ایرانیان در زمان خلیفه دوم اسلام را پذیرفتند و پس از مدتی گرایش خاصی از آن را (اسلام شیعی) پسندیدند. یعنی ایرانیان روح اسلام و محتوای اسلام را نزد خاندان رسالت یافتند، چراکه فقط خاندان رسالت بودند که پاسخگوی پرسش‎ها و نیازهای واقعی ایرانیان بودند. پذیرش تشیع به وسیله ایرانیان، پیامد عواملی از قبیل سازگاری باورها و اعتقادات ایرانیان با مذهب تشیع،‌ فعالیت علویان و شیعیان در محدوده جغرافیایی ایرانیان و … بود. از آنجا که ایرانیان استعداد پذیرش آموزه های شیعی را داشتند، مذهب تشیع به تدریج گسترش یافت و در شهرها و مناطق مختلف در قرون مختلف به رسمیت شناخته شد که ما در این جا به شهرها و مناطق شیعه نشین از قرن اول بطور خلاصه می‎پردازیم.
شهرهای شیعه نشین از قرن اول تا قرن سوم:
یکی از شهرهای مهم شیعه ایران در قرن اول شهر قم می‎باشد که آن را باید نخستین شهر در حوزه ای دانست که به نام ایران شناخته می‎شود، زیرا پیشینه تشیع آن به ربع آخر قرن اول هجری باز می‎گردد، درست در حالی که ایران آن زمان هنوز گرفتار کشمکش بین پذیرش اسلام و باقی ماندن بر دین آباء و اجدادی خود بود، قم با سکونت اعراب در آن مشی مذهبی خود را هم برگزید.[1] مهمترین خاندان عرب مقیم قم، طایفه اشعریون بوده‎اند که شمار آنها به شش هزار تن می‎رسیده است. در طول تاریخ اعتقاد این طایفه به تشیع و روحیه ضد اموی آنها به ثبت رسیده است. [2] در میان نخستین ساکنان عرب قم شمار زیادی به عنوان صحابی ائمه ـ علیهم السّلام ـ در کتب رجالی شیعه، شناسانده شده اند،‌ شاهد مهم بر پیوند مردمان این شهر با امامان، روایات بی شماری است که در فضیلت قم و اهالی آن در کتب حدیث نقل شده است. این روایات، به اندازه ای است که می‎تواند به راحتی اهمیت این شهر را در نگاه امامان نشان دهد.
اهمیت قم به اندازه ای بود که وقتی فاطمه بنت موسی بن جعفر ـ سلام الله علیها ـ در سال 201 هجری عازم خراسان بود دستور داد که او را به قم برسانند و وقتی وفات کرد در همین شهر دفن گردید و این مقبره مورد زیارت خاص و عام بوده است. تشیع یکپارچه مردمان قم در تمامی ممالک امری شناخته شده بود و دلیل عمده اش این که هیچ شهری در آن زمان وجود نداشت که اینچنین به طور کامل بر تشیع امامی باشد.
در طول تاریخ بسیاری از علمای مشهور شیعه از این شهر بوده و یا در آن نشو و نمای علمی یافته اند و امروزه یکی از قطب های علمی و مذهبی جهان تشیع همین شهر می‎باشد.
منطقه جبل:
اصولاً درمنطقه جبل که محدوده ای از قصر شیرین و همدان گرفته تا اصفهان و از آنجا تا ری را شامل می‎شد شیعیان فراوان بودند. در شهرهای قزوین،‌ فارس و اصفهان نیز در این قرون شیعیان فروانی زندگی می‎کردند و بعضی از آنها با ائمه ـ علیهم السلام ـ در ارتباط بودند.
شهر ری:
در اوج گرایش مردمان مناطق قم و آوه و شهرهای دیگر ایران به تشیع شهر ری روحیه ضد شیعی داشتند[3]اما در اواخر قرن دوم هجری آنچه به عنوان تشیع اصیل در ری پدید آمد، ارتباط برخی از مردم و ساکنان ری با امامان شیعه بود. و نخستین روایتی که از این گونه تماس ها سخن گفته، درباره ارتباط یکی از شیعیان ری با امام کاظم ـ علیه السلام ـ است. در میان اصحاب امام کاظم و امام رضا ـ علیهما السلام ـ تنی چند وجود دارند که ملقب به رازی هستند، این افراد یا اهل ری بودند و یا چندی را در ری گذرانیده اند.[4] آمدن حضرت عبدالعظیم به ری هم نشانه وجود تشیع در این شهر بوده و خود زمینه ای برای رشد تشیع شده است. بعد از رحلت آن بزرگوار، مزارش برای شیعیان مرکزیتی یافته و در جذب شیعیان آن نواحی به سوی ری مؤثر بوده است.
یکی از مهمترین دلایل ارتباط امامان ـ علیهم السّلام ـ با شیعیان ری و نیز کثرت شیعیان، وجود یکی از وکلای حضرت صاحب الامر ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ در ری می‎باشد. این شخص ابوالحسن محمد بن جعفر «اسدی» است.[5] تشیع در ری با ورود و حاکمیت احمد بن حسن مادرانی آشکار شد و این شخص شیعیان را مورد اکرام قرار داده و به خود نزدیک ساخت و تشیع بطور چشم گیری در ری گسترش یافت که تا الان هم ادامه دارد.[6] خراسان:
یکی دیگر از مناطق شیعه نشین در طول قرن اول تا سوم، منطقه وسیع خراسان می‎باشد. طاهر بن حسین، فرمانده نیروهای مأمون عباسی در جنگ بر ضد برادرش محمد بود. گفته شده این شخص و اصولاً طاهری ها دارای تمایلات شیعی بودند.[7]عواملی مثل حضور امام رضا ـ علیه السلام ـ و قیام محمد بن قاسم از نسل امام حسین ـ علیه السلام ـ و … در گسترش تشیع در این منطقه در قرون اولیه بسیار مؤثر بوده است.
شهر بیهق ازمنطقه خراسان، مرکزی برای تشیع بوده و تشیع در آن، از زمان طاهریان رواج یافته است؛ همچنین قید شده که تشیع آن تشیع اثنی عشری بوده است.[8]یاقوت می‎نویسد که بیشتر مردم سبزوار رافضی هستند.[9]می توان گفت که یکی از مهمترین دلائل نفوذ تشیع در بیهق مخصوصاً سبزوار مهاجرت های فراوان سادات از شهرهای مختلف از جمله نیشابور و ری بدان ناحیه بوده است.[10]سبزوار در قرن هشتم مرکز دولت شیعی سربداران بوده است. در نقطه ای دور دست در خراسان در حوالی سمرقند و کش، تشیع امامی از اواخر قرن سوم به بعد رو به توسعه نهاد.
سجستان:
از جمله مناطقی که نامی از آن در آثار شیعی آمده، سجستان است. این نام از کرمان تا جنوب خراسان و از سواحل دریای عمان تا سیستان امروزی را شامل می‎شود.[11] طبرستان:
از میان مناطق شمالی، منطقه گیلان و دیلم بعد از مدت ها در مقابل مسلمانان در قرن سوم با پذیرفتن اسلام زیدی تسلیم شدند. سادات علوی در برابر فشارهای منصور و هادی و دیگر خلفاء به این نواحی کوچ کردند که یکی از نخستین این کوچ ها به قیام یحیی بن عبدالله بن الحسن در دیلم منجر شد. در قرن سوم و در منطقه طبرستان دولتی شیعی به رهبری حسن بن زید تشکیل شد، مناطق آمل،‌ ساری و حتی گیلان و دیلم جزء مناطقی بود که در مدت 20 سال از طرف علویان اداره می‎شد.[12] شهرهای شیعه نشین ایران در قرن چهارم و پنجم:
قرن چهارم در حقیقت قرن گسترش تشیع می‎باشد. در مناطقی از ایران در این قرن شیعیان گسترش پیدا کردند که به بعضی بصورت خلاصه اشاره می‎شود:
مناطقی چون فارس که در این قرن یکی از مراکز عمده شیعه به حساب آمده است. یکی دیگر از شهرها اصفهان می‎باشد که با وجود تعصب سرسخت آنها نسبت به معاویه، نسبت به نفوذ تشیع در این شهر در قرن چهارم گزارش هایی شده است. وجود قبر امام رضا ـ علیه السلام ـ از جهات بی شماری موجب گسترش تشیع در خراسان و سیستان در این قرن می‎باشد. در این قرن گسترش تشیع در شهرهای کرمان و خوزستان هم گزارش شده است. شهرهای کاشان، آوه، ورامین، ساری، سبزوار از شهرهای شیعه نشین در این قرون بوده‎اند. از این قرن به بعد یعنی در قرن های ششم و هفتم، شهرهای ری و خراسان و قم عمده مناطقی بودند که تشیع در آنها بصورت چشم گیری گسترش و پیشرفت کرده و تشیع اصفهان هم در قرن هفتم چشم گیر بوده است و نهایتاً با روی کار آمدن دولت مقتدر صفوی در قرن نهم مذهب شیعه به عنوان مذهب رسمی در ایران اعلام شد و به تدریج تمام مناطق ایران به این مذهب گرایش پیدا کردند.
[1] . تاریخ قم، حسن قمی، چاپ مجلس، ص 27، یاقوت حموی، معجم البلدان، ج 4، ص 175.
[2] . همان، ص 240.
[3] . مقاتل الطالبین، صفحه 132.
[4] . رجال النجاشی، صفحه 109.
[5] . الغیبه، شیخ طوسی، صفحه 415.
[6] . معجم البلدان، ج3، صفحه 121.
[7] . ابن اثیر، الکامل، ج 7، صفحه 132.
[8] . تاریخ نهضت های فکری ایرانیان، صفحه 231.
[9] . معجم البلدان، ج3، صفحه 538
[10] . تاریخ بیهق، صفحه 60.
[11] . تاریخ سیستان، صفحه 100.
[12] . التاجی، اخبار الائمه الزیدیه، صفحه 21.
مختار اصلانی- مرکز مطالعات و پژوهش های فرهنگی حوزه علمیه