چه زمینه‌هایی ممکن است آدمی را به سوی گناه بکشد و راه های از بین بردن زمینه ها چیست؟
برای رفع هر مشکلی و درمان هر بیماری، ابتدا باید علل پیدایش آن را بررسی کنیم و برای پیشگیری و اجتناب از گناه نیز ابتدا باید زمینه‌های آن را بشناسیم و سپس به برطرف کردن آنها بپردازیم. کمبود ویتامین‌های مختلف در بدن، انسان را آماده پذیرش میکروب‌ها و پرورش بیماری‌ها می‌کند، برای پیشگیری یا درمان بیماری‌ها، باید کمبود ویتامین‌ها جبران گردد، تا زمینه پذیرش میکروب‌ها و پرورش بیماری‌ها از بین برود. ابتدا ضرورت دارد «زمینه شناس و زمینه زدا» باشیم. برای نمونه اگر در منزل چاه فاضلابی باشد که زمینه ساز انواع پشه‌ها است و سم‌پاشی نیز بیهوده است، باید چاه را پرکرد.[1]
در بررسی زمینه‌های گناه، می‌توان به زمینه‌های فرهنگی، تربیتی، خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی، روانی و سیاسی اشاره کرد که هر کدام با کمیت و کیفیت خاصّی، زمینه ساز گناه هستند.
1ـ جهل و حماقت
جهل و نادانی خاستگاه هر شرّی است، «جهل نسبت به خدا، هدف از آفرینش، نوامیس خلقت، آثار گناه و مصرف کردن انرژی در راه صحیح آن». مثلاً در برنامه دانش پزشکی، یک فرد جاهل و بی‌سواد، غذای آلوده به میکروب را بر اثر جهل ، به آسانی می‌خورد؛ ولی یک میکروب شناس هرگز آن را نمی‌خورد.[2]
غالب موارد گناه از اینجا نشأت می‌گیرد که گنهکار نمی‌داند سر سفره چه کسی نشسته است. یکی از عوامل ارتکاب گناه در جامعه، ناآگاهی به دین و احکام آن است. مسلمان نما بودن گرهی از مشکلات اجتماعی نمی‌گشاید. اگر انسان خدا را بشناسد، به او علاقه پیدا می‌کند؛ در نتیجه هرگز راضی نمی‌شود او را به سبب گناه، از خود برنجاند.
2ـ گرفتار شدن عقل در بند هوا و هوس:
نفس انسان گرایش‌های مختلفی دارد که وجودشان ضروری است؛ زیرا کمال انسانی فقط با وجود آنها امکان‌پذیر است. هر کس که زمام امورش به دست نفس امّاره باشد، غرایز او را رهبری خواهند کرد و وی چشم و گوش بسته و بی‌توجه به ماوراء خواسته‌های غریزی خود، آنها را پیروی خواهدکرد و هوا و هوس را بر خواست و دستور پروردگار برتری خواهد داد؛ چرا که اسیر از خود اراده‌ای ندارد.
3ـ بیکاری و تنهایی
بیکاری، تنهایی، نداشتن تحرّک، فعالیت و سرگرمی‌هایی که توجه و علاقه انسان مخصوصاً جوانان را به خود جلب کند از عوامل ایجاد انحراف و انجام گناه است. تحقیقات نشان می‌دهد احساستنهایی و بی‌پناهی، بیکاری و بطالت و انباشت انرژی اضافی در بدن از عوامل زمینه ساز انحرافات جنسی در نوجوانان و جوانان هستند.[3]
4ـ دلبستگی‌های مادّی
دلبستگی به ثروت، ریاست و موقعیت اجتماعی، مانع محبّت خدا و عامل روی گرداندن از عمل به دستورات الهی میشود خداوند به هیچ کس دو عدد دل نداده است: «ما جعل الله لرجل من قلبین فی جوفه»[4] با آمدن محبّت دنیا، محبّت الهی از دل رخت می‌بندد و زمینه هر کاری به جز طاعت خالق فراهم میشود.
5ـ تربیت خانوادگی
خانواده، کانون هنجار یا ناهنجاری‌های فردی و اجتماعی است. از این مرکز حیاتی و سرنوشت‌ساز است که بدی یا نیکی در سطح جامعه منتشر میشود؛ بنابراین زمینه‌های بد تربیتی در خانواده، نقش به سزایی در سوق دادن انسان به سوی گناه دارند. خانواده‌هایی که تربیت دینی فرزندان را جدّی نمی‌گیرند یا خود از تربیت دینی محروم‌اند، در روابط زن و شوهری حریم عفاف را رعایت نمی‌کنند، در حضور فرزندان بدترین فحش‌ها را نثار همدیگر می‌کنند، خودشان در عمل دزدی می‌کنند و دروغ می‌گویند، زمینه انجام گناهان را برای فرزندان فراهم می آورند.
6ـ اضطراب‌های روانی
از عوامل مؤثر در بزهکاری نوجوانان و جوانان، وجود اضطراب و ناآرامی روانی است. تحقیقات نشان می‌دهد در خانواده‌هایی که سازش پدر و مادر کمتر است، درصد بزهکاری و انحرافات بیشتر است. عادت به خود ارضایی در پسران و پناه بردن دختران به دوستی با پسران گاه معلول همین علّت و با هدف تسکین موقت اضطراب های ناشی از ناراحتی‌های خانوادگی است.[5]
7ـ آلودگی محیط اجتماعی
تمام عوامل خارجی که در اطراف موجود زنده، از آغاز انعقاد نطفه وجود دارد و بر رشد بدنی و روحی او تأثیر می‌گذارند محیط نامیده میشود. بدون تردید یکی از زمینه‌های گناه، محیط فاسد و ناپاک است. علاوه بر محیط خانواده که به طور جداگانه مطرح کردیم، محیط از نظر کیفی و کمی دارای اقسامی است؛ مانند محیط مدرسه، اداره، شهر، دوستان و … که هر کدام به نحوی بر انسان تأثیر می‌گذارند.[6]
گاهی دیده میشود که همه عوامل تربیتی برای یک فرد فراهم بوده ولی در محیط اداره همه خلافکارند و او را هم به خلاف می‌کشانند یا دوستان ناباب که بزهکارند او را نیز منحرف کرده و زمینه گناه را برایش فراهم می‌کنند.
در دوره نوجوانی و جوانی، اثرپذیری جوان از همسالان از هر کس دیگر حتّی خانواده و معلّم، بیشتر است و به همین علّت خطر دوستی‌های نامناسب در این دوران بسیار بیشتر و آثار و عواقبش وخیم‌تر است.
8ـ فضای سیاسی و حکومت فاسد
وقتی جو حاکم بر جامعه، فساد و تبعیض باشد و حاکمان سیاسی غرق در گناه و ظلم و فساد باشند زمینه گناه و خلاف و ناهنجاری برای افراد جامعه نیز فراهم میشود چرا که عمل آنها با تبلیغات گمراه کننده نیز همراه است.
9ـ جنبه اقتصادی
فقر و بی‌نیازی دو خاستگاه انحراف و گناه هستند؛ زیرا فقیر به سبب فقرش به انتقام‌جویی می‌پردازد و برای برطرف کردن ناتوانی‌های برخاسته از فقر به تلاش‌های نامشروع می‌پردازد و انسان بی‌نیاز نیز بر پایه غرور برخاسته از غنای لجام گسیخته اقتصادی به وضعی طاغوتی و خودسرانه گرفتار میشود؛ همچنانکه یکی از عوامل مهم در وقوع جرم و گناه، لقمه حرام است (فقر و غنی زمینه بروز هستند و به معنی این نیست که هر فقیر یا ثروتمندی گناهکار میشود).
10ـ خود کم بینی و احساس حقارت
هنگامی که آدمی در اثر عوامل مختلف، شناخت حقیقی از خود و عظمت خود را از کف می‌نهد و نزد خود خوار میشود به کژ راهه می‌افتد و بدین ترتیب کرامت ذاتی خود را از دست می دهد همان کرامتی که خداوند او را بدان سبب بزرگ داشته است. اما هادی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «مَنْ هانَتْ علیه نفسُه فلا تَأمَن شرَّه»[7] هر کس نزد خود خوار شود (احساس شخصیت نکند) از گزند او ایمن مباش.
راه های از بین بردن زمینه‌های گناه
1. تحصیل علم و آگاهی
بسیاری از جوانان که به نحوی گرفتار انحرافاتی شده‌اند علّت انحراف خود را ناآگاهی معرّفی کرده و از این که به موقع راهنمایی نشده‌اند اظهار تأسف می‌کنند. این امر نشان دهنده بیداری وجدان اخلاقی و آمادگی برای ارشاد در آنها است. اگر انسان بداند که فلان گناه چه عواقبی در سرنوشت انسان دارد هیچ وقت فکر گناه را هم نمی‌کند همچنان که هیچ وقت دست خود را در آتش قرار نمی‌دهد؛ چرا که می‌داند، می‌سوزد، امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «هیچ خونی ریخته نمی‌شود و هیچ رنج و دردسر و بیماری نیست، مرگ به دلیل گناه»[8] و این سخن خداوند عزّوجلّ است که در قرآن می‌فرماید: «و ما اصابَکم مِن مُصیبهٍ فبما کسبتْ ایدیکم»[9]: هر مصیبتی به شما می‌رسد حاصل دسترنج خود شما است.
2. تقویت گرایش‌های معنوی و محبّت الهی
مؤثرترین روش برای پیشگیری از کج‌روی‌های برخاسته از میل جنسی و سایر بزهکاری‌ها پرورش و تقویت ایمان دینی است. تجربه نشان داده است که هیچ عاملی به اندازه ایمان دینی قادر به کنترل و مهار نفس مخصوصاً در جوانی نیست. اگر تحمل محرومیّتی از روی اعتقاد و میل و رغبت باشد، ایجاد عوارض روانی نمی‌کند.
آنگاه که هواهای نفسانی بر انسان غالب می‌شوند و او را به سوی گناه می‌کشانند، تنها چیزی که می‌تواند او را از گناه باز دارد محبّت خدا است که باید در دل انسان بیدار و تقویت شود و بر هواهای نفس پیروز گردد.
3. توجه به حاضر و ناظر بودن خداوند
اگر انسان اندکی اندیشه کند، درخواهد یافت که از روزی خدا می‌خورد و هر چه دارد از اعضاء و جوارح گرفته تا نعمت‌های ظاهری و معنوی، همه از آن خدا است، هر جا برود باز همچنان در ملک خدا است و هر جا باشد در محضر ربّ العالمین است و خدا شاهد و ناظر رفتا او است. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «اتّقوا معاصی الله فی الخلوات فانّ الشاهد هو الحاکم»[10]: بر حذر باشید از معصیت خداوند در خلوت‌ها، زیرا همان خدایی که اکنون شاهد کردار شما است. فردا درباره شما داوری می‌کند.
4. استفاده صحیح از اوقات فراغت
داشتن زندگی پر تحرک و مثبت و هدفدار و پرهیز از تنهایی و بیکاری و بطالت برای سلامت روانی و اخلاقی انسان ضروری است؛ مخصوصاً جوان انرژی فراوانی دارد که باید به گونه‌ای سالم مصرف شود و در وجود او انباشته نماند. ورزش، کوهنوردی، اشتغال به باغبانی، کارهای هنری و سرگرمی‌های علمی در این دوران بسیار مفیدند.
5. محبت و عطوفت والدین
داشتن پیوندهای محکم عاطفی و برقراری انس و الفت با فرزندان و جلوگیری از پیدایش کمبودهای عاطفی، از عوامل بسیار اساسی در جلوگیری از انحرافات می‌باشد. اگر والدین در کانون گرم و پر مهر و محبّت خانه همیشه فرزندان را حمایت کنند زمینه‌های گناه را کمکرده‌اند.
6. انتخاب دوستان خوب و شایسته
والدین می‌توانند فرزندشان را در یافتن دوستان خوب یاری دهند و بهطور مستقیم و غیرمستقیم او را با معیارهای صحیح انتخاب دوست آشنا سازند و خطرات دوستی‌های نا مناسب را در قالب وقایع و حکایات و تشویق به مطالعه کتاب و غیره به طور مستقیم به او یادآوری و آموزش دهند تا کمبود تجربه او را بدین وسیله تا اندازه‌ای جبران کنند.
7. سالم سازی محیط
اگر روابط والدین یا رفتار آنها ناصواب است باید اصلاح شود، اگر محیط مدرسه ناسالم است، به مدرسه دیگری برویم، اگر محلّه یا شهر زمینه‌های گناه را فراهم می‌کند اگر قابل اصلاح نیست و ما از محیط متأثر می‌شویم باید به شهر دیگری هجرت کرد و … .
8. تشویق
اگر فردی که عملی شایسته انجام می‌دهد مورد تشویق قرار گیرد دیگران نیز به آن تشویق خواهند شد و انگیزه عمل خوب و دوری از گناه در افراد بیشتر خواهد شد.
9. شخصیت دادن
اگر افراد احساس شخصیت کنند و برای خود در جامعه شأنی قائل شوند دیگر دنبال کارهای پست و حقیر نخواهد رفت. حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «مَن کَرُمتْ علیه نفسُه لم یُهِنًها بالمعصیه»؛[11] هر که برای نفس (و شخصیت) خود احترام قائل باشد، آن را با معصیت خوار نمی‌گرداند.
10. حضور در مجالس مذهبی
فراهم آوردن زمینه حضور جوانان و نوجوانان در مساجد و مجالس دینی و بهره‌گیری آنان از برنامه‌های سازنده و روحبخش مذهبی، آنان را با خدا مأنوس ساخته و زمینه‌های گناه را از بین می‌برد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. زمینه‌های فساد در جامعه، علی اکبر بابازاده، چ 1، قم: قدس.
2. دریچه‌ای به آسمان (راههای پیشگیری از گناه)، زین العابدین دستداده، چ 1، انتشارات امیر، 1377.
3. گناه از نگاه قرآن، عباس طاهر، ترجمه: حمید رضا آژیر، چ 1، مشهد: آستان قدس، 1377.
4. معراج السعاده؛ ملا احمد نراقی؛ قم: هجرت.
پی نوشت ها:
[1] . قرائتی، محسن؛ گناه شناسی، چاپ 1، پیام آزادی، 1369، ص 24.
[2] . همان، ص 35.
[3] . سادات، محمد علی؛ راهنمای پدران و مادران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، چ 5، 1374، ص 90.
[4] . احزاب/ 4.
[5] . سادات، محمد علی؛ راهنمای پدران و مادران، ص 93.
[6] . حسنی، سید مجید؛ گناه و ناهنجاری، دار الغدیر قم، چاپ اول، ص 99.
[7] . مجلسی، بحار الانوار، بیروت، احیاء التراث العربی، چاپ 72، ص 300، باب 74، حدیث 11.
[8] . کلینی، اصول کافی، مکتبه الصدوق، چاپ دوم، ص 269.
[9] . شوری/ 30.
[10] . نهج البلاغه، محمد دشتی، نسخه معجم، بنیاد نهج البلاغه، حکمت 324.
[11] . آمدی، غرر الحکم و درر الحکم، انتشارات دانشگاه تهران، ص 231، حدیث: 4610.
