت پس در عالم برزخ زمان نیز وجود ندارد. به عبارت دیگر زمان چیزی جز مقدار حرکت نیست و حرکت هم اختصاص به عالم ماده دارد و چون عالم برزخ عالم غیر مادی است در آن حرکت نیست و به تبع زمان هم نخواهد بود به علاوه این که زمان به مفهوم عامیانه ی آن که از طلوع و غروب ماه و خورشید پیش می آید و ثانیه و ساعت و روز، ماه و سال را برابر آن محاسبه می کنند، نیز در برزخ مطرح نیست پس زمان به هیچ یکی از معانی آن در برزخ وجود ندارد. به همین جهت مدت توقف در برزخ را در حال نعمت و یا رنج و عذاب با زمان و مثلاً یک روز یا هزار سال و مانند آن نمی شود محاسبه کرد.[1] پس بدلیل آن که توقف در برزخ را با زمان نمی شود محاسبه کرد اندازه چشیدن عذاب برزخی را نیز با مقیاس زمان، مثل هزار سال و یا چند روز نباید محاسبه نمود و ممکن است فرد معصیت کاری در یک روز توقف در برزخ به اندازه هزار سال عذاب بچشد.
ثانیاً یکی از مباحث مطرح در باب عذاب در برزخ جریان تکامل برزخی است و از آن جا که در عالم برزخ رابطه انسان با عالم دنیا کاملاً قطع نیست ممکن است بر اثر پاره ای از عوامل و شرایط عذاب بعضی از افراد در برزخ تخفیف یابد یا آن که از بین برود و عذاب او بطور کامل قطع شود.[2] به عنوان نمونه در روایتی از رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ رسیده که فرمود: حضرت مسیح به قبری گذر کرد که صاحب آن در حال عذاب بود، سال بعد از کنار همان قبر گذشت و صاحب قبر را گرفتار عذاب نیافت، از پیشگاه الهی درخواست نمود که او را از علت تغییر وضع آگاه، کند، خداوند به حضرت مسیح وحی فرستاد که صاحب قبر فرزند صالحی از خود بجای گذارده بود او در این فاصله بالغ شد و به دو کار خیر دست زد یکی آن که راهی برای عبور مردم اصلاح نموده و آن دیگر یتیمی را مسکن و مأوای داد و من گناه این پدر را به احترام عمل نیک فرزند او بخشیدم.[3] از این گونه روایات بخوبی بدست می آید که کسانی که از دید ظاهری ما و با محاسبه سالهای دنیوی توقف طولانی تری در برزخ دارند. بدین معنا نیست که تمام مدتی را که او در برزخ بوده گرفتار عذاب بوده است ممکن است به اندازه جرم و گناهش عذاب را در برزخ بچشد بعد تا زمان فرا رسیدن قیامت بدون عذاب و در حال آسایش در برزخ باشد.
با توجه به مطالب گفته شده روشن می شود که اولا: در عالم برزخ زمان وجود ندارد پس توقف طولانی یا کوتاه در برزخ، با زمان محاسبه نمی شود تا آن کسی که جلوتر از دنیا رفته، برزخ طولانی تری داشته باشد.
ثانیا: آن چه از دید ظاهری ما و به محاسبه سالهای دنیوی، هزاران سال پیش به برزخ منتقل شده معلوم نیست که کاملا گرفتار عذاب باشد چه بسا از باب باقیات الصالحات یا تمام شدن عذاب او در همان برزخ رهایی پیدا بکند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. سید محمدحسینی، تهران، معادشناسی، ج 1، نشر حکمت، 1407 ق.
2. فیض کاشانی، علم الیقین، ج 2، ص 1060، نشر بیدار، قم 1377 ش.
3. امام خمینی، معاد از دیدگاه امام خمینی، (دفتر 30 تبیان) نشر مؤسسه آثار امام خمینی، 1378 ش.
4. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ج 14، ص 317، ج 16، ص 483، نشر دارالکتب الاسلامیه، تهران، 1379 ش.

پی نوشت ها:
[1] . شجاعی، محمد، معاد، نشر شرکت تهران، سهامی انتشار، 1376 ش، ج 2، ص 123.
[2] . فلسفی، محمدتقی، معاد از نظر روح و جسم، هیئت نشر معارف اسلامی، تهران 1360، ج 1، ص 292.
[3] . بحارالانوار، بیروت، نشر مؤسسه الوفاء، سال 1403 ق، ج 3، ص 153.