نویسنده: یوسف غلامی
در غدیر حدود صدهزار تن از مسلمانان حضورداشتند و مشاهده‌کردند که پیامبر با جملاتی رسا و بدون کمترین ابهام علی(ع) راهدایتگر امت، سرپرست و زمامدار مسلمانان و جانشین خود معرفی‌فرمود. نخستین تبریک گویان به علی(ع) عمربن خطاب و ابوبکربودند (1) . پس از رحلت پیامبر(ص) در حالی که هنوز پیکر مقدس‌رسول خدا(ص) دفن نشده بود مردم در پایمال کردن حق علی(ع) پیش‌تاختند که گویا پیرامون منزلت علی(ع) کمترین سخنی از هیچ کس‌نشنیده‌اند و پیامبر آن سخنان را در تاکید بر جایگاه‌علی(ع)بیان نکرده است.
امروز نیز این کج روی برای بسیاری باقی است.اما آیا می‌توان در کوشش پیامبر برای معرفی جایگاه علی(ع)تردید کرد؟ آیا رسول خد(ص) از بیراهه روی مردم پس از خود باخبر نبود؟ در صورت اطلاع، چه تدابیری اندیشید تا رویدادهایی که‌می‌دانیم پیش نیاید؟این وقایع به چه سبب تحقق یافت؟
شک نیست که رسول خدا(ص) از همه آن مسایل با خبر بود. او حتی‌در روزهای پیش از رحلت، فرمود: بزودی فتنه‌ها همچون امواج‌تاریک شب (به سوی امت من) روی می‌آورد.
آن حضرت پیش بینی‌های‌فراوان دیگری نیز کرده که منافقان بیشتر آن را خنثی ساختند.چه بسا به سبب همان تاکیدها و پیش بینی‌ها بود که منافقان‌ورزیده (2) مدینه بیشتر از قبل مانع اجرای فرمانهای حضرت شدند.
بدین ترتیب، باید به فراموشی سپردن غدیر را به عواملی دیگرمربوط دانست که این گفتار بدان می‌پردازد.
پیشگیری از انتشار فضایل علی(ع)
1- حقیقت آن است منافقانی که پیرامون پیامبر را احاطه کرده‌بودند و گاه خویشتن را به پیامبر منسوب می‌دانستند، از دیربازهرگاه رسول خدا(ص) می‌خواست از فضایل علی(ع) حقیقتی نقل کند به‌شیوه‌های مختلف از انتشار آن جلوگیری می‌کردند. در صحیح بخاری ومسلم دهها روایت نقل شده که در همه آنها چنین آمده است: چون‌سخن پیامبر بدینجا رسید عده‌ای فریاد کردند یا تکبیر گفتند ونگذاشتند حضرت سخنش را به پایان برساند. (3) این توطئه‌ها چنان‌نیرومند بود که در باز گشت از حجه‌الوداع چون آیه «یاایهاالرسول» نازل شد، رسول خدا(ص) نخست در ابلاغ آن به مردم‌درنگ کرد. زیرا بیم داشت که ریاست جویان فرصت طلب با اعتراض،مانع پذیرش عمومی شوند یا توطئه‌ای علیه وی به اجرا گذارند. (4) بدین منظور، نوید الهی بر پیامبر نازل گردید که:«والله‌یعصمک من‌الناس» تو ماموریت‌خویش را به انجام رسان ودر هر حال خداوند تو را از (شر توطئه‌های) مردم حفظ خواهد کرد.
با این حال، پس از ابلاغ پیام، چهارده تن از همراهان حضرت باهم‌پیمان بستند که هرطور شده نگذارند خلافت پس از رسول خدا(ص) به‌علی(ع) برسد. آنگاه طرح ترور پیامبر را قبل از رسیدن به مدینه‌به اجرا گذاشتند که بی نتیجه ماند. (5)
دستهای توطئه
2- شمار حاضران در غدیرخم حدود صد هزارتن یاد شده است. عددافرادی که در آن واقعه حضور داشتند و به مدینه بازگشتند بسیارکمتر از این رقم بود. در این میان، برخی زن و عده‌ای سالخورده‌بودند و در هیچ یک از صحنه‌های اجتماعی حضور نداشتند تا نقشی‌ایفا کنند. گروهی نیز منافقان و ریاست طلبانی بودند که عهدبسته بودند بکوشند زمامداری پس از پیامبر(ص) به علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) منتقل‌نشود. بخوبی معلوم است که این گروه فرصت‌طلب به طور طبیعی می‌کوشیدند تا آنجا که ممکن است‌با تبلیغ،توطئه، تهدید یا تطمیع، شاهدان ماجرای غدیر را به سوی خویش‌جلب کنند و یا دست کم به بی‌طرفی وادارند. چنانکه حوادث پس ازرحلت رسول خدا نشان داد اغلب شاهدان غدیر طرفدار خلفا شدند یادست کم بی‌طرف ماندند.
با همه اینها، از آنجا که خفقان آن ایام‌بسیاری از حوادث آن روزها را پنهان داشته یا دگرگون ثبت کرده‌است، بعید نیست عده‌ای سر به مخالفت‌برداشته و سرکوب شده‌باشند. چنانکه شواهدی نیز این امر را تایید می‌کند. وقتی نقل‌حدیث پیامبر پیرامون مسایل اخلاقی و احکام برای مدت صد سال‌ممنوع باشد، طبیعی است که اخبار سیاسی و اجتماعی آن دوران همه‌به سختی به نسل بعد منتقل شود و چه بسا گروههایی از مردم‌مدینه با یاد آوری غدیر به مخالفت‌با غاصبان حق علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) پرداخته، سرکوب شده باشند.
موضع گیری مردم
3- اهالی مدینه در برابر منزلت الهی و سیاسی علی‌بن ابی‌طالب‌چند گروه بودند. کسانی چون مقداد و سلمان وابوذر تا پایان ازجانبداری خود دست‌بر نداشتند و تا امام با مخالفان خود بیعت‌نکرد تن به بیعت ندادند. بعد از آن نیز پیوسته زیر نظر بودندو گاه با شکنجه به سکوت واداشته می‌شدند.
گروهی سازمان یافته‌دیگری بود که به دلایلی که بر خواهیم شمرد در انتظار رحلت‌پیامبراکرم(ص) به سر می‌بردند تا حکومت را به دست‌گیرند.
جمعی‌نیز مسلمانان عادی بودند که چندان به امور سیاسی و اجتماعی‌کاری نداشتند و ایمان به اسلام نزد آنها جز ترک برخی گناهان وانجام بعضی واجبات مفهوم دیگری نداشت. اینان اغلب از مقام شامخ امامت و وجوب پیروی از امام- بدان حد که ما امروز معتقدیم- چیزی نمی‌دانستند. چنانکه گاه به فرمانهای رسول خدا (ص) نیز کم‌توجهی می‌کردند و چنین می‌پنداشتند که تخلف از فرمانهایی که در بردارنده حکمی از احکام شرع نیست، بی مانع است. (6)
بر این اساس، نمی‌توان سهل‌انگاری این گروه از مردم را به عمد و از روی عناد دانست. وقتی گروهی بتواند در کمتر از چند ساعت‌به حکومت دست‌یابد و بر اوضاع مسلط شود، آرام کردن و همراه ساختن این مردم با خود برایش دشوار نیست.
حرکتهای مرموز
4- روز رحلت پیامبر در مدینه را باید شدیدترین ایام حزن وحیرت مسلمانان یاد کرد. در آن روز، جز عده‌ای که در کمین چنین‌فرصتی به سر می‌بردند، بقیه سخت گرفتار ماتم و بهت گشته،بیمناک آینده خود و اسلام بودند. آن روزها عده‌ای ادعای پیغمبری‌کرده، در پی فرصتی برای حمله به مدینه بودند. گروهی از قبایل‌غیر مسلمان شبه جزیره یا کشورهای همسایه نیز با این فرصت‌طلبان، هم انگیزه و هم رای بودند.
در این زمان، عاقلانه‌ترین‌کاری که به ذهن مردم ساده اندیش می‌رسید این بود که در مقابل‌ناآرامیهای احتمالی شهر، آرامش و انزوا اختیار کنند و نامطمئن‌از پیروزی کسی، به مخالفت‌با دیگری برنخیزند. این مردم هنوزسابقه جنگهای داخلی عرب را از یاد نبرده بودند که گاه برای به‌دست آوردن چراگاه حیواناتشان سالها به کشتار یکدیگرمی‌پرداختند.
سر در گمی مردم مدینه در آن روز وصف نشدنی است. وفات پیامبر برای بیشتر مردم کاملا در باور نمی‌گنجید; تا آنجاکه انکار وفات او ممکن می‌نمود. در این موقعیت، برای فرصت‌طلبان، بهترین زمان برای نیل به بزرگترین مقاصد سیاسی فراهم‌بود، به خصوص اگر از سالها پیش در اندیشه این روز به سرمی‌بردند و برایش نقشه داشتند.
جز توطئه‌گران هیچ مسلمانی باورنمی‌کرد که عده‌ای در آن ساعات، پیکر مطهر پیامبر(ص) را بی غسل‌و کفن رها کرده، به دنبال اخذ رای و بیعت‌برای ریاست‌خودباشند. شاید هم می‌اندیشیدند اگر کسی در پی این مقاصد باشد، جزشرمساری و شکست چیزی به دست نمی‌آورد. افزون بر این، آن گونه‌هم دورنگر و چاره اندیش نبودند تا حرکتهای مرموز را بزودی‌شناسایی کنند و برای جلوگیری از آن، تصمیم فوری گیرند.
برای‌آنها نیز که به منزلت اهل‌بیت(علیهم السلام) و امیرمومنان(ع)آشنایی داشتند باور اینکه عده‌ای اندک بخواهند بر مناصب آنان‌تکیه زنند، بسیار دور و دشوار بود; حتی تا مدتها کسانی‌نمی‌توانستند بپذیرند که فرزند ابوقحافه زمامدار مسلمانان شده‌است و فرزند ابوطالب عزلت نشین خانه. یعقوبی می‌نویسد: چون‌جنجال بیعت‌با ابوبکر بالا گرفت، «براء بن عازب» با تعجب وحیرت به خانه بنی‌هاشم آمده، گفت: باابوبکر بیعت‌شد! آنان‌گفتند: مسلمانان در غیاب ما چنین نخواهند کرد. ما به محمد(ص)سزاوارتریم. پس عباس گفت: به خدای کعبه، چنین کردند! (7) ابن‌ابی الحدید می‌نویسد: در همان روزهای سقیفه کسی از بستگان‌علی(ع) اشعاری در مدح او سرود که ترجمه آن چنین است: هرگز فکرنمی‌کردم رهبری امت را از خاندان هاشم واز امام ابوالحسن سلب‌کنند… (8)
ترفندها برای همراه سازی مردم
5- از آنجا که رویدادهای پس از رحلت پیامبر اغلب از طرف‌مخالفان شیعه نگاشته شده است و پس از آن نیز بیشتر تاریخ‌نگاران، عناصر وابسته به دربار خلفا بودند، کشف حقایق ازلابه‌لای آن اخبار امری دشوار است و بر همین اساس، به‌درستی‌نمی‌توان دانست که بعد از رحلت رسول اکرم(ص) آنها که حکومت رابه دست گرفتند، کردار خویش را چگونه توجیه کردند و به مردم چه‌گفتند! آیا مردم بیعت‌خود با علی‌بن ابی‌طالب(ع) در غدیر رافراموش کرده بودند؟ آیا با خود نمی‌گفتند چگونه آن بیعت را نقض‌می‌کنند؟ مگر نه این است که عرب برای بیعت و عهد خود بیش ازچیزهای دیگر اهمیت قائل بود؟ بنابراین، رفتار خود را چگونه‌توجیه کردند؟ آیا ابوبکر و عمر از اولین کسانی نبودند که درسرزمین غدیر با علی(ع) بیعت کردند؟ با این حساب در انظار عموم‌چگونه توانستند رفتار خود را تا این حد قانونی نمایش دهند یادست کم بر خلاف سفارش پیامبر ندانند؟! انصار چه فکر می‌کردند؟آنها برای اقدام خود چه بهانه‌ای داشتند؟!
آنچه می‌توان گفت این‌است که از هجدهم ذی‌حجه تا 28 ماه صفر سال یازدهم هجری رخدادحوادث حاکی از آن است که عده‌ای زمینه‌های به خلافت رسیدن علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) را ناهموار ساختند و چه بسا در این باره با گروهی‌به گفتگوهای سری پرداختند. هرچه هست، وقتی رسول خدا(ص) وفات‌کرد، دست کم برخی از مردم، حتی آنان که با خلیفه جدید بیعت‌کردند، گمان نمی‌بردند این بیعت‌به معنای «غصب مقام علی بن‌ابی‌طالب(ع») است.شایدهم به آنها چنان نمایانده بودند که آنچه در غدیر بر آن‌تعهد سپرده‌اند تعهدی لازم الاجرا نیست‌یا تعهد امروز به معنای‌نقض تعهد غدیر نیست. بدین معنی که خلیفه‌ای که امروز با اوبیعت می‌شود مجری حکومت است نه رهبر امت. بنابراین، می‌شود که‌رهبر معنوی فرد دیگری باشد و مجری کارها شخص دیگر!
اما بیشترچیزی که به طور رسمی، پس از رحلت پیامبراکرم(ص)، بهانه سرپیچی‌از بیعت غدیر شمرده می‌شد، ادعای عمر و ابوبکر مبنی بر نسخ‌فرموده رسول خدا(ص) بود.
ابان بن ابی عیاش می‌گوید: امام باقر(ع) فرمود: ما اهل بیت ازستم قریش و متحد شدنشان علیه ما و کشتن، چه چیزها دیده‌ایم، وشیعیان و دوستداران ما چه‌ها دیده‌اند؟!
پیامبر(ص) از دنیا رفت‌در حالی‌که در باره حق ما اقدام فرموده بود و به اطاعت مافرمان داده و ولایت ما را واجب کرده بود و به مردم خبر داده‌بود که ما صاحب اختیارتر از خود آنها بر ایشانیم و دستور داده‌بود که حاضرانشان به غایبان برسانند.
آنان بر ضد علی(ع) متحد شدند. آن حضرت هم با آنچه پیامبر(ص)در باره او فرموده بود و عموم مردم شنیده بودند، در مقابل‌آنان استدلال کرد.
گفتند: درست می‌گویی، پیامبر(ص) این رافرموده است ولی آن را نسخ کرده و گفته: «ما اهل‌بیتی هستیم که‌خداوند عزوجل ما را بزرگوار داشته و انتخاب کرده و دنیا رابرای ما راضی نشده است و خداوند نبوت و خلافت را برای ما جمع‌نمی‌کند.» (9)
چهار تن بر درستی سخن او گواهی دادند: عمر وابوعبیده و معاذ بن جبل و سالم مولی ابی حذیفه. اینان مساله‌را بر مردم مشتبه کردند، مطلب را بر آنان راست جلوه دادند.ایشان را به عقب برگرداندند و خلافت را از جایی که خدا قرارداده بود، خارج کردند.بر ضد انصار با حق ما و دلیل ما استدلال کردند و خلافت را برای‌ابوبکر منعقد ساختند. ابوبکر هم آن را به عمر برگرداند تاکارش را جبران کرده باشد. (10)
به سبب همین پندار بود که وقتی‌بعدها علی(ع) و فاطمه(س) از انصار کمک خواستند، آنها گفتند:ای دختر پیامبر(ص) (این کار گذشت) ما با این مرد (ابوبکر)بیعت کردیم. اگر پسرعموی شما پیش از این بیعت از ما بیعت‌می‌خواست ما جز او با دیگری بیعت نمی‌کردیم!
علی(ع) در جواب‌آنها می‌گفت: آیا باید جنازه پیامبر را در خانه‌اش واگذارم، به‌کار غسل و کفن و نماز و دفن جسد مبارکش نپردازم و از خانه‌بیرون آیم و با مردم در کار حکومت‌به کشمکش مشغول شوم؟! (11)
گویی آنان با اعتقاد به مقام علی بن ابی‌طالب(ع) به ریاست کسی‌رای داده بودند و دیگر نمی‌توانستند رای خویش را باز ستانند!
معلوم نیست که همه حاضران در غدیر، در روز تشکیل سقیفه چه‌می‌پنداشتند؟ شاید برخی را با این توجیه، گروهی را با توجیه‌دیگر، عده‌ای را با تهدید و کسانی را با تطمیع راضی کرده‌باشند. اما رفتارهای نابخردانه جمعی از مردم پس از سقیفه،حاکی از آن است که خام کردن این دسته از مردم برای گردانندگان‌سقیفه چندان مشکل نبوده است.
چشم به تصمیم امام(ع)
6- پس از همدستی توطئه‌گران در غصب خلافت امیرمومنان علی(ع) ورسمیت‌یافتن زود هنگام خلافت ابوبکر، بیشتر دوستداران‌اهل‌بیت(علیهم السلام) چشم به تصمیم امام داشتند و چون آن حضرت‌را مامور به صبر و در تنگنا دیدند، نا امید از هر اقدام‌نتیجه بخش، مهر سکوت بر لب زدند و شیوه بی‌تفاوتی پیمودند. این‌موضع‌گیری، پایه‌های حکومت را استوارتر کرد، جرات آنان را درهتک مقام اهل‌بیت(علیهم السلام) افزون ساخت و رفته رفته کار به‌جایی رسید که دم زدن از حق علی‌ابن ابی‌طالب(ع) جرم شناخته شد.چون بشیربن سعد انصاری استدلالهای امام علی(ع) را شنید، گفت:ای ابوالحسن، اگر مردم این کلمات را قبل از این از تو شنیده‌بودند هیچ کس بر تو اختلاف نکرده، همه با تو بیعت می‌کردند; جزآنکه تو در خانه نشستی و مردم گمان کردند که تو به خلافت نیازنداری!
کینه‌ها و حسادتهای پنهان
7- یکی از عمده‌ترین دلایل سکوت مردم در مقابل پایمال شدن حق‌امیرمومنان(ع) کینه و حسادتی بود که قبایل عرب، بخصوص‌مهاجران، از او داشتند. رسم قبایل چنین بود که اگر از قبیله‌آنان کسی کشته می‌شد، همه آنان و قبایل هم پیمان وظیفه داشتنداز قبایل یا قبیله قاتل انتقام گیرند. هر چند این رسم جاهلی‌پس از اسلام بی‌اعتبار شد، ولی آثار آن هنوز باقی بود. آنهاتوان انتقام جاهلی را نداشتند اما دلهایشان از کینه پاک نشده‌بود و اگر کسی این اندازه به قبیله‌اش دلبستگی نداشت‌با عرب وعصبیت عربی بیگانه شناخته می‌شد.
این در حالی بود که بیشتر قبایل در نبرد با رسول خدا(ص) شرکت‌کرده، فرد یا افرادی از آنها به دست علی(ع) یا بنی‌هاشم کشته‌شده بودند.
از سوی دیگر از دیر باز همه قبایل مکه، بخصوص‌قریش، به نوادگان هاشم و کمالات ایشان حسد می‌ورزیدند و ازاینکه آنان مناصب اجتماعی را برعهده دارند رنج می‌بردند و برای‌زمانی که این منزلت و منصب از ایشان سلب شود، روز شماری‌می‌کردند.
سرانجام زمان بروز کینه و حسادت فرا رسید، تعصبات‌قبیله‌ای بیدار شد و قدرت طلبان به مراد خویش دست‌یافتند. بلاذری می‌نویسد: «حباب بن منذر» که خود از انصار بود، درماجرای سقیفه گفت: ما چون در جنگها پدران اینان (مهاجران) راکشته‌ایم از ما انتقام خواهند گرفت. (12) وقتی انصار به سبب‌کشتن پدران مهاجران از آنان بهراسند، پس امام علی(ع) باید درانتظار خشن‌ترین برخوردهای قریش به سربرد; زیرا در «بدر» به‌تنهایی نیمی از کشتگان قریش را که هفتاد تن بودند به قتل‌رساند.
طبری می‌نویسد: زمانی عمر بن خطاب به ابن عباس گفت: می‌دانی چراقریش از خاندان شما جانبداری نکردند، در حالی که پدرت عموی‌پیامبر(ص) و تو پسر عموی او هستی؟… زیرا قریش مایل نیستنداجازه دهند نبوت و خلافت در خاندان شما جمع شود. برای اینکه‌بدین وسیله احساس غرور و شادمانی خواهید کرد. (13)
عرب حتی‌رسول خدا(ص) را نیز به سختی تحمل کرد. سران برخی از قبایلی که‌به آن حضرت ایمان می‌آوردند، آشکارا اظهار می‌داشتند:حالا که قدرت عرب به تو روی کرده است، به تو ایمان خواهیم آوردبه شرط اینکه ما را جانشین خود کنی!
امام علی(ع) خود درتایید این نظر می‌فرماید:
«… عرب از کار محمد(ص) متنفر بودو نسبت‌به آنچه خداوند به او عنایت کرده، حسادت می‌ورزید…آنها از همان زمان حضرت کوشیدند تا کار را پس از رحلت آن‌حضرت، از دست اهل‌بیت او خارج کنند. اگر قریش نام او را وسیله‌سلطه خویش قرار نمی‌داد و نردبان ترقی خود نمی‌دید، حتی یک روزپس از رحلت آن حضرت خدا را نمی‌پرستید و به ارتدادمی‌گرایید. (14)
دیگر عوامل
8- حقیقت آن است که میان سکوت مردم در روزهای نخست‌برپایی‌سقیفه و زمانهای بعدتر اندکی تفاوت است. در روزهای نخست،افزون بر عواملی که بر شمردیم، عامل وحشت مردم را نباید ازیاد برد. از آن هنگام که در زمان حیات پیغمبر(ص) حضرتش خودنتوانست جلو جسارت برخی را بگیرد، تا آن زمان که عمر با شمشیرآخته مرگ پیامبر را انکار کرد و سپس نیز با نیرنگ وزورچماقداران بنی اسلم، بیعت‌با ابوبکر حتمی شد، مردم جز سایه‌شمشیر و نهیب بر خویشتن ندیدند. بینی مخالفان حکومت آشکارا بی‌هیچ هراسی از روز واپسین، به خاک مالیده می‌شد و منزلت‌شریفترین افراد به هیچ انگاشته می‌گردید. در آن صورت، هرکس جان‌خویش را اندکی دوست می‌داشت‌برایش عاقلانه‌تر این بود که دم فروبندد.
اما در زمانی بعدتر، دو عامل مهم کار مخالفت‌با حکومت راسخت‌تر کرد. یکی آنکه رفته رفته با گذشت زمان، معلوم شد که‌علی(ع) تصمیم بر انقلاب ندارد و صبر پیشه ساخته است و روسای‌قبایل نیز تطمیع یا تهدید شده‌اند. این امور پایه حکومت رامستحکم‌تر و مخالفت را دشوارتر می‌ساخت.
موضوع دوم، طغیان قبایل علیه حکومت مدینه بود. آن سرکشی‌ها ازیک نظر برای حکومت مرکزی مدینه، سودمند بود، زیرا درگیری‌ابوبکر با آنان، آگاهانه یا نا آگاهانه به آرامش دشمنی‌ها وتشنجات داخلی انجامید و اختلافات عقیدتی را به بهانه اتحادبرای نبرد با دشمن مشترک به فراموشی سپرد. این امر حتی امام‌را نیز ناگزیر ساخت‌با نظام حاکم مداراکند.
پی نوشت :
1- تعبیر منافقان ورزیده، برگرفته از آیه قرآن است که‌می‌فرماید: «و من اهل‌المدینه مردوا علی‌النفاق لا تعلمهم»
(توبه، 101)
2- المصنف ، حافظ ابوبکر بن شیبه، ج 1، ص 151 ; مسند احمد، ج4 ، ص 281 ; تفسیر طبری، ج3، ص 428.
3- سیره حلبیه، ج3، ص 350; الطبقات الکبری، ابن سعد، ج 2، ص254.
4- صحیح مسلم، ج3، ص 452 و453; ج6، ص23; ینابیع الموده،ص 445.
5- در این باره به تفسیر آیه مزبور مراجعه شود.
6- در این باره رجوع کنید به اسرار آل محمد، ترجمه اسماعیل‌انصاری زنجانی، ص 232.
7- المراجعات، سیدعبدالحسین شرف الدین، مراجعه 84. مرحوم سیدشرف الدین در کتاب النص و الاجتهاد صد مورد را بر می‌شمارد که‌در آنها رسول خدا چیزی فرمود و صحابه گونه دیگر عمل کردند.
8- تاریخ یعقوبی، ج 2، ص123 و 124.
9- شرح نهج البلاغه، ج6، ص 21.
10- اسرار آل محمد، ترجمه اسماعیل انصاری، ص 274 و277.
11- شرح خطبه66 نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، چاپ مصر، ج 2، ص13.
12- انساب الاشراف، ج 1، ص 510.
13- تاریخ طبری، ج 1، ص2769.
14- شرح نهج البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج 2، ص 298 و299.
منبع: ماهنامه کوثر،ش25
