وظیفه فرزند بعد از وفات پدر و مادر چیست و چه باید بکند؟

مقدمه: در میان اطرافیان ما هیچ کس از پدر و مادر به ما نزدیک‌تر نبوده و هیچکس  به این اندازه بر ما حق ندارد و پس از خداوند که از هر کسی به ما نزدیک‌تراند. هر اندازه فردی به انسان نزدیک‌تر باشد، مسئولیت انسان نسبت به او بیشتر است. بنابراین بیشترین وظیفه و مسئولیت و تکلیف ما در مقابل پدر و مادر است. شخصی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌پرسد بهترین اعمال چیست؟ حضرت می‌فرمایند: «نماز در وقت، نیکی با پدر و مادر و جهاد در راه خدا»[1] البتّه باید توجّه داشت که احسان به والدین اختصاص به زمان حیات آنها ندارد، بلکه اگر وفات نمودند نیز جای احسان باقی است و انسان نسبت به آنها بی‌تکلیف و مسئولیت نیست. البتّه تکالیفی که انسان بعد از پدر و مادر نسبت به آنها دارد و در روایات نیز به آنها اشاره شده، برخی واجب و برخی مستحب می‌باشد یعنی اگر برای انسان مقدور شود انجام دهد ولی به طور کلی مهم‌ترین وظایفی که فرزند بعد از پدر و مادر برعهده دارد عبارتند از:
1. انجام تکالیف واجب که از سوی پدر و مادر قضا شده
الف: انجام تکالیف پدر که در حال حیات خود به عللی ترک نموده است، بر پسر بزرگ‌تر واجب است.[2] و همچنین بر فرزندان دیگر و نیز قضای اعمال واجب مادر در صورتی که به انجام آن وصیت کرده باشد.
ب: ادای دین و بدهکاری؛ اگر پدر و مادر به دیگران بدهکار است، انسان وظیفه دارد که بدهی و دین آنها را ادا نماید. در روایتی از امام صادق ـ علیه السّلام ـ در این زمینه آمده است: و یقضی عنهما الدین[3] یعنی دین آنها را ادا نماید. بنابراین یکی از وظایف فرزند در قبال پدر و مادر ادای دین و بدهکاری‌های آنها است.
2. انجام اعمال مستحبی
انجام اعمالی نظیر نماز، روزه، حج و صدقه دادن؛
امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: «چه چیز مانع می‌شود که شما نسبت به پدر و مادر نیکی کنید. زنده باشند یا مرده، در صورت مرگ آنها فرد می‌تواند از جانب آنها نماز بخواند، صدقه دهد، حج گذارد و روزه بگیرد.»[4] نکته‌ای که در دنباله این روایت، امام ـ علیه السّلام ـ به آن اشاره می‌نمایند این است که: انسان وقتی برای پدر و مادرش اعمال مستحبی مانند نماز و روزه به جا آورد و صدقه بدهد، ثواب این اعمال برای پدر و مادرش می‌رسد و همچنان مانند همان ثواب برای خود او نیز منظور می‌شود.[5] علاوه بر آنکه برای انسان ثواب در نظر گرفته می‌شود، باعث خیر و برکت در اموال انسان نیز می‌گردد. امام صادق ـ علیه السّلام ـ در ذیل یکی از روایات، در ضمن برشمردن آثار ناشی از نیکی به پدر و مادر می‌فرماید: «و هرگز در زندگی مبتلا به فقر نخواهید شد».[6] 3. طلب مغفرت برای والدین
یکی دیگر از وظایف مهم فرزند در قبال پدر و مادر بعد از مرگ آنها این است که: در حق آنها دعای خیر کند و طلب مغفرت نماید به ویژه در صورتی که انسان بداند که پدر و مادرش در زندگی خود از نظر اعمال، رفتار و انجام عبادات، خدای نکرده، نواقصی داشته‌اند، در این صورت طلب عفو و مغفرت بسیار مفید می‌تواند باشد. امام سجاد ـ علیه السّلام ـ در یکی از دعاهای مأثور در صحیفه سجادیه توصیف جامعی از موقعیت برجسته والدین، منزلت والای ایشان و حقوق و تکالیف که فرزندان نسبت به والدین دارند، بیان نموده‌اند. یکی از نکات ارزشمندی که از این دعای شریف به دست می‌آید این است که باید در حق والدین خود دعا کنیم. در فرازی از دعا می‌خوانیم: «خدایا اگر ایشان را پیش از من آمرزیده‌ای، پس ایشان را شفیع من ساز و اگر مرا پیش از ایشان مورد آمرزش قرار دادی پس مرا شفیع ایشان کن تا در پرتو مهربانی تو در سرای کرامت و محل مغفرت و رحمت گرد آییم.»[7] پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ نیز نحوه دعا و طلب مغفرت برای والدین را به ما آموزش داده است، حضرت در هنگام دعا می‌فرمودند: «اللهم اغفرلی ولوالدی و للمؤمنین یوم یقوم الحساب»[8] .
4) بزرگداشت یاد و نام والدین
از جمله وظایفی که انسان در قبال پدر و مادرش دارد و ثواب عظیم نیز بر آن مترتب است این‌که یاد و نام پدر و مادرش را زنده نگهدارد. راه‌های بسیاری در این خصوص وجود دارد از جمله اینکه فرزند با رفتار و کردار شایسته باعث دعای خیر مردم برای پدر و مادر خویش شده و وجود خود را صدقه جاریه‌ای برای والدینش قرار دهد و نیز برگزاری مراسم شب هفت، چهلم و سالگرد که هم یاد و خاطره آنها زنده می‌شود و هم ثواب نذورات و صدقات و ختم قرآن به روح آنان واصل می‌گردد.
5. به نیکی یاد کردن از پدر و مادر
انسان وظیفه دارد که احترام پدر و مادر را حتّی پس از وفات آنها حفظ کند. همیشه از آنها به خوبی یاد کند و هیچگاه سخن ناسزا در مورد پدر و مادرش بعد از وفات آنها نگوید، و همچنان کاری نکند که دیگران پدر و مادرش را ناسزا بگوید. پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود: «بزرگترین گناه کبیره آن است که انسان به والدین خود دشنام دهد. راوی سؤال می‌کند: چگونه ممکن است کسی والدین خود را دشنام دهد؟ حضرت فرمود: دشنام والدین به این است که انسان به دیگران دشنام دهد و آنها متقابلاً والدین او را دشنام گویند.[9] 6. گرامی داشتن و احترام به دوستان پدر و مادر
یکی دیگر از وظایف فرزند این است که دوستان پدر و مادرش را مورد احترام قرار دهد. درباره نیکی به پدر و مادر بعد از وفات آنها از رسول خدا سؤال شد حضرت فرمودند: برای آنها نماز بخواند، طلب مغفرت کند، دیون آنها را ادا نماید و دوستان آنها را مورد احترام قرار دهد و صله رحم را نسبت به بستگان پدر و مادر حفظ کند.»
آنچه بیان گردید عمده‌ترین وظایف فرزند نسبت به پدر و مادر بعد از آنها است، که در روایات به آنها اشاره شده و آثار بسیار مطلوبی در زندگی فرد دارد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. سید حسین شرف‌الدین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، دفتر تبلیغات اسلامی، 1378.
2. سید علی قپانچی، رساله الحقوق للامام علی ابن الحسین زین‌العابدین ـ علیه السّلام ـ، بیروت، 1419 هـ . ق، ص 506 ـ 489.
3. محمود ارگانی، دید و بازدید صله ارحام در اسلام، انتشارات پیام مهدی، 1376.

پی نوشت ها:
[1] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مکتبه الاسلامیه، ج 74، ص 85.
[2] . در این خصوص مراجعه نمایید به توضیح‌المسائل مرجع تقلیدتان، احکام نماز و روزه قضا والدین.
[3] . مجلسی، محمد باقر، همان، ص 84.
[4] . همان، ص 46.
[5] . همان.
[6] . همان، ص 66، ح 33.
[7] . صحیفه سجادیه، رجوا صدر بلاغی، انتشارات حسینه ارشاد، دعای 24.
[8] . بار الها: مرا و پدر و مادرم و مؤمنین را در روز قیامت مورد مغفرت قرار ده.
[9] . مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج 74، باب 7، حدیث 6.