علی بن حسین بن علی علیهمالسلام چهارمین امام شیعیان، در سال 38 هجری قمری، روز پنجم شعبان دیده به جهان گشود. نام مادرش شهربانو، «شهر بانویه» «شاه زنان» و…، و مشهورترین القاب آن حضرت « زین العابدین» و «سجّاد» میباشد.
دوران کودکی را در مدینه سپری کرد، و مدّت دو سال از امامت جدّش، امیرمؤمنان علیهالسلام و ده سال از امامت عمویش، امام حسن مجتبی علیهالسلام و ده سال از امامت پدر بزرگوارش، امام حسین علیهالسلام را درک نمود.(1) در محرّم سال 61 هجری قمری در جریان قیام امام حسین علیهالسلام ، در سرزمین کربلا حضور داشت و پس از آن فاجعه دردناک به امامت رسید و با توجّه به وضعیّت زمان و اختناق حاکم در آن دوران، اقدام به یک سلسله برنامههای ارشادی و فرهنگی و مبارزات غیرمستقیم نمود، بدون آنکه حساسیّت حکومتها را برانگیزد و فعالیتهایی انجام داد که مهمترین آنها عبارتند از: 1. زنده نگه داشتن یاد و خاطره عاشورا و رساندن پیام آن به مردم آن زمان؛ 2. پند و ارشاد امّت؛ 3. تبیین معارف از طریق دعا و مناجات. * کتابهای منسوب به امام سجاد علیهالسلام دوران امام سجاد علیهالسلام ، با توجه به برنامههای پیش گفته حضرت، طلیعه درخشش فرهنگ تشیع شمرده میشود و حدیث و دعا رونقی دیگر مییابد. در این دوره، آثار مکتوب بر جای مانده از امام سجاد علیهالسلام بسیار است. در شمارش نوشته های بهجا مانده از این امام هُمام به کتبی بر میخوریم که برخی از آنها از این قرار است:
1. صحیفه سجادیّه؛ (که مقاله حاضر، در ادامه به معرّفی این اثر میپردازد.)
2. مناسک الحجّ: یکی دیگر از کتب آن حضرت است که فرزندان آن حضرت این کتاب را نقل کردهاند و در بغداد نیز به چاپ رسیده است.(2)
3. رساله حقوق: از دیگر آثار گرانسنگ آن حضرت که جامع آداب سلوک فردی و اجتماعی است و محور شرح و بسط زیادی قرار گرفته است، رساله حقوق آن حضرت است.(3)
4. اَلْجامِعُ فِی الْفِقْهِ: عنوان یکی دیگر از آثار آن حضرت است که ابوحمزه ثمالی نقل کرده است.4
5. صَحیفَهُ الزُّهْدِ: کتاب دیگری است که توسط ابوحمزه ثمالی نقل شده است.(5)
6. کتاب دیگری که توسط داود بن عیسی از آن حضرت نقل شده، کتاب حدیثی است که امام سجاد علیهالسلام آن را گردآوری نموده است.(6)
7. کتاب علی بن الحسین علیهالسلام : عنوان کتاب دیگری است که در ضمن مصادر از آن یاد شده است.(7) آنچه در پیش رو دارید، قدمی است در معرّفی صحیفه سجادیه، بدان امید که جامعه ما، مخصوصا جوانان عزیز با این کتاب آشنایی بیشتری پیدا کنند و از دریای معرفت آن، گوهرها به دست آورند، و دنیا و آخرت خویش را با انس گرفتن با آن برای همیشه آباد کنند. صحیفه سجّادیه را بشناسیم مدت سیزده قرن است که کتاب صحیفه سجادیه مونس بزرگان زهاد و صالحان و مرجع و ملجأ مشاهیر علما و مصنفان بوده و هست. برای آشنایی با این گنج معنوی بحث را در چند بخش پی میگیریم.
الف) سند صحیفه از نظر سندی:
صحیفه سجّادیه در حد تواتر بلکه فوق آن است، شیخ آقا بزرگ تهرانی در این باره میگوید: «الصَّحیفَهُ الاُوْلی اَلْمُنْتَهی سَنَدُها اِلی الاِمامِ زِیْنِ العابِدینَ… وَ هِیَ مِنَ الْمُتَواتِراتِ عِنْدَ الاَصْحابِ لاِِخْتِصاصِها بِالاِجازَهِ وَالرّوایَهِ فی کُلِّ طَبَقَهٍ وَعَصرٍ…؛(8) صحیفه اولی که سند آن به امام زین العابدین علیهالسلام میرسد… از متواترات [و قطعیات] نزد اصحاب است؛ چرا که از ویژگی آن، این است [که تمام اصحاب از اساتید خود [اجازه نقل آن را در تمام طبقات [رجالی] و در تمام عصرها گرفتهاند.» کار شهرت سند صحیفه به جایی رسیده که مرحوم محمد تقی مجلسی ادعا نموده است که او در نقل و روایت صحیفه یک میلیون سند دارد.(9) و همین طور شیخ محمد بن نعمان مفید (م413) در ارشاد و علی بن محمد خزاز قمی، شاگرد صدوق بن بابویه (م381) و احمد بن عیاشی (م401) و ابوالفضل شیبانی، و…. آن را نقل نمودهاند، و از علمای اهل سنّت نیز، ابن جوزی در خصائص الائمه، و حافط سلیمان بن ابراهیم القندوزی (م 1294) در ینابیع الموده از صحیفه اسم برده، بخشهایی از دعای آن را نقل نمودهاند.(10) ابوالفضل شیبانی سندش به این صورت است: حدیث کرد ما را عامربن عیسی بن عامر سیرافی در مکه در سال 381، و گفت: حدیث کرد مرا ابو محمد حسن بن محمد بن یحیی بن حسن بن جعفر بن عبیداللّه بن حسین بن علی بن ابیطالب علیهمالسلام ، گفت: حدیث کرد مرا پدرم و او از عمیر بن متوکل، او از پدرش متوکل بن هارون و او از یحیی بن زید، پس از شهادت پدرش در حالی که به سوی خراسان در حرکت بود و مردی را به پایه و عقل او ندیدم…. که او صحیفه کاملهای را که دعاهای علی بن الحسین علیهالسلام در آن بود، به من نشان داد.(11) گذشته از کتب تاریخی و رجالی، هیچ کتاب دعای معتبری از دعاهای صحیفه سجادیه خالی نیست، مانند: 1.«مصباح المتهجد» شیخ طوسی (385 ـ 460). 2. «سلوک الحزین» قطب الدین بن سعید بن هبه اللّه راوندی (م573) که کتابش مشهور به «دعوات الراوندی» میباشد. 3. «اختیار المصباح» از سید علی بن حسین بن باقی. 4.«اقبال و جمال الاسبوع و فتح الابواب» سید رضی الدین علی بن طاووس (م589).
5. «زوائد الفوائد» ابوالقاسم علی بن رضی الدین. 6. «البلد الامین» ابراهیم بن علی کفعمی (م.868) و…. از همه آنها گذشته، علامه مجلسی اول، به نقل آیت اللّه مرعشی نجفی، در بسیاری از اجازات خود اشاره کرده که او صحیفه را شفاها و بلاواسطه از حضرت حجه بن الحسن صاحب الزمان علیهالسلام نقل میکند. مجلسی میگوید: «در بین خواب و بیداری دیدم که گویا در مسجد جامع عتیق اصفهان ایستادهام و حضرت مهدی علیهالسلام نیز ایستاده بود. من چند مسئله را که برایم مشکل شده بود، از محضر آن حضرت پرسیدم، پس جواب آن را برایم بیان فرمود. آنگاه از کتابی که به آن عمل کنم سؤال کردم و آن حضرت مرا به مولانا محمد التاج حواله داد و من [نزد او رفتم] و از او کتابی گرفتم، به نظرم آمد که آن کتاب دعا بود، پس آن را بوسیدم و بر چشم نهادم، ولی وقتی به خویش آمدم [و از خواب بیدار شدم] آن کتاب را در دست خود نیافتم، پس تا صبح گریه کردم، فردای آن روز به دنبال «محمد تاج» راه افتادم تا رسیدم به «دارالبطیخ»، مرد صالحی را که آقا حسن نام و «تاجا» لقب داشت دیدم، به او سلام کردم، او مرا فرا خواند و به کتابخانه خود برد، اولین کتابی که به دست من داد، همان کتابی بود که در خواب دیده بودم، آنگاه شروع نمودم به گریه و گفتم همین کتاب مرا بس است. و از آنجا به نزد شیخ محمد مدرس رفتم و به مقابله آن نسخه با نسخهای که جدّ پدر محمد مدرس از روی نسخه شهید نوشته بود، پرداختم. دیدم نسخهای که حضرت صاحب الزمان به من مرحمت فرموده بود، درست مطابق نسخه صحیفه شهید میباشد.(12)
ب) نامهای صحیفه سجادیّه :
معروف است که «صحیفه سجادیه» پس از قرآن و نهج البلاغه بزرگترین گنجینه گرانبهای حقایق و معارف الهی به شمار میرود و به نقل شیخ آقا بزرگ تهرانی به آن «اخت القرآن»: خواهر قرآن، «انجیل اهل بیت»، «زبور آل محمد» و «صحیفه کامله» نیز گفته میشود،(13) و قندوزی نیز چنین تعبیر نموده است: «فی ایرادِ بَعْضِ الاَدْعیّهِ وَالْمُناجاهِ الَّتی تَکُونُ فِی الصَّحیفَهِ الکامِلَهِ لِلاِمامِ الْهُمامِ زَیْنُ العابِدینَ… وَهی زَبُورُ اَهْلِ الْبَیتِ الطَّیِّبینَ علیهمالسلام ؛(14) در بیان بعضی دعاها و مناجاتهایی که در صحیفه کامله امام زین العابدین علیهالسلام آمده است… و آن زبور اهل بیت پاک است.» و علّت اینکه آن را «صحیفه کامله» نامیدهاند، این است که در نزد طایفه «زیدیّه» از صحیفه نسخهای هست که کامل نیست، بلکه در حدود نصف صحیفه موجود میباشد. به این جهت، به صحیفه موجود [در دست شیعیان دوازده امامی] صحیفه کامله گفته شده است.(15)
ج) شرحهای صحیفه:
مرحوم علامه «شیخ آقا بزرگ تهرانی» در کتاب الذریعه در حدود پنجاه شرح ـ غیر از ترجمهها ـ بر صحیفه سجادیه نام برده است.(16) علاوه بر این شرحها، گروهی از دانشمندان گذشته و معاصر، ترجمههای متعددی(17) بر صحیفه نگاشتهاند، که در این بخش به عنوان نمونه به برخی شرحها اشاره میکنیم: 1. «الازهار اللطیفه فی شرح مفردات الصحیفه»، تالیف سید علامه محمد رضا اعرجی حسینی. 2
. شرح میرزا محمد مشهدی جمال الدین طوسی صاحب دقائق التنزیل.
3. شرح محمد علی بن محمد نصیر چهاردهی رشتی (م 1334)، صاحب کتاب «شرح الوقت و القبله».
4. شرح سید افصح الدین محمد شیرازی.
5. شرح مولا تاج الدین مشهور به (تاجا).
6. شرح مفتی، میر محمد عباس جزائری (م 1306).
7. شرح مولی حبیب اللّه کاشانی.
8. شرح ابن مفتاح ابوالحسن عبداللّه بن ابی القاسم بن مفتاح الزیدی الیمنی.
9. شرح مولی خلیل قزوینی.
10. شرح آقا هادی ابن مولا صالح مازندرانی.
11. شرح مولا محمد طاهر بن حسین شیرازی.
12. شرح سید محسن بن قاسم بن اسحاق صنعانی یمنی زیدی از علمای قرن 13.
13. شرح سید محسن بن احمد شامی حسنی یمنی زیدی (متوفای 1251).
14. شرح سید جمال الدین کوکبانی یمنی الاصل ساکن هند (م 1339).(18)
مستدرکات صحیفه:
عدهای از علما و دانشمندان مستدرکاتی بر صحیفه نوشتهاند. مقصود از این مستدرکات، دعاهای منسوب به حضرت سجاد علیهالسلام است که در صحیفه کامله نیامده است. در اینجا به برخی از آنها اشاره میشود: 1. «صحیفه ثانیه»، تألیف شیخ محمد بن حسن الحرّ العاملی، صاحب وسائل الشیعه.
2. «صحیفه ثالثه»، گردآوری شده توسط مورّخ و رجالی معروف، میرزا عبداللّه افندی، صاحب کتاب ریاض العلماء.
3. «صحیفه رابعه»، تألیف محدث میرزا حسین نوری طبرسی.
4. «صحیفه خامسه»، علامه محسن امین حسینی عاملی.
5. «صحیفه سادسه»، تألیف شیخ محمد باقر بن محمد حسن بیرجندی قائینی.
6. «صحیفه سابعه» که توسط شیخ هادی بن عباس آل کاشف الغطاء نجفی، صاحب کتاب مستدرک نوشته شده است.
7. «صحیفه ثامنه»، تألیف حاج میرزا علی حسینی مرعشی شهرستانی حائری.
8. «ملحقات صحیفه»، مؤلف آن شیخ محمد، معروف به تقی زیابادی قزوینی میباشد که از شاگردان برجسته مرحوم شیخ بهایی بوده و ملحقات را در سال 1023 به پایان رسانده است.(19) جایگاه صحیفه نزد علما دعاهای صحیفه علاوه بر حسن بلاغت و کمال فصاحت از علوم الهی و معارف یقینی برخوردار است که عقلها در مقابل آن رام است و فحول علما در مقابل آن سر تسلیم و خضوع فرود آوردهاند. این حقیقت برای صاحبدلان حقیقتبین بانگاهی به صحیفه آشکار میگردد؛ زیرا عبارات صحیفه خود بیانگر آن است که فوق کلام مخلوق و پایینتر از کلام خالق است؛ لذا هم از دسترس اوهام جاعلان برتر و بالاتر است و هم علما و بزرگان سخت بدان توجّه و از آن ستایش کردهاند که به نمونههایی اشاره میشود:
1. ابن شهر آشوب (م588) در کتاب مناقب خود میگوید: «وقتی در بصره نزد یکی از بلغاء از فصاحت صحیفه کامله سخن به میان آمد، او گفت: من هم میتوانم مانند آن را بر شما املاء و بیان کنم. آنگاه قلم برداشت و سر به زیر افکند [و هیچ جملهای نتوانست به زبان آورد] و در همان حال سرافکندگی از دنیا رفت. » (20)
2. در سال 1353 ه••. ق مرحوم آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی رحمهالله نسخهای از صحیفه سجادیه را برای طنطاوی، دانشمند اهل سنت و مؤلف تفسیر طنطاوی (مفتی اسکندریه) به «قاهره» فرستاد. وی پس از دریافت و تشکر از چنان هدیهای گرانبها و ستایش فراوان در پاسخ نوشت: «این از بدبختی ماست که تاکنون بر این اثر گرانبهای جاوید که از مواریث نبوّت است، دست نیافته بودیم، من هر چه در آن مینگرم آن را از گفتار مخلوق برتر و از خالق پایینتر مییابم. » (21) تعجب از این مفسّر معاصر است که لااقل به منابع اهل سنّت به دقّت توجّه نکرده؛ چرا که امثال قندوزی قسمتهایی از صحیفه سجادیه را در کتابهای خود نقل نمودهاند.(22)
3. از میرزا هادی مشهدی ذاکر نقل شده که ابن جوزی در «خصائص الائمه» چنین گفته است: «اگر امیرالمؤمنین علی علیهالسلام نبود، توحید مسلمانان و عقاید ایشان کامل نمیشد؛ زیرا آنچه پیغمبر اکرم بیان فرمود، اصول عقاید و فروع مهم دین بود، ولی دقائق عقائد را [همچون صفات ذات و فعل، و عینیّت صفات با ذات را [مسلمانان مدیون و ریزه خوار خوان نعمت امیرالمؤمنین علیهالسلام و شاگردان او میباشند…»، آنگاه درباره امام سجاد علیهالسلام میگوید: «علی بن الحسین زین العابدین در املاء و انشاء و کیفیّت سخن گفتن و خطاب و عرض حاجت به پیشگاه الهی بر مسلمین حق تعلیم دارد؛ زیرا اگر آن حضرت نبود، مسلمانان آیین سخن گفتن و عرض حوائج خود را به خدای متعال نمیدانستند؛ لذا آن امام به مردم آموخت که هنگام استغفار چگونه با خدا سخن بگویند و در موقع درخواست باران رحمت با چه زبانی از خداوند نزول باران بخواهند، و زمان ترس از دشمن چگونه به خدا پناه برده، دفع شر دشمنان را بخواهند… » (23)
مروری بر دعاهای صحیفه صحیفه :
سجادیه تنها شامل راز و نیاز با خدا وبیان حاجت در پیشگاه وی نیست، بلکه دریایی بیکران از علوم و معارف اسلامی است که طی آن مسائل عقیدتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و پارهای از قوانین طبیعی و احکام شرعی در قالب دعا مطرح و بیان شده است. در بخش ارتباط با خداوند طبق مقتضای زمانهای مختلف و احوال گوناگون دعاهایی بیان شده است، برخی دعاهای آن سالی یکبار، همچون دعای عرفه و وداع ماه رمضان، و برخی هر ماه یکبار، مانند دعای دیدن هلال، و برخی در هفته و برخی برای هر شبانه روز قرار داده شده است. صحیفه سجادیه مشتمل بر 54 دعا است که فهرست عناوین آن بدین شرح است:
1. ستایش خداوند که با کلمه «حمد» شروع و با کلمه «حمید» پایان مییابد.
2. درود بر محمد و خاندان او.
3. درود و صلوات بر فرشتگان نگه دارنده عرش و سایر فرشتگان مقرّب، همچون اسرافیل، میکائیل، جبرئیل، روح، ملک الموت، منکر، نکیر و … .
4. درود و صلوات و درخواست رحمت برای پیروان و ایمان آورندگان به پیامبران.
5. دعای حضرت برای خود و دوستانش.
6. دعا هنگام صبح و شام.
7. دعا هنگامی که پیشامدها و حوادث مهمّی پیش آید و نیز به هنگام غم و اندوه.
8. پناه بردن به خداوند از ناپسندیها، بدی اخلاق و کردارهای زشت و نکوهیده.
9. در اشتیاق به درخواست آمرزش از خداوند.
10. پناه بردن به درگاه خداوند.
11. درخواست عاقبت به خیری.
12. اقرار به گناه و درخواست توبه و بازگشت.
13. درخواست حوائج از خداوند.
14. هنگامی که انسان ستمی میبیند و یا از ستمکاران کار ناخوشایندی میبیند.
15. هنگام بیماری، اندوه و گرفتاری.
16. درخواست عفو از گناهان و عیبها.
17. درخواست دفع شر شیطان و پناه بردن به خداوند از دشمنی و مکر او.
18. دعا پس از رفع خطر و برآورده شدن سریع حاجت.
19. درخواست باران هنگام خشکسالی.
20. درخواست مکارم اخلاق و کردارهای پسندیده از خداوند.
21. دعا هنگام حزن و اندوه. 22
. دعا هنگام رنج و سختی و دشوار شدن کارها.
23. دعا هنگام درخواست تندرستی و سپاس بر آن.
24. دعا برای پدر و مادر.
25. دعا درباره فرزندان.
26. همسایگان و دوستان.
27. دعا برای رزمندگان و مرزداران کشور اسلامی.
28. هنگام پناه بردن به خدا.
29. دعا هنگام تنگدستی.
30.کمک خواستن بر پرداخت قرض.
31. توبه و بازگشت به خدا.
32. دعا بعد از نماز شب.
33. درخواست خیر و نیکی.
34. دعا هنگام گرفتاری به بلا و یا هنگامی که مبتلا به گناهی را میبیند.
35. خشنودی از خداوند هنگام دیدن دنیا داران.
36.دعا هنگامی که انسان به ابرها مینگرد و رعد و برق آسمان را مشاهده میکند.
37. اعتراف به ناتوانی از ادای شکر الهی.
38. دعای عذر خواهی از کوتاهی در ادای حقوق بندگان.
39. درخواست عفو و رحمت الهی.
40. دعا هنگام مرگ دیگران و یاد مرگ.
41. درخواست پرده پوشی و نگه داری از گناه.
42. هنگام ختم قرآن.
43. هنگام دیدن هلال ماه.
44. دعای اول رمضان.
45. دعای وداع ماه رمضان.
46. دعای روز عید فطر و جمعه
. 47. دعای روز عرفه (نهم ذی حجّه).
48. دعای روز جمعه و روز عید قربان.
49. دعا برای دفع مکر و شرّ شیطان.
50. ترس عاقلان از خدا.
51. تضرّع و زاری در پیشگاه الهی.
52. اصرار به درخواست از خدای متعال.
53. در مقام کوچکی در پیشگاه الهی.
54. دعا برای دور شدن اندوهها.
اشاره شد که صحیفه تنها شامل راز و نیاز… نیست، بلکه ابعاد سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و عقیدتی نیز دارد. حضرت در ضمن دعاها، مباحث سیاسی بویژه مسئله «امامت» و رهبری جامعه اسلامی را مطرح کرده که به نمونههایی از آن اشاره میشود: 1. امام سجاد علیهالسلام در دعای بیستم (دعای مکارم الاخلاق) چنین میگوید: «خدایا! بر محمد و آل او درود بفرست و مرا بر آنکه بر من ستم روا دارد، دستی (نیرویی) و بر آنکه با من ستیزه جوید، زبانی [و برهانی] و بر کسی که با من دشمنی و عناد ورزد، پیروزی عطا کن، و در برابر آن کس که نسبت به من، به حیله گری و بد اندیشی بپردازد راه و تدبیر و در برابر کسی که بر من آزار رساند، نیرو عنایت کن و در برابر عیب جویانی که بر من عیب جویی و ناسزا گویی میکنند، توان تکذیب [و ردّ سخنان آنها] و در برابر خطر تهدید دشمنان، به من امنیّت عطا فرما…»24 در واقع، این بخش از دعا شکوائیهای است از حضرت در برابر زورگوییهای حکومت و کارگزاران عبدالملک؛ نظیر «هشام بن اسماعیل مخزومی» حاکم مدینه، و از این جهت بار سیاسی دارد. 2. در دعای چهل و هشتم که مربوط به عید قربان و روز جمعه است، چنین میخوانیم: «خدایا! این مقام [خلافت و رهبری امّت که اقامه نماز جمعه و عید و ایراد خطبه از شئون آن است ] مخصوص جانشینان و برگزیدگان تو، و این پایگاهها، از آن امنای تو است، که آنان را در رتبه بالایی قرار دادهای، ولی ستمگران [همچون خلفای اموی] آن را به زور، غصب و تصاحب کردهاند… تا آنجا که برگزیدگان و خلفای تو مغلوب و مقهور [و مجبور به سکوت] گشتهاند، در حالی که میبینند احکام تو تغییر یافته، کتاب تو از صحنه عمل دور افتاده، فرائض و واجبات دستخوش تحریف گشته، و سنّت (و راه و رسم) پیامبرت متروک گشته است. خدایا! دشمنان بندگان برگزیدهات از اولین و آخرین و همچنین اتباع و پیروانشان و همه کسانی را که به کارهای آنان راضی هستند، لعنت کن و از رحمت خود دور ساز… .»25 در این دعا امام سجاد علیهالسلام با صراحت از مسئله امامت و رهبری امّت که اختصاص به اهل بیت عصمت و طهارت علیهمالسلام دارد و غصب شدن آن توسط ستمگران یاد میکند و بدین ترتیب، مشروعیّت حکومت بنی امیّه و حتی خلفای اوّل را نفی میکند. 3. در دعای عرفه (دعای چهل و هفتم) چنین میگوید:« پروردگارا! درود فرست به پاکترین افراد خاندان پیامبر که آنان را برای رهبری امّت و اجرای اوامر خود برگزیدهای و آنان را خزانه داران علمت، نگهبانان دینت، جانشینان خود در زمین، و حجّتهای خویش بر بندگانت قرار دادهای، و به خواست خود، آنان را از هر گونه پلیدی یکباره پاک کردهای و آنان را وسیله ارتباط با خود و راه بهشت خویش قرار دادهای… خدایا! تو در هر زمان دین خود را به وسیله امامی تأیید فرمودهای که او را برای بندگانت رهبر و پرچمدار، و در جهان گیتی مشعل هدایت قرار دادهای، پس از آنکه او را با ارتباط غیبی، با خود مرتبط ساختهای و او را وسیله خشنودی خود قرار دادهای و پیروی از او را واجب کردهای، و از نافرمانی او بیم دادهای، و به اطاعت از اوامر و پذیرش نهی او دستور دادهای، و مقرّر داشتهای که هیچ کس از او سبقت نگیرد، و هیچ کس از پیروی او واپس نماند [و سرپیچی ننماید]…26.» حضرت در این دعا با بیان نقش و موقعیّت ویژه رهبران الهی و امامان از خاندان نبوّت و امتیازهای آنان با دقّت تمام مشروعیّت حکومت زمامداران وقت را نشانه رفته و نشان داده است که مشروعیت حکومت با انتخاب الهی به دست میآید، نه از طریق زور و قدرت و نه حتّی از راه جمع آوری آرای مردم. حسن ختام کلام را گوشههایی از دعای آن حضرت برای مرزداران و هشدارهایی که بیان میفرماید، قرار میدهیم: 4. در دعای بیست و هفتم چنین آمده: «خدایا! بر محمد و آلش درود [و رحمت [فرست و مرزهای مسلمانان را به عزّت خویش نفوذ ناپذیر گردان و مرزداران را با قدرت خویش تقویت فرما و عطایای آنها را از [خزانه [توانگری خود سرشار ساز. بارالها! بر محمد و آل محمد درود فرست و عدّه [مرزداران] را افزون نموده، اسلحه آنها را برّان، حوزههای آنان را حراست نمای و نقاط حساس جبهههای آنان را محکم کن و در بین آنها الفت [و همکاری] قرار ده و کارشان رابه خوبی روبه راه کن… و مشکلاتشان را با نصرت خویش حل نموده، با پایداری و صبر تقویتشان کن، و چاره جوییهای دقیق [به ایشان برای مقابله با دشمن] بیاموز… و هنگام برخورد با دشمن فکر دنیای فریبنده را از یادشان ببر و اندیشه ثروت اندوزی و جمع مال را از دلهای آنها بزدای… و با عشق به آخرت و بهشت دمسازشان کن… .27»
پی نوشت :
10. ر.ک: سلیمان بن ابراهیم قندوزی، ینابیع الموده، (نجف، مکتبه الحیدریه، 1384 ه••. 1965 م) ج1 ـ 2، ص599. 11. مقدمه آیت اللّه مرعشی بر صحیفه سجّادیه، (همان)، ص8 ـ 9، مقدّمه. 12. همان، ص27 ـ 29 مقدّمه، با تلخیص و تغییر. 13. الذریعه، همان، ج15، ص18 ـ 19. 14. ینابیع الموده (همان)، ص599. 15. مقدمه آیت اللّه مرعشی نجفی بر صحیفه، (همان)، ص46 مقدمه. 16. الذریعه، (همان)، ج3، ص 345 ـ 359. 17. مانند ترجمه الهی قمشهای، فیض الاسلام، ابوالحسن شعرانی، محمد آیتی، و ترجمه سید احمد فهری و حسین انصاریان و … . 18. همان، ص345 ـ 359 و ر.ک: مقدمه آیت اللّه مرعشی نجفی، (همان)، ص33 ـ 35 مقدمه. 19. همان، ص41 ـ 43. 1. محمد بن یعقوب کلینی، اصول کافی، (تهران، مکتبه الصدوق)، 1381 ه••. ق، ج1، ص467، و شیخ مفید، الارشاد، (قم، مکتبه بصیرتی)، ص256. 2. سید محمد رضا حسینی جلالی، تدوین السنه الشریفه، (مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1418ق، ص151). 20. همان، ص13 مقدمه. 21. همان، ص37 مقدمه، و ر.ک: مهدی پیشوایی، سیره پیشوایان، (قم، مؤسسه امام صادق علیهالسلام )، ص270 ـ 271. 22. ینابیع الموده، (همان)، ص599 ـ 630. 23. مقدمه آیت اللّه مرعشی بر صحیفه، (همان)، ص43 ـ 45. 24. صحیفه سجادیه، (همان)، ص102 ـ 103. 25. همان، ص281 ـ 282. 26. همان، ص254 ـ 256. 27. همان، ص40 ـ 41، دعای 41. 3. علی بن شعبه، تحف العقول، (بیروت، مؤسسه الاعلمی، 1394ق)، ص255. 4. ابوالعباس نجاشی، رجال النجاشی، (قم، مکتبه الداوری)، ص116. 5. الکافی، (دارالکتب الاسلامیّه، 1366)، ج8، ص17. 6. رجال النجاشی، همان، ص157. 7. همان،ص 115 ـ 116. 8. آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، (تهران، المکتبه الاسلامیّه)، ج15، ص18 ـ 19. 9. صحیفه سجادیه، ترجمه سید صدرالدین بلاغی، با مقدمهای از آیت اللّه مرعشی نجفی، (تهران، دارالکتب الاسلامیه)، ص9 مقدّمه.
