موقع جواب دادن به درس و امتحان، همه یا برخی از مطالب را فراموش می کنم. راه حل چیست؟

کسی که همیشه مطالب را فراموش می‌کند حافظه‌ی ضعیف دارد. اما فردی که تنها موقع امتحان یا پاسخ دادن درس مطالب را به خاطر نمی‌آورد، احتمال دارد که اضطراب امتحان داشته باشد. برای تشخیص این دو وضعیت باید فرد حافظه خود را بیازماید که در همه حال مشکل دارد یا تنها زمان امتحان. اگر تنها در زمان امتحان مشکل دارد، وظیفه او تقویت حافظه نیست بلکه برطرف کردن اضطراب است. برای برطرف کردن اضطراب راه حل‌هایی در بخش‌های دیگر این مجموعه ارائه شده است. اما به طور خلاصه به دو سه راه حل اشاره می‌گردد:
1ـ اضطراب امتحان از باورهای غیر منطقی ناشی می‌شود. مثلا فرد تصور می‌کند که «اگر در امتحان قبول نشوم یا نتوانم جواب معلم یا استاد را بدهم، کاملا آبرویم خواهد رفت». این تصور دارای خطا است زیرا کم شدن نمره یا ناتوانی در پاسخ دادن به معلم یک امر عادی است. و بسیاری از دانش‌آموزان یا دانشجویان هنگام تحصیل نمی‌توانند به برخی از سؤالات پاسخ دهد. فردی که اضطراب امتحان دارد می‌تواند اینگونه باورها را شناسایی نموده و به تغییر آنها اقدام کند. باورهای فرد معمولا به صورت یک گزاره بیان می‌شود معمولا جمله‌هایی که قید «دائما»، «همیشه»، «هر وقت»، «هرگز»، «هیچگاه» و… دارند، ممکن است نظر صحت دچار مشکل باشد. به عنوان مثال فردی که نمی‌تواند به یک یا چند سؤال معلم پاسخ دهد، با خود می‌گوید: «من همیشه خراب می‌کنم»، «من عرضه هیچ کاری را ندارم» اینگونه باورها جنبه افراطی و غیر منطقی دارد و تأثیرات منفی روی فرد گذاشته و او را دچار اضطراب می‌کند.
2ـ برای از بین رفتن اضطراب فرد باید به توانایی‌های خود توجه کند. مواردی را به خاطر بیاورد که به خوبی از عهده امتحان یا پاسخ دادن بر آمده است. در این صورت اعتماد به نفس پیدا می‌کند و اضطرابش کم می‌شود.
3ـ گاهی فرد به این دلیل اضطراب دارد که آمادگی لازم را برای امتحان و پاسخ به سؤال ندارد، در اینگونه موارد باید فرد بیشتر تلاش کند تا مطالب را خوب یاد بگیرد.
4ـ توکل به خداوند و استمداد مداوم از او نقش زیادی در آرامش دل‌ها و رهایی فرد از اضطراب دارد. پس بهتر است فرد هنگام شروع امتحان یا هنگام شروع درس‌ها دعا بخواند و از خداوند کمک بخواهد و قلب خود را با یاد نیرومند و استوار سازد. با یاری او دل به دریا بزند.

علل ضعف حافظه
آنچه در بالا بیان شد در باره کسی بود که ضعف حافظه او از اضطراب ناشی می‌شد. اما اگر کسی اضطراب ندارد، بلکه همواره مطالب را فراموش می‌کند و اختصاص به زمان امتحان و پاسخ دادن هم ندارد. معلوم می‌شود که مشکل ضعف حافظه دارد. حافظه، نوعی توانایی است که در همه افراد وجود دارد، با این تفاوت که عده ای توانسته اند از این نیروی خدادادی خوب استفاده کنند و قابلیت های آن را به کار بگیرند، اما افرادی را هم سراغ داریم که همیشه از ضعف حافظه شکایت می کنند. ضعف حافظه می‌تواند علت‌های متفاوتی داشته باشد:
1. اشتغالات ذهنی: گاهی فرد به این دلیل از ضعف حافظه رنج می‌برد که مشکلاتی در زندگی دارد و ذهنش بیشتر درگیر آنهاست لذا مطالب درسی یا برخی مسائل دیگر را فراموش می‌کند. به عنوان مثال کسی که مشکلات خانوادگی دارد، نمی‌تواند مطالب درسی را به خوبی حفظ کند و به یاد بیاورد.
2. خستگی ناشی از تلاش زیاد: کسی که در طول یک روز چند مطلب معدود را به حافظه می‌سپارد مدت‌ها آن را به یاد دارد، اما کسی که از اول صبح تا شب مطالعه می‌کند و صدها مطلب را به ذهن ارسال می‌کند، معلوم نیست فردای آن روز چند تا از آنها را به خاطر بیاورد. در اینجا ضعف حافظه ناشی از تلاش زیاد است.
3. بیماری جسمی یا روانی: ذهن زمانی خوب کار می‌کند که تن و روان در سلامت باشند. اما زمانی که یکی از این دو تا مشکل دارد، ذهن نمی‌تواند به خوبی کار خود را انجام دهد لذا طبیعی است که مطالب را فراموش کند. به عنوان مثال افراد وسواسی به دلیل اینکه مطالب خاصی را بارها در ذهن مرور می‌کنند، بسیاری از قرارها و کارهای خود را فراموش می‌کنند. یعنی ذهن به دلیل اشتغال بیش از حد به یک مسأله از مسائل دیگر غافل می‌شود و فراموش می‌کند.
4. تغذیه: مغزی درست کار می‌کند که غذا به اندازه کافی به آن برسد، لذا کسانی که از نظر غذایی ضعف دارند، احتمال زیاد وجود دارد که با مشکل ضعف حافظه مواجه شوند.
5. کمبود خواب: کسانی که کمتر از حد نیاز می‌خوابند، به احتمال زیاد از نظر یادگیری و یادآوری مطالب دچار مشکل می‌شوند زیرا کارکرد مغز ارتباط زیادی با خواب دارد. خواب بیش از آنکه مورد نیاز جسم باشد، مغز برای تجدید قوا به آن نیاز دارد. اگر این نیاز مغز به اندازه کافی بر آورده نشود، نمی‌تواند مطالب را به یاد بیاورد.
6. خوب یاد نگرفتن: فراموشی از نظر روان شناسی نقطه مقابل یادگیری است. یعنی این که در موقع امتحان و جواب دادن درس مطالب را فراموش می کنید، معنایش این است که آن مطالب را اصلاً یاد نگرفته اید یا به صورت درست یاد نگرفته اید. در روان شناسی سه نوع حافظه مطرح شده است: حافظه حسی، حافظه کوتاه مدت و حافظه بلند مدت. اطلاعات پس از رمز گردانی وارد حافظه کوتاه مدت و از آن جا به حافظه بلندمدت انتقال می یابد. به عقیده روان شناسان اطلاعات وارد شده در حافظه درازمدت از بین نمی رود و با فراهم بودن شرایط مناسب همیشه قابل یادآوری است.[1] علت اینکه که ما پاره ای از اطلاعات قبلاً آموخته شده را نمی توانیم به یاد بیاوریم، این است که ما در بازیابی آن ها، ناتوانیم و الا مطالب در حافظه ما موجود هستند. این حالت درست مانند پرونده ای است که در بایگانی ذهن موجود است اما ما شماره آن را در دست نداریم. یا وقتی در جستجوی کتابی از یک کتابخانه بزرگ هستیم؛ اگر ندانیم کتاب مورد نظر با چه رمزی و در کجا قرار داده شده، نمی توانیم آن را پیدا کنیم.
7. تداخل: عامل دیگر این است که اطلاعات یاد گرفته شده با هم تداخل کرده و در هم مخلوط می شوند. بعضی اوقات اطلاعات تازه یاد گرفته شده با اطلاعاتی که از قبل آموخته ایم تداخل می کنند و مانع یادآوری آن ها می شوند که از آن به «تداخل پس گستر» تعبیر می شود. و گاه نیز برعکس، یعنی اطلاعاتی که قبلاً آموخته شده سبب می شود که نتوانیم اطلاعات تازه آموخته شده را به یاد آوریم که اصطلاحاً «تداخل پیش گستر» نامیده می شود.[2]

راه های تقویت حافظه
مهم ترین عواملی که می توانند در پیشگیری از فراموشی نقش داشته باشند عبارتند از:
1. سازماندهی مطالب: یکی از عوامل اصلی این که در موقع جواب پس دادن مطالب به یاد ما نمی آید این است که ما مطالب درسی را در ذهن خود خوب سازماندهی و طبقه بندی نکرده ایم. بنابراین هر اندازه اندوخته های حافظه را بیشتر سازمان دهیم، به همان اندازه بازیابی و یادآوری آن ها آسان تر خواهد بود.
2. از بین بردن عوامل اضطراب: یکی از عوامل مؤثر در موفقیت امتحان و جواب پس دادن مطالب، داشتن حالت روانی مناسب است.[3] بنابراین باید سعی کنید عوامل زمینه ساز اضطراب را در هنگام مطالعه، امتحان و جواب پس دادن در کلاس از بین ببرید. موقعی که در کلاس می خواهید صحبت کنید یا موضوعی را مطرح کنید، سعی کنید با آرامش و اعتماد به نفس کامل باشید. یکی از روش های حفظ آرامش و کاستن از اضطراب در کلاس این است که چند دقیقه قبل از صحبت کردن، نفس عمیق و آرام بکشید.
3. اعتماد بر توانایی خویشتن: اگر کتابی را مطالعه کنیم ولی اطمینان نداشته باشیم که در کلاس و موقع امتحان بتوانیم مطالب آن را به یاد آوریم، واقعاً چنین خواهد شد. اگر فردی متقاعد شود که حافظه اش ضعیف است و به هیچ وجه نمی تواند از پس امتحان بر آید، تلقین، اثر خود را می گذارد. ممکن است پس از مدتی واقعاً فرد نتواند مطالب را به یاد آورد. یکی از روان شناسان می گوید: هر چه بار بیشتری، روی حافظه خود بگذارید، قویتر شده و هرچه بیشتر به آن اعتماد کنید، قابلیت اعتمادش بیشتر می شود.
4. تصویرسازی ذهنی: بسیاری وقت‌ها که می خواهیم مطلبی را یاد بگیریم، با اصطلاحات و واژه های نامأنوس بر می خوریم که حفظ آن ها برای ما دشوار است. اگر هم بتوانیم از طریق تمرین و تکرار، حفظ کنیم دو سه روز یا نرسیده به جلسه امتحان از یادمان می رود. در این گونه موارد برای مصونیت از فراموشی می توان از روش تصویرسازی ذهنی استفاده نمود؛ یعنی در ذهن خود هر یک از واژه های نامأنوس را با یک شیء مأنوس و واقعی ربط دهیم تا هر وقت آن تصویر ذهنی به یادمان آمد، فوراً آن مطلب یا اصطلاح علمی نیز به یاد ما بیاید.
5. مرور ذهنی مطالب: یکی از راهبردهای عمده تحکیم و ماندگاری اطلاعات در حافظه و موفقیت در موقع امتحان، مرور ذهنی آموخته ها است. مطابق این اصل باید مطالعه درس ها را به گونه ای برنامه ریزی کنیم که مهم ترین موضوعات و مشکل ترین آن ها را در ابتدای برنامه و اول روز قرار دهیم. مرور ذهنی مطالب برای پیشگیری از فراموشی بسیار مفید و راهگشا است.
6. استراحت و خواب: در مواقعی که خسته و ناراحت هستید نباید به یادگیری مطلبی همت گمارید؛ زیرا لازمه اش آن است که برای یک موضوع ساعت ها وقت خود را صرف کنید ولی باز هم یادگیری آن دشوار باشد. سعی کنید موقع یادگیری نیاز شما به خواب برطرف شده باشد.
7ـ تغذیه و ورزش: غذای مقوی و کم استفاده کنید. ورزش کنید تا مغزتان به صورت مؤثر کارکند. و مطالب را هم خوب دریافت کند و هم خوب به یاد آورد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. هاری لورین، حافظه در روان شناسی، ترجمه مشفق همدانی، نشر صفی علی شاه، 1370.
2. ثروت هروت آبادی، حافظه برتر، انتشارات ساعی، 1381.
3. آلن ما مفورت، یادگیری مؤثر، ترجمه: ایرج صفا، نشر ایزایران، 1380.
4. جیمز وینلند، چگونه حافظه خود را تقویت کنیم؟ ترجمه: شمس الدین زرین کلک، انتشاراتی مروارید.

پی نوشت ها:
[1] . لوریا، الکساندر؛ ذهن یک یاد سپار، ترجمه: قاسم زاده، انتشارات فاطمی، 1372، ص 39-21.
[2] . آیکنسون و هیلگارد، زمینه روان شناسی، ترجمه: براهنی و همکاران، انتشارات رشد، 1375، فصل هشتم.
[3] . جیمز وینلند، چگونه حافظه خود را تقویت کنیم؟ ترجمه: زرین کلک، انتشارات مروارید، 1373، ص 150-99.