دوستی الهی چه نوع دوستی است؟ دو دوست چگونه می‌توانند یکدیگر را به یاد خدا و آخرت بیندازند.
این سوال متضمن سه مفهوم است: 1ـ دوستی الهی و خدایی محض، 2ـ چگونگی نزدیکی به خدای متعال، 3ـ چگونگی ارتباط دو دوست در جهت نیل به این هدف.
با بهره‌گیری از تعالیم اسلام)قرآن و حدیث)ـ به این سؤالات پاسخ می‌دهیم. امید که راهگشا باشد.
انسان و روابط گوناگون
انسان ذاتاً و فطرتاً موجودی کمال‌جو و تعالی‌پذیر است. مراتب کمال و قرب او هنگامی محقق می‌شود که وظایفی را که در اثر روابط گوناگون او با خود، خداوند و انسان‌های پیرامون خود ایجاد شده و به او محوّل شده است را به نحو احسن انجام داده باشد و صفحه دل خویش را از رذائل اخلاقی و خصلت‌های ناپسندی که باعث غضب خداوند متعال است پاک کند. این روابط عبارتند از:
الف: رابطه انسان با خود، به منظور پی بردن به ارزش گوهر وجود خود، از طریق شناختن خود، تشخیص استعدادهای بالقوه خدادادی، بررسی اهداف خلقت و هماهنگ کردن خود با آن اهداف و دیگر امور فردی.
ب: رابطه با خدا، به منظور تقرب به او، از طریق شناختن خدا و انجام وظایف الهی.
ج: رابطه با دیگران، به منظور پاسخ‌گویی به خصلت ذاتی «اجتماعی بودن» و تأمین نیازهای متنوع خود، از طریق معاشرت، تبادل افکار و ایجاد روابط نیکو با دیگران.[1]
خدا دوستی ماندگارترین دوستی‌ها:
اسلام که دین همه انبیاء راستین خدا و برنامه تکامل انسان است، ریشه در محبت نسبت به خدا دارد. خدا دوستی، اصلی‌ترین پایه‌های سازندگی فردی و اجتماعی و همچنین تکامل مادی و معنوی انسان است و هر آنچه انبیای الهی برای هدایت بشر آورده‌اند، در صورتی به نتیجه می‌رسد که دل و روح انسان آکنده از عشق و محبت نسبت به آن مبدأ لایزال باشد.
پیغمبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این‌باره می‌فرمایند: «با همه دلهایتان، خدا را دوست بدارید.» ایشان در حدیثی دیگر این‌گونه می‌فرمایند: «(نشانه) ایمان در دل انسان، آن است که خدا را دوست بدارد.»
عوامل خدا دوستی از دیدگاه روایات:
1. رحمت خدا، امام علی ـ علیه السّلام ـ : «هر گاه خداوند بنده‌ای را گرامی بدارد او را به دوستی خود مشغول می‌سازد.»
2. شناخت خدا، امام صادق ـ علیه السّلام ـ : «اگر مردم از فضیلت شناختِ خدای (عزّوجلّ) باخبر می‌شدند، به نعمت‌ها و خوشی‌های زندگی دنیوی که خداوند، دشمنان را از آن برخوردار ساخته است، چشم نمی‌دوختند و … .»
توضیح: شناخت و معرفت یافتن نسبت به خداوند متعال راههای گوناگون دارد: از طریق شناختن آثار و نشانه‌های خلقت او در عالم، یادآوری کثرت نعمات او که همه در خدمت تو است و با چه ظرافت و قدرت حکیمانه‌ای به دست آمده است، شناخت خود و اسرار و رموز پیچیده خلقت انسان و در نهایت رسیدن به عظمت و قدرت خداوند سبحان، و … .
3. یاد خدا، رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «خداوند (عزّوجلّ) می‌فرماید: «هر گاه اشتغال به من بر بنده‌ام چیره گردد، خواسته و لذتش را در یاد خودم قرار خواهم داد. پس چون خواسته و لذتش را در یاد خود قرار دادم، عاشق می‌شود و من عاشق او می‌شوم. پس چون عاشق من شد و من عاشق او شدم، پرده میان خود و او را بر خواهم داشت و این حالت را بر او مسلّط خواهم کرد، تا آنکه چون مردم غافل شدند، او غافل نشود. این کسان، سخنشان سخن پیامبران است. آنان قهرمانان حقیقی‌اند».
4. عزم و اراده، امام صادق ـ علیه السّلام ـ (در دعایش به هنگام بامداد) : «بارالها! می‌دانم که برترین توشه رهرو و به سوی تو، اراده استوار، نیت خالصانه و ضمیر پاک است.
5. نیایش، امام سجاد ـ علیه السّلام ـ (در دعایش) : «بارالها! … مرا به کاهلی در عبادتت، کوری از راهت و بیرون شدن از طریق محبتت، مبتلا نکن.»[2]
دوستی از منظر اسلام:
در آموزه‌های دینی، دوستی موهبتی الهی معرفی شده است که مایه آرامش و راحتی انسان بوده و همچنین پشتیبانی قوی به هنگام تنگناهای زندگی است. تأثیر دوست در زندگی و سرنوشت انسان و اهمیت آن چیزی نیست که بتوان آن را انکار کرد. بدین لحاظ توصیه‌ها و هشدارهای فراوانی از اولیای گرامی اسلام در زمینه انتخاب دوست و پرهیز از معاشرت با افراد ناشایست به ما رسیده است. پیامبر گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این‌باره می‌فرمایند: «المرءُ علی دین خلیله، انسان بر دین دوست خود است.»
دوست‌یابی در سنین جوانی ویژگی‌هایی خاص، حساس و تا حدودی بحرانی دارد. بنابراین لازم است به آسیب‌شناسی دوستی جوانان نیز توجهی ویژه بنمائید.
1. دوستی جوانان ناشی از نیازهای عاطفی و احساسات محبت‌آمیز است، البته نه محبتی بی آلایش مثل کودکان و نه جلب منافع زندگی مثل دوستی‌های بزرگان.
2. دوستی‌های جوانان بسیار سریع و بدون سنجش صلاحیت‌های اخلاقی است.
3. جوانان بر خلاف بزرگسالان نسبت به دوست خود متعصب و لجوج هستند و زیر بار شنیدن نصایح دیگران در مورد انحراف دوست خود نمی‌روند.
4. جوانان در دوستی‌ها افراط کرده و فکر روز جدایی را نمی‌کنند. بنابراین همه رازها و اسرار خود را نزد دوستان فاش می‌کنند؛ به هنگام پاره شدن رشته دوستی نیز افراط کرده و حدی را در دشمنی و عناد با هم نگه نمی‌دارند.
بنابراین، جوانان باید در انتخاب و گزینش دوست بسیار دقیق و حساس باشند و با بهره‌گیری از تجربه بزرگترها و تعالیم اسلامی به دوست‌یابی بپردازند زیرا اثر وجودی دوست به جان و روان و فکر انسان بسیار زیادتر از سایر عوامل تأثیرگذار است.[3]
دوستی در راه خدا:
رفاقت و دوستی اگر به هدف عالی خدایی محض تحقق پذیرد، در حقیقت بالاترین نوع دوستی حاصل شده است و این نوع دوستی، دقیق‌ترین و در عین حال پر بارترین و نافع‌ترین دوستی‌ها است. نبی مکرّم اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ در این باره می‌فرمایند: «خوشا آنان که در راه خدا با یکدیگر دوستی می‌کنند.»[4]
آثار معنوی دوستی الهی:
1ـ چشیدن طعم ایمان، رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «هیچ بنده‌ای حقیقتِ محض ایمان را در نمی‌یابد، تا آنکه برای خدا دوست بدارد و برای خدا دشمن بدارد … .»
2ـ یکرنگی در دوستی، امام علی ـ علیه السّلام ـ : «هرکه مصاحبتش در راه خدا باشد، مصاحبتش گرامی و دوستی‌اش راست و درست است.»
3. شفاعت پیامبر خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ ، رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «من از هنگام بعثتم تا روز قیامت، شفیع هر آن دو تنی هستم که در راه خدا با یکدیگر دوستی و برادری می‌کنند.»
4. فراوانی شفیعان، رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «بر شمار آشنایان از اهل ایمان بیافزائید؛ زیرا روز قیامت، هر مؤمنی را نزد خداوند، شفاعتی است.»[5]
از دیگر آثار دوستی در راه خدا می‌توان؛ بقای دوستی تا روز قیامت، ایمنی در روز قیامت، حرام شدن آتش دوزخ، ورود بدون حساب‌رسی به بهشت و یکی از ملاک‌های مهم در برخورداری از درجات والای بهشت را نام برد.[6]
شاید علت تأکید ائمه هدی ـ علیهم السّلام ـ بر دوستی الهی بر این پایه استوار باشد که دو مؤمن که به این نیت، چنین دوستی پرفایده و مبارکی را بنا می‌نهند به دلیل صفای باطنی که دارند، به تدریج سعی در از بین بردن عیوب یکدیگر نموده و کم کم صفات ویژگی‌های مثبت هر یک، در اثر همنشینی و مجاورت به دیگری منتقل شده و این خود باعث رشد و بالندگی معنوی آنها خواهد شد. و آنجا است که تمامی ابعاد وجودی و رفتاری او است ما را به یاد خدا می‌اندازد.
ـ اما به راستی چه کسی لیاقت این نوع دوستی را دارد؟
الف) دیندار باشد. بنابراین اموری همچون مورد اعتماد وفادار بودن، راستگو، بردبار و پوشاننده عیوب بودن، خائن و فتنه‌گر و … نبودن همه زیر مجموعه دینداری او است.
ب) آخرت‌گرا باشد. بداند که این دنیا محل گذر است و مرحله امتحانی برای ما پیش نیست و همچنین تمام امور زندگی او منطبق با این عقیده‌اش باشد.
ج) برخورداری از عقل و خرد. امام علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «عَدُوُّ عاقلٌ خیرٌ مِن صَدیقٍ، دشمن با خرد از دوست نادان بهتر است.»
د) خیرخواهی. پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ : «دوست واقعی تو کسی است که تو را در عیبت نصیحت کند و در غیابت حفظ کند و تو را بر خود مقدم دارد.»
هـ) سلامت روح و روان. امام علی ـ علیه السّلام ـ : «از همنشینی با تبهکاران دوری کن، زیرا آنها بسان آتش‌اند که نزدیک شدن به آن، انسان را می‌سوزاند.»[7]
جهت هدفمند بودن این دوستی و در نهایت نزدیکی به خدا، راههای زیر پیشنهاد می‌شود:
1. شرکت منظم و زمان‌بندی شده (مثلاً هفته‌ای یک بار) در زیارتگاه‌ها، مجالس پند و موعظه، مراسمات ادعیه، مباحث اخلاقی و دینی، … به اتفاق هم.
2. انجام برنامه‌هایی که جنبه دینی ـ معرفتی دارد. مرور و یا مباحثه کتب اعتقادی، اخلاقی، عرفانی، زندگی‌نامه بزرگان و … .
3. برنامه‌ریزی هدفمند جهت کاهش تدریجی و گام به گام صفات بد و برخی رذائل اخلاقی (مثلاً یک ماه صرف حذف کردن صفت دروغگویی) هر یک پلیس دیگری باشد.
4. ملزم باشند روزی یک حدیث یا نکته اخلاقی برای یکدیگر هدیه بیاورند.
تذکراتی مهم:
1ـ ملاک‌هائی که درباره بهترین دوست به شما ارائه شد جهت تقریب به ذهن بود زیرا در گروه همسالان شما کسی که عیناً مطابق با این معیارها باشد احتمالاً پیدا نمی‌شود. شما باید کسی را بیابید که تقریباً به این شاخصه‌ها نزدیک باشد. می‌توانید از کتب مربوطه نیز بهره بگیرد.
2ـ از انجام برخی عبادات و مستحبات طاقت فرسا و … خودداری کنید. به مرور باعث تنفر می‌شود.
3ـ شادابی و نشاط، دینداری با غم و اندوه و تفکرات خشک و تعصبات بیجا هیچگونه تناسبی ندارد.
4ـ از دوستی‌ها و ارتباطات زیاد و عمیق به شدّت پرهیز شود علائم: اگر یک روز او را نبینید حالتان بد شود، اکثر اوقات شبانه‌روز در فکر و ذهن شما حضور داشته باشد و بعد از مدتی حس کنید به نوعی نسبت به او عشق ایجاد شده … . سعی کنید از ابتدا کنترل روابط میان فردی را به دست بگیرید. عدم کنترل = گرفتاری‌های بسیار شدید روحی و عاطفی در آینده.
5ـ در تکمیل مورد بالا به شما می‌گوئیم برای به دست آوردن مکارم اخلاق و صفات برجسته انسانی به تنهایی‌ها و خلوت‌ها هم تأکید بسیار زیادی شده است. یعنی بخشی از اوقات انسان به تفکر و تذکر و تنبّه قلبی و محاسبه نفسانی و انس و مناجات با محبوب اختصاص یابد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. دوستی در قرآن و حدیث، محمّدی ری شهری، قم، دار الحدیث.
2. دنیای نوجوان، محمّد رضا شرفی، تهران، انتشارات تربیت، 1370.
3. آداب دوستی و معاشرت، سید مهدی شمس الدین، قم.
پی نوشت ها:
[1] . مقدس نیان، سید محمد، محمدی، محمد مهدی، آداب معاشرت، قم: اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی، نمایندگی ولی فقیه در سپاه، 1378، ص 18.
[2] . محمدی ری شهری، محمد، دوستی در قرآن و حدیث، ویرایش 2، قم: دارالحدیث، 1383، ص 405 تا 431، احادیث شماره: 953، 965، 970، 978، 991.
[3] . شمس الدین، سید مهدی، جوانه‌های جوان، قم: مؤسسه توسعه فرهنگ قرآنی، 1376، ص 121.
[4] . دوستی در قرآن و حدیث، ص 673.
[5] . همان: صفحات 695 تا 707، احادیث شماره: 1470، 1476، 1484، 1487.
[6] . همان، ص 707 تا 713، تنها ذکر عناوین اقتباس شده است.
[7] . صالحی، ناد علی، قصه دلبری و دلدادگی، قم، مهر امیر المؤمنین، 1381، ص 36 تا 52، اقتباس.
