برخی از نکاتی که درباره جایگاه اجتماعی زن باید مد نظر داشت از قرار زیر است.
1. اسلام و زن
در اسلام زن، علاوه بر مسئولیت اداره خانه و تربیت فرزندان که از مهمترین وظایف اوست، در بسیاری از مسئوولیت های اجتماعی با مردان شریک است و انجام این وظیفه خواه و ناخواه او را از حصار خانه به صحنه های اجتماعی می کشاند، که این نه تنها با حفظ حجاب و عفاف که از وظایف دیگر اوست منافات ندارد بلکه او را در بهتر انجام دادن مسئوولیت های اجتماعی و سلامت روانی اش یاری می کند.[1] اسلام در هیچ زمینه سخت گیری نکرده است. و در همه شرایط مصالح فرد و اجتماع را در نظر گرفته است.
«یرید اللهُ بکم الیسر ولایریدبکم العسر»
«خداوند راحتی را برای شما می خواهد سختی را نمی خواهد».[2] خداوند در قرآن درباره کیفیت حضور زنان در نزد نامحرم و اجتماع می فرماید: «لایُبدینَ زینتهنّ الاّ ماظهر منها»
زینت خود را بیش آن مقدار که نمایان است (دست و صورت) آشکار ننمایند.[3] در زمان پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ زنانی به ایشان درخواست بیعت کردند ایشان فرمودند برگردید و آنچه برایتان واجب است را حفظ نمائید و دستانت را بپوشانید و بعد برای بیعت حاضر شوید.[4] 2. زن و حضور در جامعه
حضرت زهرا – سلام الله علیها – و بعد از رحلت پدر بزرگوارش ـ صلّی الله علیه و آله ـ مسئوولیت سنگینی را برعهده داشتند ایشان نتوانستند در مقابل بدعت و نوآوری جامعه آن روز آرام و خاموش بنشینند، و برای دفاع از ولایت و اسلام در برابر مهاجرین و انصار در مدینه همراه و یاور همسرشان بودند، ایشان برای اخذ حق خود با عفاف و حجاب کامل در مسجد حاضر شدند و بین زنان و مردان پرده کشیدند.[5]و از پس پرده به سخنرانی مشغول شدند. شخصاً در مساجد و مکان های عموم در برابر زنان انصار و مهاجر حاضر شدند و حجت را بر آنان تمام کردند و از آنها یاری می طلبید.
با همه این ها آن حضرت خانه داری و انجام تکالیف منزل را سعادت بزرگی می دانستند، زمانی که ابتدای زندگیشان پدر بزرگوارشان ـ صلّی الله علیه و آله ـ کار را بین او و علی ـ علیه السّلام ـ تقسیم نمودند. حضرت فاطمه زهرا(س) می فرمایند: تنها خدا می داند که چقدر خوشحالم، زیرا پیامبر مرا از پذیرفتن وظایف خارج از منزل و کاری که برای مردان است آزاد و راحت ساخت، اما با این حال اهرگاه وظیفه الهی ایشان بود که در جامعه حاضر شوند با اصل عفاف و حجاب کامل وارد جامعه می شدند. مثلاً در دوران حضرت علی ـ علیه ا لسّلام ـ مسجد ایشان و مسجد حضرت علی ـ علیه السّلام ـ مشخص و جدا از هم بود که به تبلیغ دین و حدیث می پرداختند و حتی زنان جداگانه در آن مسجد بر جنازه ها نماز می گذاردند.[6] 3. مسئولیت زن در اجتماع
زن در قبال منکرات اجتماعی مکلّف است، و وظایف بسیاری دارد تا نه تنها حرکت های مثبت و منفی همجنسان خود را هوشیارانه بنگرد و تحرکات سیاسی آنها را در نظر داشته باشد بلکه در خودسازی و پاکسازی فکری جامعه نیز مسئول است.
«کلکم راع و کلکم مسؤولٌ عن رعیته» بنابراین زن با امر به معروف و نهی از منکر کردن زن ها می تواند فضای اجتماعی سالم و معنوی سازد.
با توجه با ظرافتی که در سرشت و خلقت زن وجود دارد آنها نمی توانند همانند مردان مسؤولیت حرفه ای پرمشقت و سنگینی را پذیرا باشند، چون آنها موجودی حساس آفریده شده اند. «انّ المرأهَ ریحانهٌ لیستْ بقهرمانه»[7]حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می فرماید: زن گلی از گلزار زندگی است نه قهرمان.
4. زن و واجب کفایی
تعالیم اسلام هرگز حضور زن در جامعه را در مقابل حرفه های اجتماعی و مشاغل اقتصادی و غیره منع نکرده است چون بقای نظام اجتماعی ایجاب می کند افراد به مشاغل گوناگون بپردازند. و به نیازهای جامعه پاسخ دهند.
«بعضی از حرفه ها واجبات کفایی است و بر زنان لازم و واجب است تا در حد کفایت جامعه به آن بپردازند اگر زن صاحب آن شغل در جامعه حاضر باشد جائز نیست براساس دستور اسلام به مرد مراجعه شود.»[8] بنابراین اسلام اجازه فعالیت به زن را داده است و آنچه که مهم است حفظ شرافت و عفت اوست. نه همرنگ شدن با زمان و خودباختگی . از نظر اسلام زن می تواند کسب و کار مشروع و معقولی که با اصالت و آبروی او در نظام زندگی معنوی و انسانیش سازگار باشد را داشته باشد. خداوند در قرآن می فرماید: للنساء ممّا اکتسبن «برای زن است آنچه کسب می کند بهره ببرند.»[9] از نظر اسلام کسب علم بر مرد و زن (هردو) واجب است. اگر شوهر نتواند، به او علم بیاموزد حق جلوگیری او از منزل برای کسب علم را ندارد.[10] البته باید با حفظ شؤونات اسلامی و پوشش اسلامی به کسب علم بپردازد.
5. نگاهی تاریخی به فعالیت زن در جامعه:
زنان با ایمان و متدین در دوران پیامبر و امامان ما نیز در عرصه های مختلف اجتماعی فعالیت بسیاری داشتند.
زنانی بودند که برای تحقیق و پرس و جو در باره عقاید مذهبی مسافت زیادی را طی می کردند تا به خدمت رسول خدا برسند و مسائل خود را عرضه دارند. در مساجد و امکان عمومی به تدریس و بیان مسائل شرعی می پرداختند.[11] و نیز در کارهای پزشکی (از جمله قابلگی) برای زنان و همسر پیامبر و امامان دیگر پرستاری می کردند.[12] در جنگ خیبر همراه پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ حضور داشتند و برای دفاع از دین در زمینه هایی به پرستاری و طبابت و آب رسانی خدمت می کردند، این افراد از شیعیان خالص نزد امیرالمؤمنین ـ علیه السّلام ـ به شمار می رفتند.[13] اما تمام این موارد در قالب پوشش کامل و عفاف اسلامی و در حد ضروری بوده است. پس الان هم زنان می توانند با رعایت عفاف و در حد ضرورت وارد جامعه شوند.
خداوند در باره پوشش زن در جامعه می فرماید: «ای پیامبر به زنان و دختران مؤمن خود بگو، که خودشان را با چادر بپوشانند آن برای این است که آنها با عفت شناخته شوند و از تعرض و جسارت مردان بوالهوس آزار نکشند و آن امر برای آنان بهتر است و خداوند آمرزنده و مهربان است.»[14] 6. فعالیت اجتماعی زن و معیار برخورد او در جامعه اسلامی:
زن در گفتگو با مردان را باید رعایت کند و با صدای تحریک آمیز دیگران را وادار به گناه نکند و نیز مواظب نگاه خود باشد. که منشأ هم گناهان چشم است. همان طور که چشم از بزرگ ترین نعمت هاست «نجعل له عینین».[15] حرف آخر:
هر چند نقش زنان در خانواده و حضور او در آن مؤثر و از اهمیّت ویژه ای برخوردار است، اما حضور او در جامعه در حد ضرورت و برطرف ساختن نیازهای جامعه در حد واجب کفایی (پزشکی، تدریس و …) و با توجه به اصل عفاف بدون اشکال است.
ویرایش 2931 نهایی 1748 واعظی واعظی 1931
«ای گوهر آفرینش بدان، چه نیکو مقامی داری که فاطمه از افق او تجلّی کرده و مریم از آسمان او درخشیده و آسیه و خدیجه از هستی او طلوع کردند. پس خود را به صدفی که نیاز مند اوست زینت بخش و حفظ نگه دار که این از اساسی ترین و بزرگترین جلوه زیبایی برای زن در زندگی و جامعه اوست.»[16] [1] . نقش زنان شیعه در عصر امام علی ـ‌علیه السّلام ـ به نقل از سید احمد فاضلی بیارجمندی، انتشارات میثم تمار قم، ت 1381، ص 216.
[2] . همان.
[3] . همان.
[4] . همان. به نقل از کتاب مستدرک.
[5] . جایگاه اخص زن، به نقل از محم درضا امین زاده از بحارالانوار، ت چ 1372، ص 226.
[6] . نقش زنان شیعه در زمان امام علی ـ علیه السّلام ـ به نقل از احمد فاضلی، انتشارات میثم تمار، قم، ت چاپ 1382، ص 271.
[7] . پرتوی از نهج البلاغه، به نقل از کتاب حجاب و آزادی،ص 312.
[8] . مستطوف، ج 2،‌ص 37، به نقل از نقش زنان شیعه در عصر امام علی ـ علیه السّلام ـ انتشارات میثم تمار، مؤلف: سید احمد فاضلی بیارجمندی، ت چ 1381.
[9] . مسئوولیت اجتماعی زن در کتاب و سنّت، به نقل از احمد صادقی اردستانی، نشریه مجله حقوقی و قضائی ، ت چ 1372.
[10] . همان.
[11] . نقش زنان شیعه در عصر امام علی ـ علیه السّلام ـ به نقل از سید احمد فاضلفی بیارجمندی، انتشارات میثم تمار، قم، ت چ 1381.
[12] . همان.
[13] . همان.
[14] . حجاب شناسی، به نقل از مهدی حسین زاده،، تهیه شده از مرکز مطالعات پژوهشی فرهنگی حوزه علمیه قم، ت چ، 1381.
[15] . آنچه یک زن باید بداند، به نقل از اسدالله مهدی نیا، دفتر تبلیغات اسلامی قم، ت چ 1373.
[16] . تحلیلی نو و عملی در عصر حاضر، به نقل از محمد رضا اکبری، انتشارات پیام عترت، قم، ت چ، 1377.
مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه