من اراده ضعیفی دارم و کار را نمی توانم تا آخر انجام بدهم، چه کنم؟

اهیمت تقویت اراده
از اسرار موفقیت بزرگان تاریخ ساز، داشتن اراده قوی می باشد. مردان بزرگ چنان اراده‌های آهنین داشته‌اند که بر کوهی از مشکلات و موانع زندگی خود و حتّی دیگران غلبه کرده‌اند و خورشید توانایی و استعداد خود را در سرزمین وجود خویش و دیگران تابانده‌اند. بنابراین تنها راه موفقیت و رسیدن به اهداف بزرگ داشتن اراده محکم و قوی است. هیچ شخصیتی تا حالا با بی‌حالی، سستی و بی ارادگی به جایی نرسیده است. پس اگر شما هم می‌خواهید سری در میان سرها داشته باشید، راه‌حل‌های زیر را با جدیت عملی سازید.

تعریف اراده
اراده نیروی درونی وابسته به عقل است که انسان می‌تواند با استفاده از آن خودش را از تحت تأثیر نیروهای ناخواسته بیرونی خارج سازد. هر چه این نیرو در انسان قوی‌تر باشد، اختیار انسان و مالکیت بر خویشتن هم بیشتر می‌شود. به تعبیر دیگر اراده نیروی اجرائی عقل می باشد.[1] عقل تنها خوبی و بدی و خیر و صلاح را درک می‌کند و این اراده است که در عالم واقع و خارج بر طبق این احکام عمل می‌کند.
هر چند نخستین نظریات روان‌شناسی در باب انگیزش روی مسأله اراده تأکید داشتند. زیرا انگیزه و اراده هر دو انسان را به سوی عمل سوق می‌دهند، اما به تدریج نظریات جدید راه خود را از مفهوم اراده تفکیک کردند. زیرا انگیزش حالتی در انسان است که میل و علاقه در آن نهفته است. اما اراده نیروی برتر از انگیزه است زیرا حتی زمانی که فرد به چیزی تمایل ندارد، بازهم به کمک اراده خود می‌تواند آن را انجام دهد.

علائم و نشانه های ضعف اراده
افرادی که کمبود و ضعف اراده دارند چنین ویژگی هایی دارند:[2] 1. قدرت تصمیم گیری ندارند.
2. در فکر خود پروژه زیاد دارند.
3. کارهای خود را زیاد به تأخیر می اندازند.
4. تضاد فکری و علمی دارند؟
5. زود عصبانی می شوند و صبر و حوصله ندارند.

عوامل ضعف اراده
در باب اراده عواملی وجود دارند که باعث ضعف اراده می‌گردند. به نظر می‌رسد کسی که می‌خواهد اراده قوی داشته باشد، نخست باید از این عوامل دوری گزیند. در غیر این صورت هر چه اراده خود را با تمرین تقویت کند، عوامل ضعف اراده، آنها را به باد فنا می‌دهند.
1. اشتغال زیاد به بازی و سرگرمی
بازی برای کودکان امر ضروری است و برای رشد آنها لازم است. برای افراد بزرگسال نیز در حد تفریح و رفع خستگی مفید است. اما بازی زیاد اراده را ضعیف می‌کند. بنابراین کسی که هر روز چندین ساعت با تلفن همراه، یا رایانه مشغول بازی است، نباید توقع داشت که او اراده قوی داشته باشد.
2. گوش دادن زیاد به موسیقی
هر چند روان‌شناسان برای برخی افراد افسرده موسیقی را توصیه می‌کنند. اما باید توجه داشت که منظور از آن هر نوع موسیقی نیست. لذا کسانی که گوشی تلفن همراه، رایانه، ضبط صوت خودرو آنها مدام موسیقی پخش می‌کنند، دچار حالت‌های از تغییرات روانی می‌گردند که از اراده چیزی برای آنان باقی نمی‌ماند. البته منظور از اراده، اراده بر کار خیر و و دعا و درس و عبادت است. اما برای خرید سی‌دی‌های موسیقی و مانند اراده زیاد دارند. امام خمینی (ره) نیز در کتاب شرح چهل حدیث موسیقی را یکی از عوامل تضعیف اراده بر شمرده‌اند.
3. پیروی از تمایلات نفسانی (هوای نفس)
پیروی از هوای نفس یعنی انجام کارهای بیهوده به منظور لذت بردن. اگر از او سؤال کنی چرا این کار را انجام دادی می‌گوید چون خوشم می‌آمد و لذت می‌بردم پس انجامش دادم. کسانی که بدون هیچ کاری ساعت‌ها در کوچه و خیابان پرسه می‌زنند، افرادی که ساعت‌ها بدون ناخواسته و بدون برنامه‌ریزی خاص جلو تلویزیون میخکوب می‌شوند، اشخاصی که ساعت‌ها بدون هدف خاصی در سایت‌ها در گشت و گذارند، در واقع خود را سرگرم نمی‌کنند، بلکه تیشه به ریشه اراده خود می‌زنند.
4. پیروی از غریزه جنسی
هر چند پیروی از غریزه جنسی نیز نوعی پیروی از هوای نفس است، اما به دلیل اهمیت آن جداگانه ذکر می‌گردد. پیروی از غریزه جنسی به دو نوع حلال و حرام تقسیم می‌شود. پیروی از غریزه جنسی حرام طیف وسیعی از رفتارها را شامل می‌شود. مانند نگاه کردن با نامحرم در کوچه و خیابان (چشم چرانی)، مشاهده تصاویر مبتذل در اینترنت، دیدن فیلم‌ها و تصاویر مبتذل، حتی گاهی مجالست زیاد با جنس مخالف نیز اراده را تضعیف می‌کند بدون اینکه گناهی در میان باشد. بنابراین حتی زمان زیادی را در کنار همسر به سر بردن و با او گفتگو کردن نیز اراده را ضعیف می‌کند. اما مقدار معمول و معقول آن برای تحکیم خانواده لازم و ضروری است.
5. پرخوابی و پرخوری
خواب زیاد نیز اراده را ضعیف می‌کند. زمانی که فرد چند ساعت در اول روز می‌خوابد، پس از بیدار شدن دیگر نه اراده قوی برای او باقی می‌ماند و نه حال و حوصله انجام کار. همچنین کسی که سر سفره نمی‌تواند به راحتی دست از غذا بکشد، در عین حال که فعلا اراده او ضعیف است. با خوردن زیاد و بی‌حال شدن اراده‌اش از قبل هم ضعیف‌تر می‌شود.
6. پرگویی و ماندن زیاد در جلسات دوستانه
زیاد صحبت کردن در جمع دل را ملول و اراده را سست می‌کند. بنابراین کسانی که در جلسات دوستانه شرکت می‌کنند و ساعت‌ها با همدیگر در باره مسائل غیر ضروری حرف می‌زنند. پس از اتمام جلسات بی‌ارادگی، سستی و ملال در آنها مشهود است. اما بودن مقدار کم در جلسات دوستانه برای تجدید قوا و بهبود روحیه مفید است. همچنین افرادی که ساعت با تلفن حرف می‌زنند، اراده ضعیفی دارند و با این کار اراده آنها ضعیف‌تر می‌گردد.
7. بیکاری و تنبلی
کسی که کار ندارد، در واقع حال هم ندارد پس اراده هم ندارد. بنابراین توصیه شده است که افراد نباید وقت‌هایی را سپری کنند که هیچ کار عقلایی نداشته باشند. حتی اگر شغل و حرفه خاصی ندارد، دست کم دنبال کار بگردد یا با خواندن کتاب، کمک به دیگران، دعا و مناجات، رفتن به زیارت و مانند آن وقت خود را پر کند. تنبلی در مورد کسانی به کار می‌روند که کار زیاد دارند اما حوصله انجام آنها را ندارند. این افراد هرچه از انجام کار بیشتر اجتناب کنند، اراده آنها ضعیف‌تر می‌شوند. اما اگر تقبل زحمت فرموده و برخی کارهای خود را انجام دهند، تا حدودی اراده آنها تقویت می‌گردد.
عوامل تقویت اراده
همانطور که عواملی اراده را ضعیف می‌کرد عواملی نیز وجود دارند که سبب تقویت اراده می‌شوند
1 ـ عبادت و معنویت
عبادت و معنویت اولین و مهمترین راه تقویت اراده است. زمانی که فرد نماز می‌خواند، ذکر خدا می‌گوید، قرآن می‌خواند، دعا می‌خواند، در مراسم دعاهای جمعی شرکت می‌کند، یک گام بزرگ در جهت تقویت اراده بر داشته است. بنابراین هر چه ارتباط معنوی با خدا بیشتر گردد، اراده فرد قوی‌تر می‌گردد. دلیل مسأله کاملا روشن است. زیرا عبادت و معنویت هوا و هوس را از بین می‌برد. هوا و هوس بزرگترین دشمن اراده انسان است. به همین دلیل زمانی که فرد یک نماز با حال می‌خواند، بعد از نماز هر کار مهمی را که اراده کند، می‌تواند انجام دهد.
2ـ تفکر و شناخت
هر چه عقل انسان قوی‌تر باشد اراده انسان هم قوی‌تر می‌شود. صاحب نظران یکی از راه‌های تقویت عقل را تفکر می‌دانند. مهمترین عاملی که اراده بر آن استوار است شناخت و آگاهی است. فعل ارادی هم عملی است که علم در تحقق آن نقش و دخالت دارد البته آن بخش از اعمالی که برای انجام دادن به تفکر نیازمند باشد.[3]بر خلاف عادات و ملکات که نیازمند به تفکر نیستند. با توجه به این تعریف، برای این که انسان عملی انجام دهد، باید نسبت به آن، شناخت داشته باشد که پس از علم و آگاهی (شناخت) انگیزه به وجود می‌آید و شور و شوق منجر به انجام عمل می شود.
شناخت هدف و آگاه بودن از این که می خواهیم چه کاری را انجام دهیم خود باعث جرقه ای می شود برای میل به انجام. به دلیل این که هر عمل اختیاری از نوعی گرایش درونی و میل نشأت می‌گیرد و در زندگی بسیار تجربه شده است که هر چه عمل شناخته شده تر و دلخواه تر باشد اراده و حرکت هم نسبت به آن بیشتر است (میل ـ میل شدید ـ اراده و حرکت).[4] در این جا این سؤال جای طرح دارد که چه کار کنیم میل و علاقه مان افزایش یابد؟ در پاسخ باید به نقش «بالا بردن سطح آگاهی» اشاره نمود.[5] هر چه انسان به خود، شغل و وظایف فردی و اجتماعی خویش، آگاه تر باش، و منافع آن را بداند، نسبت به آن ها میل و رغبت پیدا می کند. البته برای شناخت و آگاهی هم مراحلی وجود دارد. مثلاً تذکر، موعظه، تجربه و مشاهده همه این موارد موجب می شود که ما نسبت به موضوعی توجه بیشری پیدا کنیم و همین توجه آگاهی ما را زیادتر می کند.[6] بنابراین می توان از موانع ضعف اراده را جهل و شک و حتی عدم توجه به موضوع مورد نظر دانست. موقعی که ما اطلاعات کمی نسبت به موضوع داشته باشیم توجه و تمرکز کمتری خواهیم داشت که منجر به پراکندی افکار و در نتیجه از این شاخه به آن شاخه پریدن خواهد شد.
3ـ وضوح و اهمیت هدف
اراده نیروی محرکه انسان به سوی هدف است. لذا هر چه هدف انسان در نظرش مهم و روشن باشد، بیشتر مصمم می‌شود که به سوی آن حرکت کند. هدف مهم آن است که مورد علاقه فرد باشد و نیازهای فردی، اجتماعی و معنوی فرد توسط آن ارضاء گردد. هدف روشن آن است که مراحل رسیدن به آن، سودمندی‌ها، مشکلات و پیامدهای آن برای انسان روشن باشد. یکی از مسائلی که به روشن بودن هدف کمک می‌کند، مشخص بودن راه رسیدن و ابزار رسیدن به آن است[7].
گاهی فوائد و ضرورت کاری برای فرد روشن نیست. در این صورت نباید انتظار داشت که او دست به اقدام زد و یا اگر شروع به کار نموده، در انجام آن تداوم داشته باشد. به عنوان مثال اگر در  مورد ضررهای سیگار و بیماری‌های ناشی از آن و فوائد سلامتی و … فرد سیگاری اطلاعت مفیدی داده نشود، نمی توان اراده او را برای ترک سیگار جزم نمود. دلیل خیلی اهمال‌کاری‌ها و سستی های ما ناشی از عدم شناخت است. نمی دانیم عبادت کردن یا تحصیل کردن چه فایده ای دارد؟ حال یا جاهل هستیم به آن موضوع یا شک و تردید داریم.
4ـ تلقین و تصورات شخصی
فردی که مدام با خود فکر می‌کند شخص بی‌اراده‌ای است، با تصورات خویش تیشه به ریشه اراده خویش‌می‌زند. این تلقینات نه تنها نیروی درونی او را ضعیف می‌سازد، بلکه قدرت حرکت و عمل را نیز از او سلب می‌کند. عکس قضیه نیز صادق است به طوری که اگر دایم به خود تلقین کند که دارای اراده قوی است، به زودی دارای قدرت اراده سرشاری خواهد شد. تلقینات و خودگویی‌های مثبت زمینه را برای حرکت و عمل آماده می‌کند. حرکت به سوی هدف اراده را تقویت می‌کند.
5ـ تمرین عملی تقویت اراده
عوامل فوق همه جنبه نظری داشتند. اما نظریه تا زمانی که به عمل منتهی نشود، نتیجه عملی دربر نخواهد داشت. لذا مهم‌ترین عامل در تقویت اراده تمرین دائمی و مستمر است. داشتن هدف روشن، تعقل، معنویت و تلقین همگی به این معناست که فرد آدرس مقصد خود را می‌داند و توشه سفر را نیز به همراه دارد. اما هیچ مسافری تنها با داشتن آدرس و خرج سفر به مقصد نرسیده است. رسیدن به مقصد علاوه بر موارد فوق نیاز به این دارد که فرد دست به عمل بزند، از جای خود حرکت کند، مسیر را شروع و کند و ادامه دهد. و در مسیر راه از خرج سفر که همان معنویت، تفکر و تلقین است استفاده کند. و از اموری که فرد را مقصد دور می‌کند مثل هوا و هوس، شهوت‌رانی، و دیگر موانعی که در ابتدا ذکر شد، دوری گزیند.

راه‌کارهای عملی تقویت اراده
باید توجه داشت که اراده معمولا در سه زمینه بیشتر معنا پیدا می‌کند: بی‌نظمی‌ها، عادت‌ها و اهمال‌کاری‌ها. یعنی افراد بی‌اراده نمی‌توانند نظم را در زندگی خود برقرار سازند، قادر نیستند که عادت‌های نا پسند خود را ترک کنند و نمی‌توانند از تأخیر در انجام کارها اجتناب کنند. بنابراین گام‌های زیر برای تقویت اراده توصیه می‌شود.
1ـ فهرستی از تمام رفتارهای جدیدی که می‌خواهید انجام دهید، تهیه کنید: شما می‌توانید در زمینه‌های که مشکل دارید همه رفتارها را لیست کنید. مثلا کارهایی را که معمولا در آن نظم ندارید. اعمال واجب را که باید به موقع انجام دهید، کارهای نادرست را که باید ترک کنید، عادت‌های نامطلوب که ترک آنها را ضرور می‌دانید. همه این کارها را لیست کنید.
2ـ تقسیم‌بندی رفتارها به سه گروه: تمامی کارها را به سه دسته تقسیم کنید، عادت‌ها، بی‌نظمی‌ها و اهمال‌کاری‌ها.
3ـ تمام رفتارهای هر گروه را از آسان به دشوار مرتب کنید: هر سه دسته را از آسان به دشوار مرتب کنید. به طوری که آسان‌ترین کار در ابتدای لیست و مشکل‌ترین آن در انتهای هر لیست قرار  گیرد.
3ـ از هر گروه یک رفتار برای تمرین پنج روزه در نظر بگیرید: برای پنج روز اول از هر دسته فقط و فقط یک کار و آن هم آسان‌ترین کار هر گروه را در نظر بگیرید و هر روز با تمام قاطعیت و اراده آن سه کار را انجام دهید.
4ـ از عوامل تقویت اراده در کنار انجام کارها استفاده کنید: هر روز از عوامل تقویت کننده اراده در کنار انجام این کارها استفاده کنید. مثلا به خود تلقین کنید که فرد با اراده هستید از دعا، معنویت و تفکر استفاده کنید.
5 ـ سستی یا شکست در برنامه را به موقع ترمیم کنید: اگر در برنامه شما وقفه یا شکست به وجود آمد اصلا دلسرد نشوید و از همان زمان ادامه برنامه را از سر بگیرید و تصمیم جدید اتخاذ در جهت ادامه برنامه اتخاذ کنید حتی اگر بارها اینگونه بازهم کار رها نکنید و با قاطعیت بیش از پیش آن را ادامه دهید.
6ـ به تمام کارهای موجود در لیست فکر نکنید: هیچ‌گاه به کل کارهای موجود در لیست فکر نکنید و این تصور در ذهن شما پدید نیاید که چگونه این همه کار را من بتوانم انجام دهم. بلکه فقط به اعمالی که برای همان روز در نظر گرفته شده فکر کنید و آن را با جدیت انجام دهید.
7ـ در پایان هر روز کاکرد خود ارزیابی کنید: هر شب نحوه عملکرد خود را در روز قبل مورد بررسی قرار دهید یا به اصطلاح علم اخلاق خود را محاسبه کنید. اگر برنامه تقویت اراده مطابق میل شما پیش‌رفته خود را تشویق نموده و خدا را سپاس گویید. در غیر این صورت تصمیم خود را جدی‌تر نمایید که فردا با قاطعیت بیشتر عمل کنید.
8ـ برنامه شما انعطاف داشته باشد: به این معنا که اگر شما مثلا در ابتدای روز تصمیم گرفته‌اید که ساعت 10 صبح فلان کار خاص را انجام دهید. اما در آن ساعت کاری پیش آمد که خارج از اختیار شماست. در این صورت اصلا دلسرد نشوید و با خود نگویید کار من هیچ وقت درست نمی‌شود. زیرا شما مقصر نیستید و در به هم خوردن این برنامه بی‌ارادگی نکرده‌اید. لذا یک تصمیم جدید اتخاذ کنید و آن کار را در همان روز در یک ساعت دیگر انجام دهید.
9ـ دو عمل جدید را در به رفتارهای روزانه اضافه کنید: پس از پنج روز یک یا دو عمل دیگر را به در برنامه تقویت اراده خود اضافه کنید و مانند سابق با جدیت و تصمیم قاطع و با استفاده از عوامل مؤثر در تقویت اراده آن کارها را انجام دهید.
10ـ تا پنج روز دیگر اصلا تعداد کارهای تان را افزایش ندهید: پس از افزودن عمل‌های جدید در روز ششم تا پنج روز دیگر لیست خود را افزایش ندهید. زیرا اراده شما هنوز کودک است و توان زیادی ندارد و فشار زیاد سبب از هم پاشیدن آن می‌شود.
11ـ از عوامل تقویت کننده بیشتر استفاده کنید: در هر روز خود را از نظر روحیه تقویت کنید و امید خود را بیشتر کنید نسبت به اینکه بر زندگی خود مسلط می‌شوید، به اهداف بلند خود دست می‌یابید. با این افکار و تصورات خود را هر روز مشتاق‌تر از روز قبل در انجام آن کارها مصمم در نظر بگیرید. هر روز در کنار انجام کارها از تقویت کننده‌های اراده استفاده کنید و عوامل تضعیف کننده آن دوری کنید. مثلا زندگی‌نامه علما و شخصیت‌ها را مطالعه کنید، در باره داشتن اراده و نظم فکر کنید و آینده روشن با اراده شدن را نزد خود مجسم کنید. از ولگردی، پرگویی، پیروی از هوای نفس به تدریج اجتناب کنید.
12ـ هیچ شکستی اراده شما را سست نسازد: تأکید می‌کنم هرگز از چند مورد شکست نهراسید و پس از شکست مثل اینکه اتفاقی نیافتاده و گویا شما اکنون به تازگی تصمیم جدید می‌گیرید لذا برنامه‌های خود را با انگیزه و اراده و بدون تردید ادامه دهید.
13ـ لذت موفقیت را جانشین لذت‌‌های گذشته سازید: حتما لذت با اراده شدن را احساس کنید و این لذت‌های جدید را جانشین‌ لذت‌های مضر هوای نفس سازید. آینده خود را سخت و دشوار در نظر نگیرید بلکه آینده صاف، روشن و موفقیت آمیز را در ذهن خود به تصویر بکشید.
14ـ پس از ده روز بازهم حجم کارهای ارادی خود را افزایش دهید: این افزایش از یک یا دو عمل تجاوز نکند. ولی تصمیم قاطع و جدی در انجام آن را فراموش نکنید. مواظب باشید زود زود حجم کارها را اضافه نکنید بلکه به جای آن به انجام تمام و کمال کارهای در نظر گرفته شده بکوشید.
15ـ تا چهل روز به تمرینات خود ادامه دهید: روان‌شناسان زمان شکل‌گیری یک خاصیت یا عادت جدید را شش هفته (42 روز) ذکر کرده‌اند و علمای اخلاق چهل روز را برای تغییر ایجاد ملکه‌های اخلاقی لازم می‌دانند. در روایات نیز آمده است که هرکس چهل روز اعمال خالص برای خداوند انجام دهد، خداوند جویبار حکمت را از قلب او بر زبانش جاری می‌سازد. «عَنِ النَّبِیِّ ص قَالَ مَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَجَّرَ اللَّهُ یَنَابِیعَ الْحِکْمَهِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِهِ»[8] لذا شما تا مدت چهل روز با قاطعیت و جدیت از رفتارها و عادت‌های ناپسند دست بردارید و کارهای مطلوب  و مورد نظر خود را انجام دهید. تا این مدت دیگر شما به یک فرد با اراده تبدیل شده‌اید.

پی نوشت ها:
[1] . مطهری، مرتضی؛ تعلیم و تربیت، صدرا، قم: 34، 1376، صفحه 320.
[2] . حق جو، محمد حسین؛ شیوه های بالندگی و شکوفایی اراده، قم: اوّل،1374، صفحه 72 به بعد..
[3] طباطبایی، محمد حسین؛ تفسیر المیزان، قم:‌بنیاد فکر علامه طباطبائی، چاپ 6، 1376، جلد 1، صفحه 135 به بعد.
[4] . جزوه ذکر (رهکارهای عملی برای تقویت اراده، محمد نوری، قم: مدیریت تربیتی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ـ رحمت الله علیه ـ ،قم: صفحه 2 به بعد.
[5] . جزوه ذکر، صفحه 2 به بعد.
[6] . جزوه ذکر، صفحه 2 به بعد.
[7] . ر.ک: حق جو، محمد حسین؛ شیوه های موفقیت در تحصیل، قم: مرکز فرهنگی انصار المهدی، چاپ اوّل، 1377. نوری، محمد، طلبه و راه و رسم طلبگی، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه، اوّل، 1381. فکری، عبدالله؛ قانون مطلق و موفقیت، تهران: ندای فرهنگ، اوّل، 77. و … کتاب های که در همین نوشته از آن ها استفاده شده است.
[8] – بحارالانوار، ج67، ص249.