چگونه یک طلبه می‌تواند برنامه‌ریزی موفق در دروس و سیر و سلوک داشته باشد؟
برنامه‌ریزی موفق در دروس و سیر و سلوک معنوی مبتنی بر چند اصل است:
1. تعیین اهداف؛
پایه و اساس موفقیت در هر زمینه‌ای برنامه‌ریزی است و اصل اولیه در برنامه‌ریزی تعیین هدف می‌باشد. بنابراین طلبه باید سعی کند هدف مشخصی برای خویش ترسیم نماید، چه مسأله‌ای باعث شده که دروس حوزه را انتخاب نماید؟ وقتی توانست هدف از طلبه شدن و انتخاب دروس حوزوی را برای خویش ترسیم نماید، براساس آن می تواند هم در زمینه درسی و هم در زمینه سیر و سلوک، برنامه‌ریزی موفقی داشته باشد. یکی از آسیب‌های اصلی برخی طلاب که باعث افت تحصیلی و عدم موفقیت آنان در سیر و سلوک می‌شود، همین مسأله است، یعنی بعد از مدتی ماندن در حوزه هدف اصلی خویش را فراموش می‌کنند لذا نمی‌توانند در زمینه تحصیلی و سیر و سلوک، برنامه‌ریزی موفقی داشته باشند.
2. طبقه‌بندی و اولویت‌بندی اهداف؛
دومین اصل اساسی در برنامه‌ریزی این است که اهداف به صورت مشخص و کاربردی تعریف شده و به اهداف بلندمدت و کوتاه‌مدت طبقه‌بندی شود. یکی از نظریه پردازان در این خصوص معتقد است[1] که هدف‌ها باید به «ایده‌آل‌ها» و «فعالیت‌ها» تحلیل شوند، ایده‌آل‌ها همان اهداف بلند مدت و نهایی است امّا فعالیت‌ها، اهداف کوتاه‌مدت و راهکار‌هایی هستند که زمینه رسیدن به اهداف اصلی را فراهم می‌سازد. هدف اصلی و بلندمدتی که یک طلبه در نظر گرفته است، عبارت است از خودسازی، رسیدن به کمال و سعادت و هدایت دیگران امّا اهداف کوتاه مدت و عواملی که انسان را به این هدف ارزشمند می‌رساند عبارت است از فراگیری فقه و اصول، آشنایی با معارف اسلامی که خود زمینه‌ای است برای عمل کردن و عبادت و خودسازی. بنابراین در برنامه‌ریزی خویش هم باید به اهداف بلند مدت و اصلی توجه نمود و هم اهداف کوتاه‌مدت و وسیله‌ای. طلبه هیچگاه تحصیل و درس خواندن را هدف اصلی خویش قرار نمی دهد زیرا تحصیل مقدمه سیر و سلوک است،[2] و ارزش ذاتی ندارد.
3. تلاش و کوشش و توکل به خداوند در رسیدن به اهداف:
باید توجه داشت که بخش عمده کار تحصیل و موفقیت در دروس حوزه، به تلاش خود افراد و میزان توکل آنها بستگی دارد. امور دیگر مثل استاد، هم بحث، برنامه درسی و… جنبه کمکی دارند. پس هم باید انگیزه را تقویت کرد و هم با تلاش و پشت‌کار و توکل به خداوند، برنامه منظمی برای خویش هم در تحصیل و هم در سیر و سلوک در نظر گرفت و به آن با قاطعیت عمل کرد.
عوامل موفقیت در برنامه‌ریزی تحصیلی:
یک طلبه در برنامه‌ریزی تحصیلی باید ملاک‌ها و راه‌کارهای زیر را در نظر داشته باشد.
1. در برنامه تحصیلی خود علاوه بر فقه و اصول، موضوعات دیگری مانند تفسیر، فلسفه، کلام، جامعه‌شناسی، روان‌شناسی… را نیز به حسب علاقه مورد توجه قرار داده و فرا بگیرد.
2. در هر درسی به خصوص فقه و اصول (که دروس اصلی حوزه هستند) با انگیزه و آمادگی کامل شرکت نماید.
3. پیش مطالعه داشته باشد. نقش پیش‌مطالعه در موفقیت و پیشرفت تحصیلی از آن جهت است که چارچوب اصلی بحث را در اختیار طلبه قرار می‌دهد و با آمادگی کامل می تواند آنچه را استاد می‌گوید فرا گرفته و به صورت منطقی طبقه‌بندی نماید.
4. حضور در درس؛ در برنامه‌ریزی تحصیلی خویش، ساعات درسی را فقط به درس اختصاص داده و هیچ برنامه دیگری را در آن ساعت در نظر نگیرد.
طلبه باید در حضور استاد با دقّت‌نظر فراوان مترصد باشد تا نکته‌های مهمی را که مطرح می‌شود به خوبی فرا گیرد. در حضور استاد هرگز حالت رکود به خود نگرفته و نگوید که من مطالب استاد را می‌نویسم و بعد می‌روم آن را می‌خوانم و روی آن فکر می‌کنم بلکه باید تلاش کند در همان کلاس درس، مطالب استاد را تجزیه و تحلیل نماید.
5. نکته دیگر مطالعه درس است. مطالعه در صورتی می‌تواند مفید باشد که با تمرکز حواس و همراه با خلاصه‌نویسی مطالب هر درس، یادداشت‌برداری و طرح سؤال و تفکر درباره مطالب کتاب انجام شود.[3]
6. مباحثه؛ مباحثه در موفقیت تحصیلی نقش کلیدی دارد چرا که به تفکر عمق می‌بخشد. گاهی طلبه در مطالعه به برخی امور توجه نمی‌کند ولی در مباحثه در سایه همفکری با هم بحث خود به مطالب تازه‌ای پی می‌برد.
عوامل موفقیت در سیر و سلوک:
برخی از راه های موفقیت در این راه بدین قرار اند:
1. اخلاص؛ انسان وقتی می‌تواند وظایف خود را به درستی انجام دهد و در سیر و سلوک موفق شود که اخلاص داشته باشد. اگر کمبودها و نارسایی‌هایی وجود دارد، به دلیل جهل و هوای نفس است، پس باید از هوای نفس به دور باشیم. شرط اخلاص این است که کار و تحصیل و عبادت ما برای خدا باشد و این انجام نمی‌شود مگر آن‌که دلبستگی به دنیا کم شود.
2. ارتباط با خدا و توسل؛ باید همیشه به یاد خدا بوده،[4] چون یاد خدا موجب آرامش[5] و وسیله اجتناب از گناه و عامل موفقیت در تحصیل و عبادت است.
3. اهتمام به عبادات واجب به خصوص نماز؛ همه به خصوص روحانیون که مشغول تحصیل علوم دینی هستند باید عبادات واجب را انجام دهند و یکی از عمده‌ترین عبادات واجب، نماز است، طوری برنامه‌ریزی کنیم که نماز را در اول وقت و با رعایت شرایط آن به جا آورید. «مرحوم علامه طباطبایی و آیت‌الله بهجت از استاد اخلاق خود مرحوم حاج میرزا علی آقا قاضی نقل می‌کردند که: اگر کسی ملتزم شود که نماز خود را اوّل وقت بخواند من ضمانت می‌کنم که به مقامات بسیار عالی برسد و اگر نرسید به من لعن کند.[6]
4. مطالعه کتاب‌های اخلاقی وعمل به مطالب آنها: یکی از کتاب‌های اخلاقی همچون معراج السعاده را روزانه به مدت پنج دقیقه مطالعه کرده و سعی کنیم به مضامین آن عمل نمائیم. این دستورالعملی است که حضرت آیت‌الله بهجت به کسانی که خواستار سیر و سلوک بوده‌اند معرفی کرده‌اند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1 امام خمینی، چهل حدیث، موسسه فرهنگی رجاء 1376.
2 محمدتقی مصباح یزدی، به سوی خودسازی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1380.
پی نوشت ها:
[1] . چارتز (Charters) یکی از نظریه‌پردازان برنامه‌ریزی درسی است و مدلی را در این خصوص ارایه داده است برای آشنایی با دیدگاه وی مراجعه شود به: حسن ملکی، برنامه‌ریزی درسی، انتشارات مدرسه، 1379، ص 84ـ83.
[2] . مصباح یزدی، محمدتقی؛به سوی خودسازی، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1380، ص 296ـ294.
[3] . برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به: اوتیس دفرو، چگونه مطالعه کنیم تا دانشجویی موفقی شویم. ترجمه عبدالحسین آل‌رسول، کتاب زمان، 1363؛ و نیز: جواد محدثی، روش‌ها، نشر معروف، 1377، ص 29ـ11.
[4] . شیروانی، علی؛برنامه سلوک در نامه‌های سالکان، انتشارات دارالفکر، 1376، ص 47.
[5] . رعد/ 28.
[6] . مصباح یزدی، مباحثی درباره حوزه، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، 1376، ص 220.
