انسانی که از همه چیز ناامید شده، چگونه می‌تواند بر ناامیدی خود غلبه کند و در همان حال پروردگار را مدنظر داشته باشد و به‌دنبال شناخت باشد؟
قبل از هر چیز لازم است انسان علت ناامیدی خود را بشناسد و بداند که چه مسایلی باعث شده تا از همه چیز ناامید شود. به اعتقاد برخی روان شناسان ریشه و علت اصلی ناامیدی در انتظارات نامعقول از خود و دیگران است و اصولا سه نوع تفکر و انتظار باعث ناامیدی در فرد می‌شود.
1. این که فرد از خود انتظار داشته باشد که حتماً “باید” در انجام کارهای مهم عملکرد خوبی داشته باشد و مورد تأیید دیگران قرار گیرد. در غیر این صورت آدم بی‌ارزشی خواهد بود(قانون همه یا هیچ).
2. دیگران “باید” با من مهربانانه و با ملاحظه رفتار کنند، در غیر این صورت آدم‌های پستی هستند.
3. شرایط حتماً “باید” طبق میل من باشد و مانع اهداف من نشود.
این سه «باید» هستند که برای انسان توقع و انتظار بی‌مورد ایجاد نموده و تحمل ناکامی را در فرد کم می‌کنند.[1]
وقتی انسان انتظار داشته باشد که حتماً باید عملکرد خوبی داشته باشد و مورد تأیید دیگران قرار گیرد. وقتی خلاف انتظارش محقق شود، یعنی در موردی با شکست مواجه شود یا دیگران برخورد شایسته با او نشان ندهند، فرد ناامید می‌شود. اگر اوضاع و شرایط نیز بر وفق مراد او نباشد، باز هم دچار یأس و ناامیدی خواهد شد.
بنابراین بهترین راه غلبه بر ناامیدی این است که انسان نحوه نگاه خود را نسبت به خود و دیگران و پدیده‌های زندگی اصلاح کند. زیرا انسان نمی‌تواند همه رویدادهای زندگی راکه به شکست و ناامیدی انسان منجر می‌شود تغییر دهد، ولی می‌تواند با «تغییر دادن باورهای خود»، واکنش خویش نسبت به این رویدادها را عوض کند.
توجه: یکی از روش‌های مؤثر در کاهش یأس و ناامیدی و غلبه بر آن، «ایمان و باورهای دینی» است. در آیات و روایات به این نکته اشاره شده است که زندگی با درد و رنج زیادی عجین شده است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید: «لقد خَلَقنا الانسَانَ فی کبدٍ»؛[2] ما انسان را در سختی آفریدیم. هم‌چنان در قرآن آمده‌است که سختی‌ها و مشکلات زندگی وسیله‌ای برای تکامل معنوی انسان و راهی به سوی سعادت و خوشبختی‌ها است، انسان از دل رنج‌ها و مشکلات به اوج و قله سعادت گام می‌نهد.[3] وقتی انسان این گونه باور و اعتقاد داشته باشد، هیچ گاه در زندگی ناامید نمی‌شود. از سوی دیگر افرادی که ناامید هستند، اگر روحیه مذهبی را در خویش تقویت کنند و بیشتر در این زمینه مطالعه نمایند، فلسفه ناکامی‌ها و مشکلات زندگی برای آنان روشن می‌شود. در حدیثی از امام صادق ـ علیه السلام ـ آمده است که: «انّ الله اذا احبَّ عبداً غتّهُ بالبلاء غتّاً»؛[4] خدا زمانی که بنده‌ای را دوست بدارد، او را در دریای شداید غوطه‌ور می‌سازد. این نوع نگرش و اعتقاد باعث می‌شود که انسان هیچ گاه در برابر سختی‌ها و شکست‌ها ناامید نشود، بلکه همه سختی‌ها را لطفی از سوی خداوند بداند.
یکی از علل و زمینه‌های ایجاد یأس و ناامیدی ارتباط طولانی و مداوم با افراد مأیوس، افسرده و مضطرب است، افرادی که نگاه منفی و بدبینانه نسبت به مسایل و رویدادهای زندگی دارند، باعث ایجاد روحیه یأس و ناامیدی در انسان می‌شوند، لذا سعی کنید از ارتباط با این گونه افراد پرهیز نموده و با افراد با نشاط و مؤفق ارتباط دوستانه برقرار نمایید.
هر کاری که می‌خواهید انجام دهید ابتدا هدف‌های کوچکتر را انتخاب کنید تا بتوانید آسان‌تر به آنها برسید، هدف‌های بزرگ را نیز به هدف‌های کوچکتر تقسیم کنید و مرحله به مرحله سعی کنید تا نهایتاً به هدف بزرگ‌تان برسید. زیرا اگر از همان ابتدا یک هدف کلی و کار دشوار را در نظر بگیرید، قطعاً موفق نمی‌شوید و این باعث می‌شودکه ناامید شوید و در آینده هم نتوانید هیچ کاری را انجام دهید.
علاوه بر همه آن‌چه گذشت، یکی از روش‌های عمده و مهم در درمان یأس و ناامیدی توکل به خدا و ارتباط با منبع لایزال الهی است؛ زیرا یکی از علل یأس و ناامیدی در انسان احساس ناتوانی در مواجهه با سختی‌ها و مشکلات زندگی است، وقتی انسان به خدا توکل می‌کند، احساس توانمندی نموده و یقین می‌کند که خداوند همیشه او را یاری خواهد نمود. لذا هیچ گاه ناامید نمی‌شود. امام باقر ـ علیه السلام ـ می‌فرماید: «من توکّل عَلی اللهِ لا یغلب و من اعتصم بالله لایهزم»؛[5] کسی که بر خدا توکل کند، مغلوب نمی‌شود و کسی که بر دامن لطفاش چنگ زند، شکست نمیخورد. رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نیز فرمود: «من اَحَبَّ ان یکونَ اقوی الناسِ فلیتوکَّلُ علی الله»[6]؛ کسی که دوست دارد قویترین مردم باشد (و در برابر سختی‌ها توان مقاومت را داشته باشد) باید بر خدا توکل کند، چون خداوند مطمئنترین پشتوانه برای انسان است و انسان بااستمداد به خدا می‌تواند بر یأس و ناامیدی غلبه کند.
امید است با رعایت اصول و نکات یاد شده بتوان بر یأس و ناامیدی فائق آمد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. آلبرت آلیس، زندگی عاقلانه، ترجمه مهرداد فیروزبخت، رشد، 1380.
2. درک راجد، تغییرات زندگی فشار روانی و شیوههای مقابله، ترجمه بهمن نجاریان، انتشارات رشد، 1379.
پی نوشت ها:
[1] . آلیس، آلبرت، احساس بهتر، بهتر شدن، بهتر ماندن، ترجمه مهرداد فیروز بخت، نشر رسا، 1382، ص 20 ـ 45.
[2] . بلد/4.
[3] . بقره/155.
[4] . مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، ج 15، ص 55.
[5] . محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، مکتب الاعلام الاسلامی، 1372، ج 10، ص 681.
[6] . همان.
