بهترین راه جلوگیری از گناهانی مثل ریا، غرور، تکبر و خودپسندی چیست؟

قبل از بیان راه‌های جلوگیری و درمان هر یک از ریا، غرور و تکبر و خودپسندی لازم است،‌ابتدا توضیح مختصری در مورد هر یک از این سه خصلت ارایه شود و به دنبال آن اشاره‌ای به منشأ و علل پیدایش آن و سپس راه درمان هر یک بیان گردد.
1. ریا و راه‌های جلوگیری از آن
ریا به معنای نشان دادن و وانمود کردن چیزی از اعمال حسنه یا اخلاق پسندیده به مردم برای قدر و منزلت یافتن پیش آنهاست.[1] ریا ممکن است در اعمال و عبادات واجب و یا اعمال مستحب باشد، در تمامی موارد ریا نکوهیده و مذموم شناخته شده و امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «کلُّ ریاءٍ شرکٌ»؛[2] هر ریایی شرک است. برای جلوگیری از ریا لازم است به درون خود مراجعه کرده و با شناسایی ریشه‌های ریا، راه را بر بروز ریاکاری ببندیم.
مهم‌ترین راه‌های جلوگیری و پیشگیری از ریا عبارتند از:
1. تقویت ایمان
یکی از راه‌های اصلی جلوگیری از ریا، تقویت ایمان و باورهای مذهبی است. هر اندازه نیروی ایمان در افراد قوی‌تر شود، انجام اعمال ریاکارانه در آنها ضعیف‌تر می‌شود.
2. اخلاص
دومین عامل جلوگیری از ریا، اخلاص است. اخلاص در واقع نقطه مقابل ریا است. اخلاص به معنای آن است که انسان، عبادات، اعمال و رفتارش را برای رضای خدا انجام دهد. علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: اخلاص در عمل، از نشانه‌های سعادت است».[3] و نیز فرمود: «خوشا به حال کسی که عبادت و دعایش را فقط برای خدا انجام دهد و قلبش را به آنچه چشمش می‌بیند مشغول نسازد»[4] تا وقتی انسان اخلاص نداشته باشد، نمی‌تواند خود را از ریا مصون نگه دارد.
غرور و راه های جلوگیری از آن
غرور حالتی در نفس انسان است که گاه بر اثر احساس قدرتی مانند جوانی و مال و ثروت و مقام و… که در خود دارد وظایف و تکالیف خویش را از یاد ببرد و یا اینکه به کرم و بزرگواری و بخشایندگی خداوند مغرور گردد و گمان برد که مقتضای لطف خداوند آن است که آدمی به هر عملی دست زند مورد عفو خداوند قرار می‌گیرد و در نتیجه به بی توجهی و سهل انگاری در وظایف بندگی دچار گردد.[5] برای آنکه به غرور گرفتار نشویم و یا اگر نشانه‌هایی از آن در ما وجود دارد آنها را از خود دور کنیم. توجه به این نکات ضروری است.
1. خودشناسی
یکی از راه‌های جلوگیری از غرور، خودشناسی و پی بردن به موقعیت و جایگاه خود در نظام هستی است. انسان اگر خود را بشناسد و بداند که هر آنچه دارد از آن خداست و چند روزی به صورت امانت در اختیار او قرار گرفته،‌ هرگز بر آنچه دارد مغرور نخواهد شد.
2. رعایت تقوا
یکی دیگر از عواملی که می‌تواند ریشه‌های غرور را در انسان تضعیف نموده و نابود کند، رعایت تقوا و توجه به این نکته است که برتری و فضیلت انسان به مال و دارایی و مقام و موقعیت اجتماعی نیست؛ بلکه ملاک اصلی تقوا است. رعایت تقوا انسان را از غرور باز می‌دارد.
3. عبرت گیری از سرگذشت دیگران
از دیگر عواملی که می‌تواند از غرور جلوگیری کند، مطالعه حالات و سرگذشت افرادی است که ابزار و امکانات و موقعیت‌های بالایی در جامعه داشته و پس از مدتی آنها را از دست داده‌اند، مطالعه این جریانات باعث می‌شود انسان نگرش دیگری در مورد زندگی پیدا کند و به خاطر آنچه که دارد به دیگران فخر فروشی نکند. سر گذشت افرادی مثل قارون، فرعون، شرّ او و بسیاری که خداوند متعال در قرآن داستان آنها را بیان فرموده است درس عبرت خوبی است برای عبرت گیرندگان.
4. اخلاص و بندگی خداوند
سعی در اخلاص در کارها، بسیاری از افعال ما را پاک و بی عیب و نقص می سازد. کسی که عبادتش، علم آموزش، کارهای عام المنفعه و اجتماعیش و… برای خدا باشد، هیچگاه برای این کار ها به خود مغرور نمی شود؛ زیرا او با این کارها در صدد است و رضایت خدا را به دست آورد و راه بندگی را بپیماید. عشق به خداوند و دوری از محبت دنیا بهترین عامل ریشه کنی رذایل اخلاقی از وجود آدمی است.
تکبر و خودپسندی و راه‌های جلوگیری از آن
تکبر و خودپسندی به معنای این است که فردی با رفتار و کردار خود وانمود کند که از دیگران برتر و بالاتر است.[6] برخی خواسته‌اند بین تکبر و خودپسندی فرق بگذارند به اینکه: در تکبر، انسان خود را با دیگران مقایسه می‌کند و برتر از دیگران می‌پندارد؛ امّا درخودپسندی مقایسه‌ای در کار نیست بلکه فرد خیال می‌کند که رفتارش کامل است و لذا اعمال خود را می‌پسندد و بهترین راهکارهایی که می‌تواند انسان را از تکبر و خودپسندی باز دارد عبارتند از:
1. توجه به نقطه‌های ضعف خود
هیچ انسانی نیست که نقطه ضعفی نداشته باشد. لذا باید انسان سعی کند نقاط ضعف خود را شناسایی نموده و در صدد اصلاح و جبران آن برآید. وقتی انسان با این دید به اعمال و رفتار خود نگاه کند، می‌داند که نقاط ضعفی در او وجود دارد و در پاره‌ای موارد ناتوان‌تر از دیگران است، در آن صورت احساس تکبر و خودپسندی نخواهد کرد.
2. تقویت روحیه فروتنی و تواضع
یکی دیگر از راهکارهای جلوگیری از تکبر و خودپسندی آن است که فرد در اعمال و رفتار خود فروتنی و تواضع را تمرین کند و واقعاً بپذیرد که فروتنی و تواضع مایه عزت و سربلندی انسان و تکبر و خودپسندی موجب هلاکت افراد است.
3. توجه به آثار بد اجتماعی آن
کسی که دچار خود پسندی است، اطرافیان از او گریزانند و اعتبار و موقعیت مناسبی بین افراد مختلف نخواهد داشت و اگر او را هم احترام کنند برای پول، مقام و… اوست که به او احترام می کنند نه خود او.

پی نوشت ها:
[1] . مشکینی، درسهایی از اخلاق، ترجمه علیرضا فیض، الهادی، چاپ اول، 1376، ص 199.
[2] . حر عاملی، وسایل الشیعه، آل البیت، ج 1، ص 67.
[3] . محمدی ری شهری، میزان الحکمه، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ دوّم، ج 3، ص 59.
[4] . حر عاملی، ‌بحار الانوار، بیروت، ج70، ص 229.
[5] . حسینی دشتی، معارف و معاریف، صدر، چاپ دوّم، 1376، ج 7، ص 596.
[6] . رشیدپور، مجید، مبانی اخلاق اسلامی، انتشارات هجرت، چاپ اوّل، 1374، ص 219 و 311.