دلایل عقلی بسیاری بر لزوم وجود امام در میان جامعه و نیاز جامعه به وجود وی در هر عصر و زمان، دلالت دارند و این ضرورت و نیاز را، مدلّل و اثبات می نمایند، که از باب نمونه به یکی از آن ها اشاره می شود: این دلیل از سه مقدّمه تشکیل شده است:
1. هدف از آفرینش انسان این است که با انجام دادن افعال اختیاری، مسیر تکامل خود را به سوی کمال نهایی بپیماید، کمالی که جز از مجرای اختیار و انتخاب به دست نمی آید و ارادۀ حکیمانۀ الهی اصالتا به کمال و سعادت انسان تعلّق گرفته است اما از آن جا که این کمال و سعادت جز از راه انجام دادن افعال اختیاری، حاصل نمی شود مسیر زندگی بشر، دو راهه و دو سویه قرار داده شده تا زمینه انتخاب و گزینش برای وی فراهم شود و طبعا یک راه آن هم به سوی شقاوت و عذاب خواهد بود که بالتّبع (و نه بالإصالۀ) مورد ارادۀ الهی واقع می شود.
2. اختیار و انتخاب آگاهانه، علاوه بر قدرت بر انجام کار و فراهم شدن زمینه های بیرونی برای کارهای گوناگون و وجود میل و کشش درونی به سوی آن ها، نیاز به شناخت صحیح نسبت به کارهای خوب و بد و راه های شایسته و ناشایسته دارد و در صورتی انسان می تواند راه تکامل خویش را آزادانه و آگاهانه، انتخاب کند که هم هدف و هم راه رسیدن به آن را بشناسد و از فراز و نشیب ها و پیچ و خم ها و لغزش گاه های آن آگاه باشد. پس مقتضای حکمت الهی این است که ابزار و وسایل لازم برای تحصیل چنین شناخت هایی را در اختیار بشر قرار دهد و گرنه همانند کسی خواهد بود که مهمانی را به مهمانسرایی دعوت کند ولی محلّ مهمانسرایش و راه رسیدن به آن را به او نشان ندهد! و بدیهی است که چنین رفتاری خلاف حکمت و موجب نقض غرض است.[1] 3. شناخت های عادی و متعارف انسان ها که از همکاری حس و عقل به دست می آید هر چند نقش مهمّی را در تأمین نیازمندی های زندگی، ایفا می کند امّا برای باز شناختن راه کمال و سعادت حقیقی در همۀ ابعاد فردی و اجتماعی، و مادّی و معنوی و دنیوی و اخروی، کافی نیست زیرا روند تغییر حقوقی و قانونی در طول تاریخ بشر، نشان می دهد که با وجود پژوهش ها و تلاش های هزاران دانشمند متخصّص، در طول هزارها سال هنوز هم یک نظام حقوقی صحیح و کامل و همه جانبه به وجود نیامده است،و همواره محافل حقوقی و قانون گذاری جهان به نقص قوانین خود ساخته شان پی می برند و با لغو و نسخ مادّه ای با اضافه کردن مادّه و تبصرۀ جدیدی به اصلاح و تکمیل آن ها می پردازند.
باید توجه داشته باشیم که تمام همّ و تلاش حقوقدانان و قانون گذاران، صرف تأمین مصالح دنیوی و اجتماعی شده و می شود و هرگز اهتمامی به تأمین مصالح اخروی و کسر و انکسار آن ها با مصالح مادّی و دنیوی نداشته و ندارد و اگر می خواستند این جهت را که مهم ترین جهات مسئله است رعایت کنند هرگز نمی توانستند به نتیجۀ قطعی دست یابند، زیرا مصالح مادی و دنیوی را تا حدودی می توان به وسیلۀ تجارب علمی تشخیص داد امّا مصالح معنوی و اخروی قابل تجربۀ حسی نیست.
با توجه به پیشرفت اعجاب انگیز دانش بشر و استفادۀ وی از تجارب هزاران مسالۀ پیشنیان و وضع ناقص و نارسای قوانین فعلی، ضعف و ناتوانی دانش انسان امروز نیز از تشخیص مصالح و مفاسد خویش به روشنی آشکار می شود.
پس اگر راه دیگری برای شناخت حقایق زندگی و وظایف فردی و گروهی و رفع کمبودها وجود داشته باشد هدف الهی از آفرینش انسان از آغاز تا انجام تحقق خواهد یافت.[2] از ملاحظه این مقدمات به این نتیجه می رسیم که مقتضای حکمت الهی این است که پیامبرانی را مبعوث فرماید تا راه سعادت دنیا و آخرت را به بشر بیاموزند و این نیاز وی را بر طرف سازند، و نیز به تربیت افراد مستعد بپردازند و آن ها را تا آخرین مرحلۀ کمالی که برای ایشان میسر است، برسانند و هم چنین در صورتی که شرایط اجتماعی، مساعد باشد اجرای قوانین اجتماعی دین را به عهده بگیرند.[3] از سوی دیگر دین مقدس اسلام، همگانی و جاودانی و نسخ ناشدنی است و بعد از پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ پیامبری نخواهد آمد و ختم نبوّت در صورتی با حکمت بعثت انبیاء وفق می دهد که آخرین شریعت آسمانی پاسخگوی همۀ نیازمندی های بشر باشد و بقاء آن تا پایان جهان تضمین شده باشد.
این ضمانت، در مورد قرآن کریم، وجود دارد و خدای متعال، مصونیّت این کتاب عزیز را از هر گونه تغییر و تحریفی تضمین کرده است ولی همۀ احکام و قوانین اسلام، از ظاهر آیات کریمه استفاده نمی شود و فی المثل تعداد رکعات نماز و کیفیت انجام آن و صدها حکم واجب و مستحب آن را نمی توان از قرآن کریم به دست آورد و معمولا قرآن در صدد بیان تفاصیل احکام و قوانین نیست و تعلیم و تبیین آن ها را به عهدۀ پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ گذاشته تا با علمی که خدا به او عطا فرموده آن ها را برای مردم بیان کند، امّا از جانب سوّم شرایط دشوار زندگی آن حضرت مانند چند سال محصور بودن در شعب ابی طالب و ده سال جنگ با دشمنان اسلام، اجازه نمی داد که همۀ احکام و قوانین اسلام را برای عموم مردم بیان کند و همان اندازه هم که اصحاب فرا می گرفتند ضمانتی برای محفوظ ماندن نداشت و حتّی کیفیّت وضو گرفتن آن حضرت که سال ها در مرئی و منظر مردم بود مورد اختلاف واقع شد.
با توجه به این نکات، روشن می شود که هنگامی دین اسلام می تواند به عنوان یک دین کامل و پاسخگوی نیازهای همۀ انسان ها تا پایان جهان، مطرح باشد که در متن دین، راهی برای تأمین مصالح ضروری جامعه، پیش بینی شده باشد مصالحی که با رحلت پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در معرض تهدید و تفویت قرار می گرفت و این راه، چیزی جز نصب جانشین شایسته برای رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ نخواهد بود، ختم نبوّت هنگامی موافق با حکمت الهی خواهد بود که توأم با نصب امام معصوم باشد امامی که همۀ ویژگی های پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ به جز نبوت و رسالت را دارا باشد[4] تا معارف و احکام الهی را برای مردم بیان نموده و از شریعت محافظت نموده و با اجرای احکام الهی ظلم و فساد را از میان بردارد.
با توجه به نکاتی که ذکر شد، هم ضرورت وجود امام عالم معصوم منصوب از طرف خدا تا روز قیامت ثابت می شود و هم نیاز جامعه و مردم تا روز قیامت به وجود امام ثابت می شود، زیرا همان نیاز جامعه که نصب امام را بعد از پیغمبر ضروری می نماید عین همان نیاز وجود امام را تا روزی که یک فرد از انسان در روی زمین وجود دارد ضروری می نماید.
در پایان توجه به این نکته مهم لازم است که: آنچه گذشت ضرورت وجود امام را ثابت می کند یعنی بر اساس این استدلال باید در هر زمان امامی باشد. اما اگر هم اکنون بشریت از فیض ظهور امام محروم است این به خاطر سوء تدبیر خود اوست و سوء تدبیر بشریت و انجام رفتار هایی که به غیبت امام ـ علیه السلام ـ انجامید ضرورت وجود امام را نفی نمی کند, هم چنان که وجود بیماری اقتضا می کند در یک شهر پزشک یا پزشکان حضور یابند حال اگر مردم از روی بی توجهی به پزشک مراجعه نکردند این باعث مستغنی شدن مردم از پزشک نمی شود. با توجه به توضیحات یاد شده روشن شد که با وجود نیاز مردم به امام بر خداوند است که برای هدایت مردم امامی نصب نماید و خداوند این وظیفه را انجام می دهد از این به بعد بر مردم است که به امام رجوع کنند و یا اگر مانع ظهورش شده اند موانع را مرتفع نمایند.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ آموزش عقاید، محمّد تقی مصباح یزدی.
2ـ عبقات الأنوار، سید حامد حسین نقوی، ج 7.
3ـ تفسیر المیزان، علاّمه محمّد حسین طباطبایی، ج 4.

پی نوشت ها:
[1] . مصباح یزدی، محمّد تقی، آموزش عقاید، دوره کامل سه جلدی، ص 177، شرکت چاپ و نشر بین الملل وابسته به انتشارات امیر کبیر، 1377.
[2] . مصباح یزدی، محمّد تقی، آموزش عقاید، ص 178، پیشین.
[3] . مصباح یزدی، محمّد تقی، آموزش عقاید، ص 304، پیشین.
[4] . مصباح یزدی، محمّد تقی، آموزش عقاید، ص 305، پیشین.