بهترین مسائل را در مورد یک انسان بیان کرده و بنویسید که چه کنیم گناه نکنیم؟
پاسخ سئوال شما را در دو قسمت ارائه می دهیم:
الف: مهمترین مسائل در مورد یک انسان
1. خودشناسی؛ یعنی انسان خود را بشناسد و به مقام و جایگاه انسانی خویش واقف شود. لازمه خودشناسی این است که به این سه سؤال مهم و اساسی پاسخ صحیح داده شود: من کیستم؟، از کجا آمدهام یعنی چه کسی مرا آفریده است و هدف از خلقت من چیست؟ و سرانجام به کجا خواهم رفت؟
2. خداشناسی؛ وقتی انسان خود را شناخت و برای سه سؤال یاد شده پاسخ مناسب یافت، خدا را نیز میشناسد؛ امّا باید سعی کند بیشتر از آن به عظمت و جایگاه خداوند پی ببرد و ایمان بیاورد.
3. شناخت پیامبران، امامان و پذیرش ولایت ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ..
4. انجام عبادات و ترک محرّمات؛ یعنی انسان به وظایف خویش عمل کند و از هرچه خداوند نهی کرده است دوری نماید، که نتیجه آن «خودسازی» است. برای «خودسازی» دو بُعد اساسی مطرح است یکی انجام واجبات و مستحبات و دیگری دوری از گناه و ترک محرّمات و مکروهات. بُعد دوم خودسازی یعنی ترک محرّمات و گناه، موضوع بخش دوم این سؤال است که اکنون به آن میپردازیم.
ب: چه کنیم که گناه نکنیم؟
روش مؤثر برای اینکه خودمان را از گناه مصون نگه داریم و مرتکب گناه نشویم، این است که در قدم اول زمینهها و انگیزههای گناه را بشناسیم و پس از آن برنامهای برای خود در نظر بگیریم که با رعایت آن، ریشهها و انگیزههای گناه در وجود ما تضعیف شود.
الف: علل و زمینههای گناه را بشناسیم
1. جهل و نادانی
یکی از عوامل زمینهساز گناه، جهالت و نادانی نسبت به خدا، هدف آفرینش انسان، و جهالت نسبت به آثار و پیامدهای دنیوی و اخروی گناه است. در روایات بسیاری به این موضوع اشاره شده است که یکی از علل و زمینههای گناه، جهل انسان است. امام علی ـ علیه السّلام ـ در عهدنامه خود به مالک اشتر میفرماید: «در برابر خداوند، کسی نافرمانی نمیکند مگر جاهل شقی».[1] و نیز از گفتار آن حضرت است که: «جهل مرکز زشتی است، جهل ریشه و پایه زشتی است، جهل موجب تباهی معاد انسان است».[2] سعی کنیم علم و دانش خویش را در مورد مسائل مهم زندگی بیشتر نموده و در مورد هدف خلقت جهان و آفرینش خویش بیش از پیش تدبّر و دقت کُنیم و بیاندیشیم.
2. آلودگی محیط زندگی
بدون تردید یکی از زمینههای گناه، محیط فاسد و آلوده است چون هم از نظر آیات و روایات و هم به عقیده روانشناسان و صاحبنظران علوم تربیتی، محیط یکی از عوامل تأثیرگذار در شکلدهی شخصیت و رفتار آدمی است. اگر محیط آلوده باشد انسان را به ناهنجاری و گناه میکشاند و اگر آراسته به فضایل و کرامتهای انسانی باشد انسان را به سوی سعادت و نیکبختی سوق میدهد.
عوامل محیطی فراوان است؛ امّا مهمترین آنها عبارتند از: خانواده، مدرسه، دوستان و عوامل فرهنگی از قبیل مطبوعات و رسانهها؛ هر کدام از این عوامل محیطی در صورتی که شرایط لازم را دارا نباشد و درست انتخاب نشده باشد، میتواند زمینه گناه و ناهنجاری را در انسان فراهم نماید، به ویژه دوستان ناباب که به مرور زمان انسان را به انجام بدترین کارها وادار میسازد. تأثیر دوست بر رفتار انسان به حدّی است که در روایات آمده است: «انسان بر دین دوست خود است»؛[3] از همینرو مسأله انتخاب و گزینش در دوستیابی یک اصل مطرح است و سعدی در این باره چنین سروده است:
تو اول بگو با کیان زیستی پس آنگه بگویم که تو کیستی
3. غفلتزدگی
غفلت یکی از بیماریهای قلب است که انسان را از یاد خدا، مرگ، قیامت و ثواب و عقاب اخروی باز میدارد و در نتیجه انسان اقدام به انجام هر کاری میکند و هر گناهی را مرتکب میشود. رسول گرامی ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ در این باره میفرمایند: «زمانی که قلب انسان پاک باشد، جسدش پاک و هرگاه قلب او پلید باشد، جسدش هم پلید است.»[4] آری! قلبی که از یاد خدا غافل شده و شیطان بر آن مسلط شده باشد، منشأ انواع و اقسام گناه میشود و چون قلب مرکز فرماندهی اعضا و جوارح انسان است، وقتی بیمار شد، چشم و گوش و دست و پا و زبان نیز اقدام به انجام هر کار خلافی میکنند، باید کوشید که قلب خویش را با یاد و ذکر خدا زنده نگه داشته و هیچگاه از خدا غافل نشد.
4. پیروی از هوا و هوس
درون انسان، امیال و کششهایی وجود دارد که آدمی را به تحرک و فعالیت وا میدارد؛ برخی از این امیال، الهیاند و ریشه اندیشهها و رفتارهای نیکاند و بعضی هم شیطانی و بر اساس هوا و هوس و عامل رفتارهای زشت و ارتکاب گناهان. اگر انسان از هوای نفس خود پیروی کند و به خواستههای نفس همیشه پاسخ مثبت دهد، سرانجام به گناه و معصیت آلوده خواهد شد. در آیات و روایات از متابعت هوای نفس، نهی شده است. از جمله در قرآن میخوانیم: «از هوای نفس پیروی مکن که تو را از راه خدا منحرف میسازد.»[5] امام صادق ـ علیه السّلام ـ در مذمّت پیروی از هوای نفس میفرماید: «بترسید از هوای نفس خود همانطور که از دشمنان خود میترسید.»[6]
ب: برنامه عملی برای دوری از گناه
1. همیشه به یاد خدا باشیم و او را در هر حالی ناظر به اعمال، رفتار و نیّات خود بدانیم؛ اعتقاد به اینکه همه ما در محضر خدا هستیم از اساسیترین اهرمهای بازدارنده از گناه است. اگر بتوانیم این تصور را همیشه داشته باشیم که خداوند از همه رفتار و نیات ما آگاه است، هیچگاه اقدام به گناه نخواهیم کرد. خداوند میفرماید: «قطعاً پروردگار تو در کمینگاه است».[7]
2. همیشه به یاد داشته باش که انسان خلیفه خدا روی زمین و اشرف مخلوقات است.[8] خداوند همه چیز را برای او آفریده و میفرماید: «ما انسانها را گرامی داشتیم».[9] وقتی خداوند انسان را چنین شخصیتی و جایگاهی عطا نموده است، چگونه وجدان او اجازه خواهد داد که نافرمانی خدا کند و مرتکب گناه شود.
3. هیچگاه از یاد مرگ و حساب و بازرسی قیامت غافل نبوده باشیم؛ یاد مرگ موجب شکسته شدن غرور و در نتیجه عامل پیشگیری از ارتکاب گناه است. رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: «دایم به یاد مرگ باشید»[10] و همچنان به این نکته توجّه کنیم که همه اعمال انسان مورد حساب و بازرسی قرار میگیرد و نتیجه گناه، عذاب اخروی است.
4. سعی شود عبادات و وظایف شرعی را به صورت صحیح و با شرایط آن انجام بگیرد؛ چون اصولاً هدف از عبادات علاوه بر فواید معنوی آن، پاکسازی و پیشگیری از گناهان است. در قرآن، نماز وسیلهای است برای دوری از زشتیها و گناهان».[11]
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. آیتالله حسین مظاهری، عوامل کنترل غرایز در زندگی انسان، موسسه ذکر، 1366.
2. سید مجید حسنی، گناه و ناهنجاری…، دارالغدیر، 1379.
3. محمدتقی مصباح یزدی، به سوی خودسازی، مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، 1380.
پی نوشت ها:
[1] . نهجالبلاغه، نامه 53.
[2] . محمدی ریشهری، میزان الحکمه، ذیل واژه جهل روایات بسیاری در این زمینه آمده است، جلد 2، ص 153.
[3] . مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، جلد 74، ص 192.
[4] . همان، جلد 70، ص 68.
[5] . ص/ 26.
[6] . کلینی، محمد بن یعقوب؛ جلد 2، ص 335.
[7] . فجر/ 14.
[8] . اسراء/ 70.
[9] . همان.
[10] . نهجالفصاحه، حدیث 444.
[11] . عنکبوت/ 45.
