نویسنده: آیت الله سید محمد حسن میرجهانی(ره)

حدیث اول
خبر دادن جبرئیل از جانب خدا به ابراهیم خلیل الله از کشته شدن حسین و گریستن و محزون شدن ابراهیم در مصیبت آن حضرت، بنابر روایتی که در تفسیر برهان و جلد عاشر بحار علامه مجلسی – اعلی الله مقامه – از کتاب عیون اخبار الرضا و کتاب امالی که هر دو از شیخ صدوق – قدّس سرّه – است، نقل فرموده.
«العیون و الامالی [عن] ابن عبدوس، عن ابن قتیبه، عن الفضل، قال: سمعت الرضا علیه السلام یقول: لمّا أمرالله عزوجلّ أن یذبح إبراهیم مکان إبنه اسمعیل الکبش الّذی أنزله علیه،‌ تمنی إبراهیم أن یکون قد ذبح إبنه إسماعیل بیده و أنّه لم یؤمر بذبح الکبش مکانه، لیرجع إلی قلبه ما یرجع إلی قلب الوالد الّذی یذبح أعزّ ولده علیه بیده فیستحق بذلک أرفع درجات أهله الثواب علی المصائب.
فأوحی الله عزوجلّ إلیه: یا إبراهیم، من أحبّ خلقی إلیک؟ فقال: یا ربّ ما خلقت خلقاً هو أحبّ إلیّ من حبیبک محمد صلی الله علیه و آله؟ فأوحی الله إلیه: أفهو أحبّ ألیک أمْ نفسک؟ قال: بل هو أحبّ ألیّ من نفسی. قال: فولده أحبّ ألیک أم ولدک؟ قال: بل ولده. قال: فذبح ولده ظلماً علی أیدی أعدائه أوجع لقلبک أو ذبح ولدک بیدک فی طاعتی؟ قال: یا ربّ بل ذبحه علی أیدی أعدائه أوجع لقلبی.
قال: یا أبراهیم فأنّ طائفه تزعم أنّها من أُمّه محمّْد صلی الله علیه و آله ستقتل الحسین إبنه من بعده ظلماً و عدواناً کما یذبح الکبش، و یستوجبون بذلک سخطی. فجزع إبراهیم لذلک و توجع قلبه و أقبل یبکی فأوحی الله عزوجل: یا إبراهیم قد فدیت جزعک علی إبنک إسمعیل لو ذبحته بیدک بجزعک علی الحسین و قتله، و أوجبت لک أرفع درجات أهل الثواب علی المصائب، و ذلک قول الله عزّوجل: (وَ فَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظیمٍ)(1)». (2)
ترجمه ی حدیث: به سند مذکور از فضل روایت شده که گفت: (شنیدم از حضرت رضا علیه السلام که می فرمود: چون که خدای عزوجل فرمان داد به ابراهیم که گوسفندی را که فرو فرستاده، عوض از پسرش اسماعیل ذبح کند، ابراهیم آرزو کرد که کاش اسماعیل پسرش را به دست خود ذبح می کرد و مأمور نمی شد که آن گوسفند را ذبح کند به جای او. تا باز کرد به آنچه که دل او می خواست و به قلب پدری که گذشته بود که عزیز ترین فرزند خود را به دست خود ذبح کند تا به آن سبب استحقاق بالاترین درجات ثواب را نسبت به اهل خود بر مصیبت ها بیابد.
پس وحی فرستاد خدای عزوجل به سوی او که: ای ابراهیم! کیست محبوبترین خلق من به سوی تو؟ پس گفت: ای پروردگار من! خلقی را نیافریده ای که آن محبوبتر باشد به سوی من از حبیب تو محمّد صلی الله علیه و آله؟ پس وحی فرمود خدای به سوی او که: آیا او محبوبتر است به سوی تو یا نفس تو؟ – یعنی او را دوست تر داری یا خودت را؟ – گفت: بلکه پسر او را دوست تر دارم. فرمود: آیا پسر او محبوبتر است نزد تو یا پسر خودت؟ گفت: بلکه پسرم او را دوست تر دارم. گفت: پس ذبح پسر او از روی ظلم و دشمنی دل تو را به درد می آورد یا ذبح کردن تو پسرت را به دست خودت در فرمانبرداری از من؟ عرض کرد: ای پرودگار من بلکه ذبح شدن او به دستهای دشمنانش بیشتر دل مرا به درد می آورد.
پس فرمود: ای ابراهیم هر آینه طایفه ای گمان می کنند که از امّت محمّد صلی الله علیه و آله می باشند، زود باشد که می کشند پسر او حسین را از روی ظلم و دشمنی، و او را ذبح می کنند همچنان که گوسفند را ذبح می کنند و به این جهت مستوجب خشم و غضب من می شوند. پس ابراهیم از شنیدن این وحی، دلش به درد آمد و گریه کرد. پس خدای عزوجل به او وحی فرمود که: ای ابراهیم! من فدا کردم جزع و بی تابی تو را که اگر به دست خودت اسماعیل را ذبح می کردی به جزع و بی تابی تو بر حسین و کشته شدن او. و بر تو واجب کردم بالاترین درجات اهل ثواب را که بر مصیبت ها ثواب می دهم، و این است مراد از فرموده خدا: (وَفدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظیمٍ).(3)
پوشیده نماند که بعضی در مفاد آیه شریفه (وَفَدَیْناهُ بذِبْحٍ عَظیمٍ)(4) اشکال و ایرادی وارد کرده اند و گفته اند که اگر مراد از «ذبح عظیم» در آیه قتل حسین علیه السلام باشد، لازم می آید که گفته شود که آن حضرت فدای اسماعیل شده، و شکی نیست که درجه و مقام حسین علیه السلام بالاتر از آن است که مقام اسماعیل قابل قیاس با او باشد. زیرا آنچه که فدا آورده می شود از آن، در شأن و مرتبه، اجَل از آن فدائی است، و بطور مسلّم ائمه طاهرین -صلوات الله علیهم – اشرف از انبیاء اولوالعزمند، تا چه رسد بغیر اولوالعزم از آنها. بدانکه لفظ «فدا» استعمال می شود به چیزی که از مادون خود اشرف باشد.
جواب گفته می شود که: چون حسین علیه السلام از فرزندان اسماعیل است و اگر اسماعیل ذبح می شد رسول خدا صلی الله علیه و آله بوجود نمی آمد و همچنین سایر ائمه و سایر انبیاء از اولاد اسماعیل پس چون عوض قرار داده شد ذبح حسین علیه السلام از ذبح اسماعیل و آن حضرت یکی از سبط ها و فرزندان اسماعیل است و جزئی است از او، می گوئیم: شکی نیست که مرتبه کلّ سلسله اولاد اسماعیل اعظم و اجلّ است از مرتبه جزء بخصوصی.
نکته ی دیگر اینکه در ظاهر لفظ خبری که ذکر شد عبارت: «فدا اسماعیل بالحُسین» نیست، بلکه: «فدی جزع إبراهیم علی اسماعیل بجزعه علی الحسین»(5) [ است]. ظاهر این است که فدا در اینجا به معنای حقیقی خود نیست، بلکه مراد عوض قرار دادن است، چون ابراهیم متأسف شد از اینکه پسرش را بدست خود ذبح نکرد و از این ثواب محروم شد، بی تاب شد و حزن خود را ظاهر کرد، برای اینکه چرا فرزندش ذبح نشد. خدای تعالی ثواب این جزع و حزن و بی تابی او را عوض قرار داد به ثوابی که بزرگتر و بیشتر و جلیل القدر است،‌ و آن جزع و محزون بودن و بی تابی کردن است در مصیبت حسین علیه السلام و کشته شدن او از روی ظلم.
حاصل آنکه شهادت حسین علیه السلام امری بوده مقرّر و حتم، نه اینکه برای رفع قتل اسماعیل باشد تا اشکال وارد شود، و بنا به آنچه که گفته شد آیه ی (وَفَدَیْناهُ بِذِبْحٍ عَظیمٍ)(6) در تفسیر آن دو وجه احتمال می رود:
اول: اینکه مضافی تقدیر گرفته شود عبارت از جزع و اندوه ابراهیم از استماع ذبح مذبوح عظیم الشأن، حضرت ابی عبدالله الحسین علیه السلام که تقدیر آیه چنین باشد که «فدیناه بجزع مذبوح عظیم الشأن».
دوم: اینکه باء در «بذبح» سببیّه باشد. یعنی «وفدیناه بسبب مذبوح عظیم الشان بان جزع علیه ابراهیم» و الله اعلم بحقایق کلامه.
پس بدانکه، از این حدیث شریف چنین استفاده می شود که گریستن حضرت ابراهیم علیه السلام و جزع و اندوه او در مصیبت حضرت ابی عبدالله الحسین در نزد خدا،‌ اجر و ثوابش زیادتر است از اینکه فرزند خود اسماعیل را به دست خود برای خدا ذبح کند.(7)

حدیث دوم
و نیز روایت شده که:
«ابراهیم(ع) به زمین کربلا می گذشت در حالی که سوار بر اسب بود. پس اسب او لغزید و ابراهیم بیفتاد و سرش بشکست و خون آن جاری شد. در آن حال استغفار کرد و گفت: خدای من! از من چه حادثه ای سر زده که این نوع مبتلا شدم. جبرئیل نازل شد به سوی او و گفت: ای ابراهیم! از تو گناهی سرنزده، ولکن در اینجا کشته می شود سبط خاتم انبیاء و فرزند خاتم اوصیاء. پس جاری شد خون تو موافق با خون او.
گفت: ای جبرئیل! کشنده او کیست؟ گفت: لعنت کرده شده اهل آسمان ها و زمین ها، و جاری شده است قلم بر لوح، به لعن او بدون اذن پروردگار خود. پس خدا به او وحی فرستاد که: به سبب این لعنی که کردی مستحق ثناء شدی. پس ابراهیم دو دست خود را بلند کرد و لعن کرد یزید را لعن بسیار، و اسب او به زبان فصیح آمین گفت. پس ابراهیم به اسب خود گفت: چه چیز دانستی که بر دعای من آمین گفتی؟ اسب گفت: ای ابراهیم! افتخار می کنم که تو بر من سوار شدی. چون لغزیدم و از پشت من افتادی، شرمندگی من بزرگ شد و یزید که لعنت خدای تعالی بر او است سبب آن شد».

اصل عبارت حدیث فوق:
و روی: «أنّ إبراهیم مرّ فی أرض کربلاء و هو راکب فرسه فعثر و سقط إبراهیم و شجّ رأسه و سال دمه، فاخذ فی الاستغفار، و قال: إلهی أی شیء حدیث منّی؟ فنزل إلیه جبرئیل و قال: یا إبراهیم، ما حدث منک ذنب، ولکن هنا یقتل سبط خاتم الانبیاء و ابن خاتم الاوصیاء، فسال دمک موافقه لدمه.
قال: یا جبرئیل و من یکون قاتله؟ قال: لعین أهل السّموات و الأرضین و القلم جری علی اللوح بلعنه بغیر اذن ربّه، فأوحی الله تعالی إلی القلم إنک استحققت الثناء بهذا اللّعن. فرفع إبراهیم یدیه و لعن یزید لعناً کثیراً و أمن فرسه بلسان فصیح، فقال إبراهیم لفرسه: أیّ شیء عرفتَ حتّی تؤمن علی دعائی؟ فقال: یا إبراهیم أنا أفتخر برکوبک علی، فلمّا عثرت و سقطت عن ظهری عظمت خجلتی و کان سبب ذلک من یزید لعنه الله تعالی».(8)

حدیث سوم
روی: «أن اسمعیل کانت أغنامه ترعی بشط الفرات، فاخبره الرّاعی أنّها لا تشرب الماء من هذه المشرعه منذ کذاً یوماً، فسئل ربّه عن سبب ذلک، فنزل جبرئیل و قال: یا اسمعیل سل غنمک فإنّها تجیب عن سبب ذلک، فقال لها: لم لا تشربین الماء من هذا؟ فقالت بلسان فصیح: قد بلغنا أن ولدک الحسین(ع) سبط محمد(ص) یقتل هنا عطاشاً، فنحن لا نشرب من هذه المشرعه حزناً علیه، فسئالها عن قاتله. قالت: یقتله لعین أهل السّموات و الأرضین و الخلائق أجمعین فقال اسمعیل: أللّهم العن قاتل الحسین(ع)».(9)
یعنی: (گوسفندان حضرت اسماعیل در کنار شط فرات چَرا می کردند. چوپان خبر آورد که چند روز است آب نمی آشامند و نمی چرند. سبب آن را از پروردگار سؤال کرد. جبرئیل نازل شد و گفت: ای اسماعیل! بپرس از خود گوسفندان تا تو را جواب گویند. پس اسماعیل از آنها پرسید که چرا آب نمی خورید؟ گوسفندان به زبان فصیح گفتند: از خدا به ما خبر رسیده که فرزندزاده پیغمبر آخر زمان در این صحرا با لب تشنه در اینجا کشته خواهد شد و بسا مصیبت ها که بر او و یاران او روی خواهد داد، به این جهت ما به ماتم او محزونیم و از این شریعه آب نمی آشامیم. اسماعیل پرسید که: قاتل آن بزرگوار که خواهد بود؟ گوسفندها گفتند که: ملعون آسمانها و زمین ها و همه خلق، یزید. پس اسماعیل لعن کرد بر او).

حدیث چهارم
روایت شده که:
«حضرت ابراهیم از تنها ماندن خود در میان نمرودیان به خدا شکایت کرد، پسصحرای کربلا به او نموده شد. چون از واقعه خبردار شد، گریه کرد به نحوی که بیمار شد، و چون نمرودیان او را به عیدگاه خود دعوت کردند، بر ستارگان نگریست و فرمود: (انّی سقیم).(10) مرا طلبی نموده اند که باعث حزن و اندوه و بیماری من شده که حال تفرج ندارم».(11)

حدیث پنجم
و نیز روایت شده که:
«چون خدای تعالی ملکوت آسمان ها و زمین را به ابراهیم نشان داد آن بزرگوار چون شبح حسین را دید گریه کرد».(12)

پی نوشت ها :

1-سوره صافات، آیه 107.
2-عیون اخبار الرضا، ج‌ 2، ص187؛ بحارالأنوار، ج 44، ص 225.
3-سوره صافات، آیه 107.
4-همان.
5-این عبارت، متن روایت نیست، بلکه مفهوم بخشی از روایت است.
6-سوره صافات، آیه 107.
7- خصال، ج 1، ص 58؛ بحارالأنوار، ج 12، ص 124.
8-بحارالأنوار، ج 44، ص 243، ح 39؛ العوالم العلوم (الامام الحسین(ع)) «باب جوامع ما أخبر به الأنبیاء – علیهم الصلاه و السلام – من شهادته و لعنهم لقتلته علیهم اللعنه»، ص 102، ح 3.
9-بحارالأنوار، ج 44، ص 243، ح 40؛ العوالم العلوم (الامام الحسین(ع)) «باب جوامع ما أخبر به الأنبیاء – علیهم الصلاه و السلام – من شهادته و لعنهم لقتلته علیهم اللعنه»، ص 102، ح 4.
10-سوره صافات، آیه 89.
11-بحارالأنوار، ج 44، ص 220.
12-مستدرک الوسائل، ج 3، ص 287؛ بحارالأنوار، ج 36، ص 151.
منبع: میرجهانی، محمد حسن، (1371)، البکاء للحسین(ع)، در ثواب گریستن و عزاداری یر حضرت سید الشهداء(ع) و وظایف عزاداری، تحقیق روح الله عباسی، قم، نشر رسالت، 1385، چاپ دوم.