گفت‌ و گو با دکتر سیدرضا راست‌ منش، متخصص تغذیه و رژیم درمانی
برای بیماران دیابتی که می‌خواهند در کنترل بیماری خود نقش فعالی داشته باشند، خواندن این مطلب را توصیه می‌کنیم. آیا رژیم غذایی می‌تواند مانع تشدید بیماری شود؟ آیا رژیم غذایی مصادف با نخوردن و کم‌خوردن یا رنج ‌کشیدن است؟ دکتر سیدرضا راست‌منش، متخصص تغذیه و رژیم درمانی و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی شهیدبهشتی در این مورد توضیح می‌دهد.
آقای دکتر! معیار شما برای دادن رژیم غذایی در یک بیمار دیابتی چگونه است؟
اگر قندخون ناشتا بیشتر از 126 میلی گرم در دسی لیتر باشد، بیمار وارد مرحله شروع دیابت یا مبتلا به دیابت شده است اما آنچه مهم است قندخون 2 ساعت بعد از مصرف یک صبحانه استاندارد است. خیلی از مواقع دیابت بعد از آزمایش قندخون 2 ساعته شناسایی می‌شود. به عبارت دیگر فقط با آزمایش قندخون ناشتا (FBS)، بخش عمده‌ای از بیماران را از دست می‌دهیم. توصیه این است افرادی که سابقه دیابت در بستگان درجه یک دارند یا آزمایش قندخون آنها به هر دلیلی بالاتر از حد معمول است، آزمایش جدیدی انجام دهند. همانطور که می‌دانیم دو نوع دیابت داریم؛ نوع یک و نوع دو. نوع یک با انسولین کنترل می‌شود ولی نوع دو نیاز به انسولین ندارد اما اگر کنترل مناسبی نداشته باشیم به مرور زمان بیماران نیاز به انسولین پیدا می‌کنند. تیپ‌های دیگر دیابت مانند دیابت دوران بارداری یا نوسانات قندخون در اثر به هم خوردن سیستم ایمنی یا التهاب نیز دیده می‌شود ولی به علت اهمیت و تعداد زیاد بیماران مبتلا به دیابت نوع دو به این مقوله می‌پردازیم. پس ما با یک رژیم غذایی مناسب که (برای هر بیماری) متفاوت است می‌توانیم کیفیت زندگی بیماران را ارتقا دهیم. در دیابت نوع دو معمولا ما با بیماران چاق روبه‌رو هستیم پس باید وزنشان را کاهش دهیم.
چگونه؟
اینکه بیماران باید وزن خود را کاهش دهند یک پیغام عمومی است. چنین پیغامی نباید در افراد دیابتی این آسودگی خاطر را پدید آورد که تصور کنند خود به تنهایی قادر به انجام این کار هستند چون دچار خسارت بزرگی می‌شوند.
یادآور می‌شوم قضیه پیچیده‌تر از آن است که صرفا با کم کردن وزن یا خواندن مطالب متنوع در کتاب‌ها، مجله‌ها یا بروشورها بی‌نیاز از کمک متخصصان تغذیه باشیم. برای کنترل بیماری همانطور که نمی‌خواهیم قندخون بالا باشد به همان نسبت نیز قصد نداریم قندخون را با سرعت پایین بیاوریم. زیرا ممکن است به سیستم عصبی صدمه وارد شود و خطرهایی از قبیل از حال رفتن، بیهوش شدن و کاهش سطح هوشیاری به وجود بیاید و حیات عمومی بیمار تحت‌تاثیر قرار گیرد. افراد دیابتی، زمانی بیشترین منفعت را می‌برند که علاوه بر کاهش وزن فعالیت بدنی مناسب نیز داشته باشند. تلفیق این دو با هم و تحت‌نظر پزشک بسیار موثر واقع می‌شود. در کاهش وزن مهم‌ترین اصل کاهش اندازه دور شکم است چون به طور فیزیولوژیک، عمده غذای خورده شده به صورت چربی در شکم ذخیره می‌شود و انرژی دریافت شده نیز از این ناحیه تامین می‌شود. چربی در این ناحیه بیشترین ارتباط را با مقاومت به انسولین و افزایش شانس بروز دیابت و افزایش شدت بیماری و عوارض بیماری دارد. اما کم‌کردن اندازه دور شکم طی مراحل متعددی صورت می‌گیرد تا به بیمار فشار زیادی وارد نشود.

کاهش وزن یا کم کردن دور شکم معمولا کار دشواری است چطور ممکن است به بیمار فشار وارد نشود؟
یکی از ساده‌ترین راه‌ها این است که تعداد وعده‌ها را زیاد و مقدار کالری را تا جایی که می‌توانیم کاهش دهیم. در مرحله اول به طور ناگهانی این کار را انجام نمی‌دهیم تا بیمار احساس گرسنگی کند. گاهی بیمارن دیابتی می‌گویند بعد از خوردن غذا احساس سیری دارم ولی اضافی غذا را برای لذت می‌خورم پس ما باید این قسمت از غذا را که به خاطر لذت خورده می‌شود حذف کنیم. اگر بیمار 3 وعده در روز غذا می‌خورد وعده‌های غذایی وی را به 5 یا 6 وعده تقسیم می‌کنیم. این روش به آهستگی کالری را کاهش می‌دهد و کالری 2 یا 3 وعده به 5 یا 6 وعده تقسیم می‌شود. قدم بعدی کم‌کردن مواد قندی ساده است. قندهای ساده عبارتند از قند، شکر، عسل، مربا، تافی، بیسکویت و هر آنچه که بعد از قرار گرفتن روی زبان بلافاصله احساس شیرینی کنیم. نشاسته‌ها نیز به قند تبدیل می‌شوند ولی زمان بیشتری طول می‌کشد تا قندخون را افزایش دهند. مواد نشاسته ای شامل برنج، سیب‌زمینی، ماکارونی و انواع نان‌هاست. ما نمی‌توانیم افراد را از خوردن برنج منع کنیم، چون در سبد غذایی ما ایرانیان برنج و نان جزو غذاهای رایج هستند. تاکید بر آن است برنج را به جای اینکه به صورت چلو مصرف کنیم به صورت پلو بخوریم یعنی داخل برنج حبوباتی مانند عدس، ماش، لوبیا و باقلا را اضافه کنیم. برنج به تنهایی قندخون را به سرعت بالا می‌برد ولی با افزودن حبوبات به کاهش قندخون کمک خواهد کرد.
برخی از بیماران زمانی که از بیماری خود مطلع می‌شوند شاید غذای کمتری بخورند یا حتی برخی از مواد غذایی را از سبد غذایی خود حذف کنند. آیا این روش صحیح است؟
وقتی بیماران گرسنه می‌شوند نباید از خود مقاومت نشان دهند. نتیجه این مقاومت خمودی، سرگیجه، سردرد، بی‌حوصلگی و در نهایت کاهش کیفیت زندگی است. بهتر است بیماران همیشه میوه‌های کم‌شیرین مانند سیب همراه داشته باشند و به محض گرسنگی با خوردن یک عدد میوه جلوی ضعف را بگیرند. نتیجه این مقاومت پیامدی جز حرص و ولع بسیار شدید در ساعت‌های بعدی روز نخواهد داشت. این افراد بدون اینکه متوجه باشند بیشتر از حد معمول غذا می‌خورند و در واقع تمام تلاش‌ها برای داشتن یک رژیم صحیح از بین می‌رود. افراد دیابتی می‌توانند از گروه‌‌های غذایی شش‌گانه برحسب میزان انرژی کربوهیدرات، پروتئین و چربی استفاده کنند. هرچه می‌خوریم به قند تبدیل می‌شود ولی نحوه استفاده از هرگروه مواد غذایی و مقدار آن توسط پزشک تغذیه، تعیین می‌شود و نکته بسیار مهم آن است که بیماران دیابتی باید از خوردن نمک پرهیز کنند. اما معمولا به بیمارانی که دچار افزایش فشارخون هستند چنین توصیه‌ای می‌شود.
بله. اما مصرف نمک خود نیز باعث افزایش قندخون و افزایش مقاومت به انسولین می‌شود به عبارت دیگر اگر بیماران را ترغیب کنیم از مصرف این چاشنی در غذاها خودداری کنند غذا طعم کمتری خواهد گرفت و باعث می‌شود بیماران کمتر غذا بخورند و در نتیجه مقاومت به انسولین نیز کم می‌شود.
منبع:هفته نامه سلامت