نویسنده:عبدالرحیم سلیمانى اردستانى

کتاب مقدس عنوان مجموعه اى از نوشته هاى کوچک و بزرگ است که مسیحیان همه آنها را و یهودیان بخشى از آنها را کتاب آسمانى خود مى دانند. عنوان معروف این کتاب در زبان انگلیسى و بیشتر زبانهاى اروپایى Bible و یا هم خانواده آن است که از کلمه یونانى Biblia، به معناى «کتابها»، گرفته شده است. عنوان دیگر این کتاب در این زبانها Scripture است که ریشه لاتینى دارد و به معناى «نوشته» است.
در زبانهاى فارسى و عربى عنوان عهدین نیز براى این کتاب به کار مى رود. این عنوان به این اعتقاد مسیحیان اشاره دارد که خدا دو عهد و پیمان (Testament) با انسان بسته است: یکى «عهد قدیم» (Old Testament)، که در آن خدا از انسان پیمان گرفته است که بر شریعت الهى گردن نهد و آن را انجام دهد. این عهد و پیمان، که نماد آن ختنه کردن است، ابتدا با حضرت ابراهیم(علیه السّلام) بسته شده و سپس در زمان حضرت موسى(علیه السّلام) تجدید و تحکیم شده است. با ظهور حضرت عیسى(علیه السّلام) دوران این عهد و پیمان پایان یافته و خدا عهد دیگرى با انسان بسته است. این «عهد جدید» (New Testament) پیمان بر سر محبت خدا و عیسى مسیح است. بنابراین مسیحیان به دو دوره و عصر قائلند: یکى دوره «عهد قدیم» و دیگرى دوره «عهد جدید». آنها متناظر با این تقسیم، کتابهاى مربوط به دوره اول را عهد قدیم و کتابهاى مربوط به دوره دوم را عهد جدید مى خوانند و هر دو قسمت را مقدس و معتبر مى شمارند[1]. اما یهودیان معتقدند که خدا تنها یک پیمان با انسان بسته و آن همان پیمان «شریعت» است. بر این اساس آنها تنها بخش عهد قدیم را، که «عهد» مى نامند، قبول دارند.

الف) عهد قدیم

عهد قدیم، که تنها بخش مورد اعتقاد یهودیان و قسمتى از کتاب مسیحیان است، حدود سه چهارم کتاب مقدس را در بر مى گیرد. این مجموعه، که گفته مى شود در طى قرنها و به دست نویسندگان مختلف نگاشته شده، در برگیرنده مطالب متنوعى از قبیل تاریخ، شریعت، حکمت، مناجات، شعر و پیشگویى است. بیشتر کتابهاى این بخش به زبان عبرى و اندکى از آن به زبان کلدانى نوشته شده است[2]. این مجموعه مشتمل بر 39 کتاب است (البته، همان طور که بیان خواهد شد، به اعتقاد دو فرقه مسیحى کاتولیک و ارتدکس، عهد قدیم مشتمل بر 46 کتاب است).

تقسیم بندى عهد قدیم

این مجموعه را، با توجه به موضوع کتابهاى مختلف آن، به چند صورت مى توان تقسیم کرد.
یهودیان عهد قدیم را به سه بخش تقسیم مى کنند:
1. تورات;
2. نبییم یا انبیا;
3.کتوبیم یا مکتوبات.
تورات، که کلمه اى عبرى و به معناى قانون است، نام اولین قسمت عهد قدیم است که به عقیده اکثر یهودیان و مسیحیان سنت گرا به حضرت موسى وحى شده و به دست او نوشته شده است (برخى از دانشمندان قدیم و جدید یهودى و مسیحى، مانند ابن عزرا و اسپینوزا، از درون خود تورات ادله زیادى آورده اند که این کتاب باید چند قرن پس از حضرت موسى و به دست فرد دیگرى نگاشته شده باشد).[3] این بخش مشتمل بر پنج سفر است که عبارتند از:
1. سِفر پیدایش;
2. سِفر خروج;
3. سِفر لاویان;
4. سِفر اعداد;
5. سِفر تثنیه.
در بخش انبیا کتابهاى انبیاى بنى اسرائیل گرد آمده است. کتاب یوشع، داوران، کتاب اول و دوم سموئیل، کتاب اول و دوم پادشاهان، اِشَعْیا، ارمیا، حزْقیال و دوازده کتاب کوچک، که به خاطر حجم کم، کتب انبیاى کوچک خوانده مى شوند، یعنى هوشع، یوئیل، عاموس، عوبدیا، یونس، میکاه، ناحوم، حَبَقّوق، صفنیا، حجّى، زکریاو ملاکى، از کتابهاى این بخش اند.
بخش مکتوبات، کتابهاى اول و دوم تواریخ ایام، کتابهاى عزرا، نَحَمْیا، استر، روت، مزامیر، امثال سلیمان، ایوب، مراثىِ ارمیا، جامعه، غزل غزلهاى سلیمان و دانیال را شامل مى شود.
از جنبه اى دیگر نیز این مجموعه به سه بخش تقسیم مى شود:
1. تاریخ;
2. حکمت، مناجات و شعر;
3. پیشگوییهاى انبیا.
بخش اول، که مشتمل بر هفده کتاب و شامل تورات تا کتاب اِستر است، از خلقت جهان و انسان آغاز مى شود و تاریخ بنى اسرائیل را تا حدود قرن پنجم قبل از میلاد ادامه مى دهد. هرچند در این بخش مطالب متنوعى از قبیل شریعت و اخلاق هم وجود دارد، اما از آنجا که بخش عمده آن تاریخ است، آن را بخش تاریخى نامیده اند.
بخش دوم، پنج کتابِ ایوب، مزامیر، امثال سلیمان، جامعه سلیمان و غزل غزلهاى سلیمان را در برمى گیرد. این مجموعه مشتمل بر کلمات حکیمانه، مناجاتها و اشعار و سروده هایى است که گاهى شاد و گاهى غمناکند; گاهى از روى شور و اشتیاق و گاهى با دلسردى و از روى بدبینى گفته شده اند.
بخش سوم شامل هفده کتاب است و از کتاب اِشَعْیا تا ملاکى را در بردارد. در این قسمت انبیاى بنى اسرائیل قوم خود را هشدار داده، از گناهان بر حذر داشته و آینده اسفناک یا خوشایند آنها را پیشگویى کرده اند.

نگاهى به محتواى کتابهاى عهد قدیم

گفتیم که عهد قدیم شامل 39 کتاب کوچک و بزرگ است. اینک به مطالب و محتواى هر یک از آنها اشاره مى کنیم:

1. سفر پیدایش

در این کتاب از چگونگى خلقت جهان و انسان صحبت شده است. خدا انسان را پس از خلقت در محیطى زیبا و آرام و پر از نعمت قرار مى دهد. انسان گناه مى کند و از آن دنیاى آرمانى رانده و به زمین آورده مى شود. این آغاز تاریخ بشر بر روى زمین است که با اولین بشر یعنى آدم و همسر او حوا شروع مى شود. ماجراهاى فرزندان آدم تا حضرت نوح و سپس تا حضرت ابراهیم و فرزندان او و حضرت یعقوب و یوسف و مهاجرت فرزندان یعقوب (بنى اسرائیل) به مصر و استقرار در آن مکان، به صورت پیوسته و داستانوار در سفر پیدایش آمده است. داستان این کتاب با مرگ یوسف در مصر خاتمه مى یابد.

2. سفر خروج

این کتاب دنباله ماجراهاى بنى اسرائیل را بیان مى کند. بین پایان سفر پیدایش و آغاز سفر خروج چند سده فاصله است. ماجرا در این سفر از آنجا آغاز شده است که نظام حکومتى مصر عوض شده و حکومت جدید، بنى اسرائیل را تحت فشار و شکنجه قرار داده است. موسى(علیه السّلام) ظهور مى کند و بنى اسرائیل را نجات مى دهد. بنى اسرائیل در اثر گناه و نافرمانى به مدت چهل سال در بیابان سرگردان مى شوند. در این مدت حضرت موسى احکامى را براى قوم خود مى آورد. ده فرمان[4] در این مقطع آمده است.

3. سفر لاویان

این کتاب نام خود را از یکى از اسباط بنى اسرائیل، یعنى سبط[5] لاوى، گرفته است. کاهنان بنى اسرائیل همه از این سبط بودند و چون این کتاب بیشتر درباره احکام کهانت و وظایف کاهنان سخن گفته، به این نام نامیده شده است. احکام دیگرى از قبیل احکام خوردنیهاى پاک و ناپاک و حلال و حرام و نیز احکام روز سبت (شنبه) در این کتاب آمده است.

این کت 4. سفر اعداد

اب ماجراهاى قوم را در دوره سرگردانى در بیابان بیان مى کند. قوم پس از اینکه از ساکنان سرزمین موعود مى ترسند و از جنگ سر باز مى زنند، سرگردان و آواره مى شوند. این کتاب آمار دقیقى از تعداد جمعیت اسباط بنى اسرائیل ارائه مى دهد. همچنین در آن، احکام و دستورات فقهى متعددى آمده است.

5. سفر تثنیه

کلمه تثنیه به معناى تکرار است. از این رو این کتاب به این نام خوانده شده است که احکام و دستورات کتابهاى دیگر دوباره در آن تکرار شده اند. ماجراى این کتاب از پایان دوره سرگردانى و زمانى که بنى اسرائیل کنار رود اردن و مرز سرزمین موعود رسیده اند، آغاز مى شود. در این مکان است که حضرت موسى(علیه السّلام) احکام را براى قوم یادآورى و جانشین خود را تعیین مى کند. در پایان این کتاب، وفات حضرت موسى و عزادارى بنى اسرائیل براى او آمده است.

6. صحیفه یوشع

یوشع جانشین حضرت موسى است و، به گفته تورات، حضرت موسى او را انتخاب کرد و به مردم دستور داد براى ورود به سرزمین موعود او را اطاعت کنند. این کتاب جنگهاى بنى اسرائیل با کنعانیان و فتح و پیروزى بنى اسرائیل و تقسیم زمین بین اسباط بنى اسرائیل را بیان مى کند. در این کتاب حضرت یوشع بنى اسرائیل را به اطاعت از خدا و فرمانهاى او فرا مى خواند.

7. سفر داوران

پس از حضرت یوشع یک دوره 350 ساله بر بنى اسرائیل گذشته است که به دوره داوران (یا قضات) معروف است. بنى اسرائیل در این دوره دست از خدا برمى دارند و به گناه روى مى آورند. اسباط با همدیگر نزاع مى کنند و از دشمنان غافل مى شوند. افراد قوم گاهى مورد تاخت و تاز دشمنان قرار مى گیرند و چون به درگاه خدا روى مى آورند، خدا داورانى را براى آنها مى فرستد. ماجراهاى این دوره و نیز داستان دوازده داور، که خدا براى بنى اسرائیل فرستاده، در این کتاب آمده است.

8. کتاب روت

روت نام زنى از جده هاى حضرت داود است. او در دوره داوران از سرزمین موآب وارد بنى اسرائیل مى شود. سرگذشت او را کتاب کوچک روت بیان مى کند.

9. کتاب اول سموئیل

سموئیل نبى، آخرین داور بنى اسرائیل است. در این زمان بنى اسرائیل از سموئیل مى خواهند که براى آنها پادشاهى تعیین کند و او شائول را برمى گزیند. به گفته این کتاب، شائول در ابتدا خوب عمل مى کند ولى کم کم از خدا دور مى شود. سموئیل از طرف خدا مأمور مى شود که حضرت داود را به جاى او برگزیند. در این ضمن، داود به خاطر شجاعتهایش در جنگ با دشمنان، در بین مردم محبوبیت زیادى پیدا مى کند، بگونه اى که شائول به او حسد مىورزد و تصمیم به قتل او مى گیرد. داود فرار مى کند و شائول در جنگى که با فلسطینیان رخ مى دهد کشته مى شود.

10. کتاب دوم سموئیل

این کتاب سرگذشت حضرت داود را پس از شائول بیان مى کند. با کشته شدن شائول، حضرت داود دشمنان را شکست مى دهد و به حکومت مى رسد. در زمان او کشور بنى اسرائیل قدرتمند مى شود و تمام دشمنان از بین مى روند. این کتاب گناهانى به حضرت داود نسبت مى دهد.

11. کتاب اول پادشاهان

چون داود به سن پیرى مى رسد، فرزندش سلیمان را به جانشینى خود برمى گزیند. حضرت سلیمان پس از وفات پدر اقتدار حکومت او را به اوج مى رساند و باقیمانده دشمنان او را نابود مى کند. او ساختمان خانه خدا را، که حضرت داود طرح ریزى کرده بود، به پایان مى رساند. به گفته این کتاب حضرت سلیمان در پایان به گناه روى مى آورد و از خدا دور مى شود و به همین حالت از دنیا مى رود. پس از او بین بنى اسرائیل نزاع در مى گیرد و ده سبط شمالى از افسرى شورشى به نام یَرُبعام پیروى مى کنند و در شمال، کشور اسرائیل را تشکیل مى دهند. تنها دو سبط، با رحُبْعام، فرزند و جانشین حضرت سلیمان، باقى مى مانند که کشور یهودا را در جنوب به وجود مى آورند. سرگذشت این دو کشور و جانشینان این دو تن، در ادامه کتاب یاد شده آمده است.

12. کتاب دوم پادشاهان

در این کتاب، دنباله تاریخ این دو کشور و پادشاهانى که در آنها به حکومت رسیدند، بتفصیل آمده است. آشوریان به حکومت شمالى حمله مى کنند و ده سبط شمالى از بین مى روند. کشور جنوبى نیز مورد حمله نبوکد نصر (بُخْتُنصَّر)، پادشاه بابل، قرار مى گیرد. وى معبد سلیمان را ویران مى کند و بنى اسرائیل را به بابل مى برد.

13. کتاب اول تواریخ ایام

این کتاب، تکرار تاریخ بنى اسرائیل از دیدگاهى دیگر است که در آغاز، نسل انسانها را از آدم تا داود مى شمارد و بعد به تاریخ بنى اسرائیل مى پردازد. گرایش این کتاب به سوى تاریخ معبد و احکام مربوط به آن است. کتاب اول تواریخ ایام با طرح ریزى معبد توسط حضرت داود و وفات آن حضرت پایان مى یابد.

14. کتاب دوم تواریخ ایام

این کتاب دنباله کتاب اول تواریخ ایام است که به ماجراى حضرت سلیمان و ساخته شدن معبد و نیز ماجراى ملکه سبا و آمدن او نزد سلیمان مى پردازد. در این کتاب نیز گناهانى به حضرت سلیمان نسبت داده شده است. کتاب مزبور، پس از وفات حضرت سلیمان و تقسیم کشور بنى اسرائیل، بیشتر به ماجراهاى کشور جنوبى مى پردازد و تا تخریب معبد و تبعید قوم به بابل ادامه مى یابد.

15. کتاب عزرا

کتاب عزرا به پایان یافتن اسارت بنى اسرائیل به دست کورش و بازگشت آنان به وطن خویش مى پردازد. بنى اسرائیل پس از بازگشت، اقدام به بازسازى معبد مى کنند و در این راه با مشکلاتى رو به رو مى شوند، ولى سرانجام موفق مى شوند که این کار را به پایان برند. مدتى پس از بازسازى معبد، عزرا با عده اى از بنى اسرائیل از بابل به اورشلیم مى رود و مى بیند که قوم به گناه افتاده است. پس کمر به هدایت قوم مى بندد.

16. کتاب نَحَمیا

ماجراى بازگشت نَحَمیا به اورشلیم به عنوان نماینده پادشاه ایران براى رسیدگى به اوضاع کشور یهودا و خدماتى که او به عنوان حاکم این سرزمین انجام مى دهد، بازسازى حصار اورشلیم و خوانده شدن تورات توسط عزرا و اعتراف بنى اسرائیل به گناهان خود، موضوعاتى اند که در این کتاب مطرح شده اند.

17. کتاب اِسْتَر

این کتاب داستان دختر یتیم یهودى به نام «اِسْتَر» را بیان مى کند که به همسرى خشایار شاه درمى آید و دین خود را مخفى مى کند. هنگامى که وزیر خشایار او را تحریک مى کند که حکم به قتل عام یهودیان دهد، استر دین خود را آشکار مى کند و پادشاه وزیر را اعدام مى کند.

18. کتاب ایوب

این کتاب داستان زندگى ایوب و بلایا و مصیبتهایى را که بر او وارد شده، بیان مى کند. پس از اینکه ایوب همه چیز خود را از دست مى دهد، کسانى نزد او مى آیند و علت این مصیبتها را گناهکارى ایوب مى شمارند. او این را رد مى کند. وى علت این بلاها را نمى داند تا اینکه خدا بر او ظاهر مى شود و عظمت خود را یادآورى مى کند. ایوب توبه مى کند و خدا نعمتهایى بیش از قبل به او مى دهد.

19. کتاب مزامیر

کتاب مزامیر یا زبور داود، مجموعه اى از شعر و سرود درباره نیایش، پرستش و توکل بر خدا است. این کتاب مشتمل بر 150 سرود است که حدود نیمى از آن منسوب به حضرت داود و بقیه منسوب به دیگران است.

20. کتاب امثال

این کتاب که عمده آن منسوب به حضرت سلیمان است، بر اهمیت دانش تاکید مى کند و خداترسى را کلید دانش مى شمرد; خوار شمردن حکمت و ادب را حماقت مى داند و به جوانان موعظه مى کند که نصایح و تعالیم پدر و مادر را بپذیرند. این کتاب خردمندانه زیستن را به انسان مى آموزد.

21. کتاب جامعه

این کتاب را، که به حضرت سلیمان منسوب است، مى توان یک فلسفه بدبینانه قلمداد کرد. نویسنده آن بین ایمان و شک، امید و یأس، لذت و رنج، مفهوم زندگى و پوچى در نوسان است. او به انسانى که به سوى آینده اى ناشناخته گام برمى دارد، سفارش مى کند که از زمان حاضر لذت ببرد. نویسنده این کتاب همه چیز را پوچ مى داند، زیرا شر و بدى و، بالاتر از همه، مرگ سایه خود را بر همه چیز افکنده است. او در پایان به انسان توصیه مى کند که از خدا بترسد و احکام او را پاس دارد.

22. غزل غزلهاى سلیمان

این کتاب که مجموعه اى از اشعار عاشقانه است، به حضرت سلیمان منسوب است. هرچند ظاهر این اشعار اشاره به عشق دنیوى دارد، اما مى تواند به عنوان کنایه و مجاز تلقى شود.

23. کتاب اِشَعْیاء

این کتاب، بیشتر، گناه و پیامدهاى آن را به قوم اسرائیل هشدار مى دهد و آنان را سرزنش مى کند. همچنین در این کتاب ظهور مسیح و نتایج آن پیشگویى شده است.

24. کتاب اِرمیا

ارمیا در این کتاب چگونگى رسیدن خود را به نبوت و این را که مردم زیر بار او نمى روند، توضیح مى دهد. او به بنى اسرائیل به خاطر گناهانشان هشدار داده و از مجازات بیم مى دهد. البته گاهى هم در این کتاب از آینده نیکوى اورشلیم سخن به میان آمده است.

25. مراثى ارمیا

این کتاب را ارمیاى نبى، پس از ویرانى اورشلیم و اسارت قوم نوشته و مصایب و گرفتاریهاى آنان را بیان مى کند و از غم و درد هموطنانش شکوه مى کند; اما این بلاها و مصایب را به خاطر گناه قوم مى داند.

26. کتاب حزقیال نبى

حزقیال نبى که با بنى اسرائیل به تبعید رفته است، در بابل قوم را دلدارى مى دهد و پیشگویى مى کند که آنان به زودى به وطن خود باز مى گردند. او اختیار و آزادى انسانها را گوشزد مى کند و مى گوید: اگر راه صحیح را انتخاب نکنند، باید منتظر عواقب آن باشند.

27. کتاب دانیال نبى

هنگامى که پادشاه بابل به کشور یهودا حمله کرد، دانیال پسر جوانى بود. وى همراه قوم به بابل آورده شد. در بابل او به دربار نبوکدنصر راه مى یابد و خوابهاى پادشاه را تعبیر مى کند. بخشى از این کتاب به شرح زندگى دانیال و بخشى دیگر به رؤیاهاى او درباره آینده و حوادثى که قبل از آمدن ملکوت خدا رخ مى دهد و نیز چگونگى ملکوت خدا اختصاص دارد.

28. کتاب هوشع

هوشع در کشور شمالى، پیش از سقوط آن، زندگى مى کرد. پیامها و اندرزهایى که خدا به واسطه این پیامبر به مردم و حاکمان کشور شمالى (اسرائیل) فرستاده است، در این کتاب آمده است. همچنین بخشى از آن به زندگى هوشع اختصاص دارد.

29. کتاب یوئیل

یوئیل مردم کشور جنوبى (یهودا) را انذار مى دهد و به آنها مى گوید، خدا بر آنان به خاطر گناهانشان بلا نازل مى کند. او مردم را از روز داورى مى ترساند و از آنها مى خواهد که توبه کنند.
ادامه دارد …

پی نوشت ها :

[1]. مسیحیان با اینکه زمان عهد قدیم و شریعت را با آمدن مسیح پایان یافته مى دانند، ولى کتاب عهد قدیم را معتبر و مقدس مى شمارند و از نکات دیگرى که در این کتاب آمده استفاده مى کنند. در حقیقت، برخورد مسیحیان با احکام موجود در عهد قدیم، مانند برخوردى است که در اسلام با احکام نسخ شده مى شود.
[2]. دو زبان عبرى و کلدانى از زبانهاى سامى و هم خانواده با عربى اند.
[3]. ر.ک: بخش هشتم کتاب THE CHIEF WORKS OF BENEDICT DE SPINOZA. ترجمه این بخش در شماره اول فصل نامه هفت آسمان چاپ شده است.
[4]. به گفته عهد قدیم، خدا ده فرمان مهم را به حضرت موسى وحى کرده است تا وى آنها را به بنى اسرائیل ابلاغ کند. این دستورات که مشتمل بر اصول اعتقادى، احکام فقهى و امور اخلاقى است، در سفر خروج (باب بیستم) و سفر تثنیه (باب پنجم) به طور کامل آمده است.
[5]. سبط که جمع آن اسباط است، به معناى فرزندزاده و نواده است. در بنى اسرائیل دوازده طایفه وجود داشت، که هر یک به یکى از فرزندان یا نوادگان حضرت یعقوب منسوب بودند. از دوازده پسر حضرت یعقوب، فرزندان لاوى وظیفه کهانت قوم را بر عهده داشتند و در میان قوم بنى اسرائیل پراکنده بودند. گرچه اسباط بنى اسرائیل، همانند تعداد فرزندان یعقوب دوازده نفر هستند، اما سبط لاوى جزء این اسباط شمرده نمى شود. از طرفى نام یوسف، پسر دیگر یعقوب نیز بین اسباط نیست، اما دو سبط از دوازده سبط، به نام فرزندان اویند. بنابراین اسباط بنى اسرائیل، بدون احتساب سبط لاوى، دوازده تن هستند.