قبل از بیان راهکارهای مقابله با ترس و درمان آن لازم است عواملی را که باعث شدّت یا ضعف ترس می شوند را بیان نمائیم.
برخی از عوامل مؤثر در شدّت و ضعف ترس:
1. میزان رشد شناخت و معرفت:
ترس انسان در هر موردی، به میزان «شناخت عواقب خطر» بستگی دارد. کسانی که به دلیل ضعف شناخت، به نتایج خطر پی نبرده اند، هرگز هراسی در دل نمی نمایند. به همین دلیل کودکان در اوایل طفولیت ترسی از آتش نداشته و به راحتی به اشیای سوزان دست می زنند امّا پس از مدّتی تجربه و درک نتایجِ آن، یاد می گیرند که از این عمل اجتناب نمایند، همچنین کسانی که خدای را شناخته و آثار ارتباط با او را درک کرده اند و به خطرات مخالفت با وی آگاه باشند، از سرپیچی دستورات او هراس دارند.
جوانان، مردان و زنانی که در ارتکاب گناهان نه تنها احساس ترس از خداوند ننموده بلکه با خوشحالی و افتخار از دستورات خداوند سرپیچی می نمایند، رشد شناختی و معرفت الهیِ ضعیف و کودکانه ای دارند.[1]
2. میزان ترس از خدا:
در انسان هر چه قدر ترس از قدرت و عظمت الهی بیشتر باشد، ترس از غیر خدا به همان میزان کمتر خواهد شد. بدین معنا که هرقدر معرفت الهی بیشتر گردد ترس از غیر خدا (مانند حوادث، دردها و مشکلات) کاهش می یابد تا آنجا که به صفر می رسد، چون همه قدرت ها از اوست و اگر با او باشیم هیچ قدرتی یارای مقابله با ما را ندارد.[2]
3. شرایط اجتماعی و الگوها:
انسان باید با کسانی که ترسو هستند معاشرت و دوستی نکند وحتی با آنها مشورت هم نکند. چون این گونه افراد انسان را هم ترسو می کنند. و برعکس اگر دوست انسان شجاع باشد در انسان نیز تأثیر گذاشته و به تدریج انسان ترس را کنار می گذارد و مثل دوستش شجاع می شود.[3]
4. میزان عجز و ناتوانی:
اساساً ترس ناشی از احساس ناتوانی و ضعف در برابر فرد یا موقعیتی است که انسان توانایی مقابله با آن را ندارد. ما در کارهایمان باید، توانایی و قدرت کمک از افراد مورد اعتماد، مطالعه روش های مقابله با ترس و حوصله مان را در نظر بگیریم و سعی کنیم کار را به آخر برسانیم تا این احساس در ما به وجود نیاید که ما هیچ کاری را به پایان نمی توانیم برسانیم و عجز و ناتوانی در ما پیدا نشود.[4]
روشهای مقابله با ترس:
1. شرطی سازی تقابلی:
یکی از روش هایی که روان شناسان برای معالجه ترس، پیشنهاد می کنند؛ کم کردن قدرت انگیزه ترس آور و به عبارت دیگر، همراه ساختن محرک ترس با یک چیز نشاط آور است. این کار سبب می شود که از قدرت انگیزه
ترس آور، کاسته شود.[5]
2. تلقین:
تلقین نیز وسیله خوبی است برای مبارزه با ترس. اگر انسان به خود تلقین کند ترسو نیست؛ دلیر و شجاع است، بسیار مفید خواهد بود. هر موقع در کاری ترسیدیم به خود بگوئیم شجاع هستیم و می توانیم هر کاری را که بخواهیم انجام دهیم. اگر بخواهیم و به خدا توکّل کنیم هیچ قدرتی نمی تواند جلوی ما را بگیرد.[6]
3. الگوی مناسب:
انسان اگر در زندگی خودش از یک الگوی مناسب پیروی کند؛ الگویی که خیلی شجاع و نترس باشد و در کارهایش موفّق باشد خیلی راحت تر می تواند با تمسّک به این الگو که در دل انسان جای دارد، بر روحیه ترس غالب آید. مثلاً اگر دوستی دارید که یک فرد کامل است سعی کنید از رفتارهای او الگوبرداری کنید و همان کارها را انجام دهید تا مثل او بشوید. در این صورت خواهید دید که به راحتی شما تبدیل به یک جوان شجاع و نمونه برای همسالان خود می شوید.[7]
4. ایمان به خالق هستی:
ترس، ناشی از احساس عجز در برابر قدرتی است که سبب سلب نعمت یا لذّتی از فرد گردیده و یا او را به رنج و سختی می کشاند، در حالی که انسان عارف و با ایمان، آنچه در راه خدا از دست می دهد را از بین رفته نمی داند و رنجی که در این راه متحمّل می شود را بی ثمر نمی داند و بدین ترتیب دلیلی برای وجود ترس در او باقی نمی ماند. کسی که تنها تکیه اش مادیات و لذایذ مربوط به آن است، همیشه در معرض ترس از دست دادن آنهاست و از اینکه مبادا از برخی لذایذ محروم گردد و یا برای رسیدن به آنها با خطری مواجه شود در هراس است، امّا کسی که تکیه گاه اصلی او وجودی است که هیچگونه تغییر و تزلزلی در او راه ندارد و هدف اصلی او جلب رضای خالق هستی و قرب معنوی به اوست از مواجهه با نوسانات در امور مادی و لذایذ آن هراسی به دل راه نمی دهد، او برخورداری و یا سلب نعمت از بندگان را به دست توانای پروردگار و برای آزمایش بندگان می داند.[8]
5. پیش از آنکه آمادگی کاری را پیدا کنیم به آن کار اقدام نکنیم تا دچار ترس و دلهره نشویم.[9]
6. سعی کنیم کارهایی را انجام دهیم که در صورت عدم توانایی مورد مؤاخذه قرار نگیریم.[10]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. مارکارت هاید، ترس و ترسهای مرضی، ترجمه شمس زند، انیس.
2. هربرت فنسترهایم، آموزش کنترل ترس روش جدید برای غلبه بر ترس، ترجمه مهدی قراچه داغی، انتشارات علمی.
3. ترس را تجربه کنیم، دکتر سوزان جفرز، ترجمه گنجی زاده، نشر نسل اندیس، 1379.
4. روان شناس ترس، محمد باقر کجباف، انتشارات آوای نور.
پی نوشت ها:
[1] . مصباح، علی، و دیگران، روان شناسی رشد، ناشر سمت، چاپ اول، 1374، ج1، ص460.
[2] . همان، ص461.
[3] . همان، ص462.
[4] . همان، ص464.
[5] . بهشتی، احمد، تربیت کودک در جهان امروز، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، 1377، ص 156.
[6] . همان، ص 158.
[7] . روان شناسی رشد، ج1، ص467.
[8] . همان، ص471.
[9] . رشیدپور، مجید، تربیت کودک از دیدگاه اسلام، ناشر سازمان انجمن اولیاء و مربیان، چاپ ششم، 1378، ص 33.
[10] . همان، ص 33.
