بدبینی و منفی نگری و سوء ظن یکی از رذایل اخلاقی و صفات روانی بد می باشد و با اثر بدی که روی خود شخص و اطرافیانش می گذارد، نه تنها از نظر اسلام گناه محسوب می شود؛ بلکه زندگی را در کام انسان تلخ و غیر قابل تحمل می کند.
ما در تعامل متقابل با دیگران هستیم؛ اگر خوب درباره آن ها فکر کنیم، آن ها نیز با ما خوب خواهند بود و اگر بد درباره آن ها گمان کنیم، آن ها نیز با ما بد خواهند بود. ما حتی حق نداریم درباره خدای مهربان، بدبین و منفی نگر باشیم و اگر غیر از آن باشد، هستی در برابر ما تیره و تار می شود. افراد بدبین و منفی نگر حتی با خود نیز مشکل دارند و به زمین و زمان بد و بیرا می گویند: «دنیا با انسان معامله متقابل می کند، اگر بخندید به روی شما می خندد و اگر چین بر ابرو اندازید، او هم مقابل شما، ابرو در هم می کشد. اگر مهربان و صمیمی باشید، در اطراف خود مردمی را می بینید که همه شما را دوست می دارند و در گنجینه دلها را به روی تان باز می کنند.»[1] نکاتی دیگر درباره بدبینی و منفی نگری
1ـ بدبینی، بد گمانی و منفی نگری هم چون خوره بر جان انسان می افتد و با مختل کردن سیستم روانی فرد او را به انواع بیماری های روانی چون افسردگی و اضطراب مبتلا می سازد. «افراد بدبین از همه چیز می ترسند و از همه کسی وحشت دارند، و نگرانی جانکاهی دائماً بر روح آن ها مستولی است، نه می توانند یار و مونسی غم خوار پیدا کنند و نه شریک و همکاری برای فعالیت های اجتماعی، و نه یار و یاوری برای روز درماندگی.» [2] 2ـ این گونه افراد، چون دارای تفکر غلط و منفی هستند، ناگزیر در تعاملات اجتماعی و زناشویی از کلمات و الفاظ منفی، نادرست و زشت استفاده کرده و به طور ناصحیح و نابهنجار رفتار می کنند؛ در نتیجه دوستی ها را به دشمنی ها تبدیل کرده و اطرافیانشان را از خود رنجانده و دور می کنند. پس ریشه خیلی از صفات رذیله و بد مثل: غیبت کردن، مسخره کردن، تجسس کردن در زندگی دیگران، لقب زشت به دیگران دادن و…. در همین صفت سوء ظن می باشد.[3] 3ـ پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرماید: «بزرگترین گناه کبیره، سوء ظن و بدبینی به خداوند است.»[4] خداوند متعال در حدیث قدسی می فرماید: «من بر طبق ظن بنده خود رفتار می کنم؛ اگر حسن ظن داشته باشد، همان ظنش را محقق می سازم، و اگر هم سوء ظن داشته باشد، مطابق ظنش با او رفتار می کنم.»[5] درمان بدبینی و منفی نگری
1ـ آگاهی از مشکل اخلاقی خود و قابل تغییر بودن آن؛ کسی که از ریشه مشکلات خود خبر ندارد و نمی داند که منفی نگر و بدبین است، اصلاً به درمان آن اقدام نمی کند. چنان چه واقعیت را بپذیریم که شخصیت ما سازمانی باز و گشوده است و امکان تغییر و تحول در آن وجود دارد؛ در این صورت است که در ریشه کن شدن صفات شخصیتی و اخلاقی خویش تلاش خواهیم کرد. پس بدانید که اگر اراده کنید می توانید این مشکل خود را درمان کنید.
2ـ بالا بردن سطح شناخت و معرفت؛ به هر میزان که شناخت آدمی از موضوعات، کامل تر و عمیق تر شود، موجب ایجاد بینشی واقع بینانه و شفاف تر می گردد. شناخت و معرفت خدا نیز موجب خوش بینی و حسن ظن به او خواهد شد.
3ـ تمایز بین «حادثه» و «تفسیر حادثه» با رویکرد ما به زندگی، محصول و برآیند تجربیات گذشته ماست، ولی این اشتباه است که تجربیات تلخ و منفی گذشته مان را به رویداد های جدید همیشه تعمیم دهیم. باید میان «حادثه» و «تفسیر حادثه» تفاوت قائل شد؛ مثلاً حادثه مشابهی را دو شخص به گونه متفاوتی تعبیر و تفسیر می نمایند، یکی به لحاظ خوش بینی، برداشت مثبت و سازنده ای از مسأله دارد و دیگری به حسب بدبینی، تلقی ناگواری از همان واقعه دارد.
نویسنده ای حالات دو زندانی را شرح می دهد که هر دو در یک زندان بسر می بردند. و مدت محکومیت شان نیز یکسان بود، ولی یکی از زندانیان از پنجره زندان به بیرون و آسمان پرستاره در دل شب می نگریست و امید و حرکت را با خود زمزمه می کرد، و دیگری از پنجره زندان به جوی آب و کوچه ای پر گل ولای می نگریست و به خویشتن، یأس و نا امیدی تلقین می نمود.
4ـ تزکیه نفس و پالایش فکر و ذهن؛ سیستم ذهنی فرد بدبین، به گونه ای است که خود را بد و گنهکار نمی بیند؛ بلکه دیگران را بد تحلیل می کند. در حالی که مشکل در نفس سرکش و ذهن غلط اوست. امام علی ـ علیه السلام ـ می فرماید: «شخص بد، گمان خیر به کسی نمی برد؛ زیرا کسی را نمی بیند، مگر به اوصاف خودش.»[6] بنابر این اگر انسان نسبت به خداوند و خلق او نظر خیر و نیک ندارد، به این علّت است که در خود فضیلتی نمی بیند؛ از چنین انسانی گمان خیری انتظار نمی رود مگر خود را اصلاح نماید و سیستم ذهنی اش را تغییر دهد. قبل از این که به دیگران شک کند، به دید و فکر خود شک کند.
5ـ مقابله با آثار بدبینی؛ چنان که اشاره کردیم سوء ظن خود باعث بروز برخی از رذایل اخلاقی می شود. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرماید: «به درستی که ترس و بخل و حرص غریزه های واحدی می باشند که آن ها را سوء ظن جمع کرده است.»[7] پس اگر بتوانیم با خودسازی این صفات را از خود ریشه کن کنیم، به درمان بدبینی کمک خواهد کرد.
6ـ خودداری از تجسّس و تحقیق؛ کمتر کسی پیدا می شود که فکر منفی و گمان به سراغش نرود؛ اما مهم، مدیریت آن ها، نحوه برخورد و واکنش در مقابل آن است. امام علی ـ علیه السلام ـ در این باره این گونه راهنمایی می کند که: «هرگاه گمان نمودی، پیرامون آن جستجو و تحقیق نکنید.»[8] 7ـ دوری از خودخواهی و تکبر؛ باید به خود تلقین کنیم که نه تنها دیگران بد نیستند، بلکه شاید روحیات عالی تر و برتر از ما نیز داشته باشند.
8ـ توقعات خود را از دیگران کاهش دهید؛ و رضایت از زندگی، خود و دیگران را تمرین کنید.
9ـ احتمال سازی و حمل بر صحت کردن اعمال و رفتار دیگران؛ از پیش داوری و زود قضاوت کردن بی حساب اجتناب کنید و رفتار و کردار آن ها را حمل بر نیکی کنید. پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ می فرماید: «برای گفتار و کرداری که از برادرت سر می زند، عذری بجوی و اگر نیافتی، عذری بتراش.»[9] 10ـ با تمرین و تلقین به خود، افکار منفی را از خود دور کنید و سعی کنید فکر های مثبت به ذهنتان خطور کند؛ با الفاظ روح بخش با خود نجوا کنید و تلاش کنید همیشه خوبی ها را ببینید، نه بدی ها را!
11ـ صبر و گذشت داشته باشید و از عیب ها و خطاهای دیگران چشم پوشی کنید و آن ها را بپوشانید.
12ـ امیدها را در دلهایتان زنده نگه دارید، چرا که فقدان احساس امید و اعتماد، انسان را در تاریکی و وحشت بدبینی قرار می دهد؛ سرمایه امید، نشاط و شادابی، رضایت از زندگی مثبت اندیشی و آرامش است.
13ـ از افراد منفی نگر و بدبین دوری کنید و با آن ها همنشین نباشید؛ چرا که خواهی ـ نخواهی ریشه بدبینی را در دلهایتان می کارند؛ بلکه با افرادی که از شخصیت قوی و مطلوب و مثبت اندیشی برخوردارند، معاشرت کنید.
14ـ توکل به خدا داشته باشید؛ نیتتان را در هر کاری خالص و خدایی کنید؛ و در این راه با ذکر و دعا از خدا یاری بطلبید و بخوانید: «الهی لم اسلّط علی حسن ظنّی قنوط الایاس، و لا انقطع رجائی من جمیل کرمک؛ معبودا! نومیدی یأس را به خوش گمانیم مسلّط نساز، و امیدم از زیبایی کرمت نَبُرّد!»[10] تذکر: بدبینی در موارد شدت آن از اختلافات روانی محسوب می شود، که برای درمان به کار روان شناسی و روان درمانی نیاز است و باید به روان شناس بالینی مراجعه شود. اضطراب و افسردگی می توانند منشا بسیاری از بدبینی ها باشند.
[1] . لوئی ماردن، پیروزی فکر، ترجمه سید حسینی، رضا، ص 59، به نقل از «زیمرمان».
[2] . جمعی از نویسندگان، تفسیر نمونه، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1362، ج22، ص 187.
[3] . حجرات / 12 ـ 11.
[4] . محمدی ری شهری، میزان الحکمه، ج2، ص 1788.
[5] . کلینی، الکافی، ج8، ص 302.
[6] . میزان الحکمه، ج2، ص 1786.
[7] . همان، شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج12، ص 46.
[8] . تحف العقول، ص 50.
[9] . بحار الانوارف ج75، ص 197، ح 15.
[10] . قمی، شیخ عباس، مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه.
نور علیزاده