نویسنده:دکتر مهدی سبحانی نژاد1-حمید علین2-رضا فقیهی3

چکیده

در پژوهش حاضر راهبردهای توسعه عاطفه مثبت دینی ، به همراه مولفه ها و زمینه های مصداقی آنها با روش تحلیل محتوی، در قرآن کریم مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. جامعه پژوهش، کلیه سور و آیات قرآن کریم بوده که همه آنها مورد بررسی قرار گرفته بنابراین، نمونه گیری انجام نشده است. ابزار پژوهش ، فهرست وارسی بوده که روایی آن به وسیله صاحبنظران تایید شده و پایایی آن نیز، طی محاسبه ضریب همبستگی داده های حاصل از تحلیل محتوای اولیه با تحلیل مجزای دیگر، برابر با 89%بوده است . داده های حاصل ، مورد تجزیه و تحلیل کیفی قرار گرفته اند. عمده ترین یافته های عبارتند از:
1ـ محورهای توسعه عاطفه مثبت دینی بنابر نص صریح قرآن کریم شامل، توجه به خدا، کسب فضایل اخلاقی، زدودن رذایل اخلاق و اعتقاد به عالم اخرت قابل توجه می باشند.
2ـدر محور توجه به خدا بنابرنص صریح قرآن کریم مولفه هایی چون؛ ناظر دانستن خدا در همه امور، انجام عمل فقط برای خدا، ذکر و یاد خدا، اخلاص در ایمان، خوف و خشیت از خدا، توکل برخدا، نفی اطاعت از خدا و رسول قابل توجه می باشند .
3ـ در محور کسب فضایل اخلاقی بنابر نص صریح قرآن کریم مولفه ایی چون؛ ایثار و فداکاری عفت و حیا، عفو و گذشت، حلم و بردباری، راستی و صداقت، مهربانی و دلسوزی، اعتدال، شجاعت، وفای به عهد ، رعایت تقوی و فرو وردن خشم و سخاوت قابل توجه می باشند .
4ـ در محور زدودن رذایل اخلاقی بنابر نص صریح قرآن کریم مولفه هایی چون؛تکبر، بخل، حص، حسد، دروغ، عیب جویی، غرور، پیروی از هوای نفس، غیبت و تجسس، مال اندوزی، و دنیا طلبی، سوء ظن، نفاق غفلت، پیروی از گمان، فتنه گری ، تهمت، اشاعه فحشاء قطع رحم، قلدری و فساد و تبهکاری قابل توجه می باشند .
5ـ در محور اعتقاد به عالم آخرت بنابر نص صریح قرآن کریم مولفه هایی چون، یادآوری مرگ تاکید برمعاد، دنیا برای آخرت، ترجیح آخرت بردنیا و بی اعتباری زندگی دنیا قابل توجه می باشند .
کلید واژه ها:قرآن، عاطفه مثبت دینی، توسعه، راهبردها

مقدمه

دین، مجموعه ای از امور است که جنبه توصیفی و تجویزی دارند و باید و نباید در آنها مطرح است. به مجموعه گزاره های توصیفی و تجویزی که از طرف خدا و برای اداره امور فردی و اجتماعی انسان و تامین سعادت دنیا و آخرت وی تعیین شده، دین گفته می شود . در این راستا، تربیت دینی ناظر به کیفیتی است که برای فهم دقیق آن باید ابتدا؛ تربیت، دین وسپس تربیت دینی را تحلیل نمود .
نقیب زاده(1381)تربیت را کشاندن آدمی به سوی ارزش ها والای انسانی، چنانکه آن ارزش های را بفهمد، بپذیرد، دوست بدارد و عمل کند، تعریف نموده است . زارعان(1379)شکوفا سازی توانایی های فرد در ابعاد مختلف را تربیت دانسته است .
عناصر اساسی مطرح در فرآیند به فعلیت در آوردن ابعاد گوناگون انسان؛ شامل چهار مشخصه تبیین، معیار، تحرک، درونی و نقادی است. تبیین آن است که فرد، خود نسبت به تغییراتی که قرار است دروی ایجاد شود بصیرت و آگاهی یابد. در واقع معیار بسط مولفه پیشین است . دامنه تبیین از روشن ساختن دلیل و حکمیت یک رفتار یا حالت معین تا به دست دادن قواعد و معیارهای کلی گسترش می یابد . در این جا قواعد کلی در نظر است که اعمال و رفتار را برحسب آنها می سنجیم. معیارها می توانند هر نوع وضعیت مطلوب و نامطلوب را در جریان تربیت مشخص کند(باقری،1379)تحرک درونی، مبین آن است که فرد انگیزه های عمل خود را به صورت روشن ملاحظه می کند. نهایتاً هنگامی که تربیت مستلزم تبیین، به دست دادن معیارها و حرکت درونی باشد به طور طبیعی مشخصه و چهارم یعنی، نقادی آشکار می گردد، متربی شخصا به بررسی و انتقاد می پردازد و آنچه را منطقی و مستدل داده، می پذیرد(شریعتمداری،1378)
در مغرب زمین واژه”religion”معادل کلمه دین است. همچنین، دین در زبان عرب به معنای مذهب و شریعت بکار برده شده(طیبی، 1366،س11)و در زبان آرامی نیز، واژه دین به معنی حکم و قضا بکار برده می شده است(حجتی 1358)
به دلیل گستردگی حوزه دین، بسیاری معتقدند که ارائه تعریفی جامع از دین میسر نیست، ماکس وبر از بزرگترین دین پژوهان ، ضمن خودداری از ارائه هر گونه تعریفی از دین می گوید؛ هر چقدر هم که پهنه امور مذهبی را مشخص کنیم، باز هم همیشه حوزه بینا بینی باقی می ماند و به دشواری می توان تعیین کرد که مرز جدا کننده دین و غیر دین در کجا واقع شده است(همیلتون همکاران، ترجمه تدین،1379)
بیرو(1367)در تعریف دین می گوید؛ دین گرایش شدید انسان ها به سوی وجود والای خداوند، یا نیروی برین و احساس ساده وابستگی به آن به منظور تبیین علل وجودی خویشتن در جهان و بازیابی معنایی برای هستی است .
تحقق تربیت دینی مستلزم چهار مولفه اساسی؛ زمینه های اعتقادی و فکری، تجربه درونی، التزام درونی و عمل است. در زمینه اعتقادی و فکری باید فرد آنها را فهمیده باشد و با روشن بینی عقلانی نسبت به آنها متقاعد شده باشد . با نظر به همین نکته است که گفته می شود، عقاید تحقیقی و نه تقلیدی هستند. تجربه درونی حکایت از التهاب ها و هیجان های درونی انسان دارد . شخص دین دار لازم است یک رشته هیجان های درونی را تجربه کند که به طور غالب در ارتباط با مبداء جهان ظهور می کند. در این رابطه فریدریک شلایرماخر(1834-1768)معتقد است،دین تجربه شهودی است که اعتبارش قائم به خود و مستقل از مفاهیم و تصورات، اعتقادات یا اعمال می باشد
این تجربه نوعی “احساس” است و از حد تمایزات مفهومی فراتر می رود بنابراین، نمی توانیم آن را توصیف کنیم، چون نوعی تجربه حسی و عاطفی و نه معرفتی است (مایکل پترسون و دیگران،1377). التزام درونی، نیز، متضمن انتخاب نسبت به چیزی و پایبندی نسبت به آن است. یکی از لوازم متدین شدن، ظهور و بروز این بعد در درون انسان است . عمل آخرین مولفه تدین است و متدین کسی است که به اقتضای اعتقادات و ایمان به خدا اقدام به انجام عملی کند. براین اساس، مولفه های تدین باید در بستر تبیین، عرضه معیارها، تحرک درونی و نقادی جریان یابد و به نظر می رسد که تربیت دینی باید با چنین ویژگی های اصلی خود جلوه گر شود .
براین اساس تربیت دینی، فرآیندی است که از طریق اعطای بینش (شناخت)،التزام قلبی(ایمان)و عمل(فعل)هماهنگ با فطرت و به دور از جبر و فشار بوده و شخص به قرب الهی رهنمون خواهد شد(رحیمی ، 1374)
مسئله اساسی پژوهش حاضر، تبیین راهبردهای توسعه عاطفه مثبت دینی بنا بر نص صریح قرآن کریم بوده و سعی خواهد شد با بهره گیری از روش علمی تحلیل محتوی، محورهای توسعه عاطفه مثبت دینی به همراه مولفه های مطرح در هر یک از محور ها و همچنین، زمینه های مصداقی هر یک از آنها استخراج، دسته بندی و به شیوه ای نظام مند ارائه شود .
براین اساس و به منظور بررسی موضوع حاضر، سوالهای ذیل طرح و مورد بررسی قرار گرفته است:
1ـ محورهای مطرح در توسعه عاطفه مثبت دینی بنابر مفاد آیات قرآن کریم کدام است؟
2ـ هر یک از محورهای توسعه عاطفه مثبت دینی بنا بر مفاد آیات قرآن کریم شامل چه مولفه های می باشند؟
3ـ بنابر مفاد آیات قرآن کریم هر یک از محورهای توسعه عاطفه مثبت دینی بدست آمده، شامل چه مصادیقی می باشند؟

روش

در اینجا روش انجام پژوهش به بحث گذارده خواهد شد:

روش پژوهش

روش پژوهش حاضر از نوع تحلیل محتوی بوده که طی آن قرآن کریم با تماسی سور و آیات آن مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است .

جامعه ، نمونه و روش نمونه گیری

جامعه پژوهش شامل متن کامل قرآن کریم چاپ دارالقرآن کریم دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی بوده و به علاوه در این پژوهش به واسطه لزوم جامعیت نمونه ، نمونه گیری انجام نشده و کل جامعه پژوهش مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است .

ابزار گردآوری داده ها

از فرم وارسی دو مرحله ایی باز و بدون پیش سازمان یافتگی جهت تحلیل محتوای قرآن کریم استفاده شده است. روایی ابزار بوسیله تایید صاحبنظران متخصص و پایانی آن نیز بوسیله محاسبه ضریب همبستگی داده های حاصل از تحلیل محتوای انجام شده اولیه با تحلیل محتوای مجزای انجام شده توسط متخصص دیگر، محاسبه شده که ضریب مذکور برابر با 89%بوده است .

نحوه اجرای ابزار و گردآوری داده ها

در مرحله نخست، کل آیات قرآن کریم تحلیل شده و آیاتی که دارای مضامینی در خصوص توسعه عاطفه مثبت دینی بودند، شناسایی و طی چهار موقعیت از جمله، آدرس آیه، متن عربی، متن فارسی و زمینه مصداقی در فرم های تحلیل محتوی منظور شده اند. در مرحله دوم، ضمن بررسی مفاد آیات و مضامین مطرح در آنها از بخش دوم ابزار جهت طبقه بندی آیات به منظور دستیابی به محورهای توسعه عاطفه مثبت دینی استفاده و نهایتاً با طبقه بندی آیات، محورهای چهارگانه توسعه عاطفه مثبت دینی به همراه مولفه ها و مصادیق آیات مذکر به دست آمده است.

روش تحلیل داده ها

در راستای تحلیل داده های حاصل از ابزار پژوهش در خصوص سه سوال مورد بررسی به تفکیک چهار محور توسعه عاطفه مثبت دینی، مولفه های هر محور و مصادیق آنها در جداول ذکر و به شیوه کیفی ، نتایج بدست آمده ، تحلیل شده است .

یافته های پژوهش
بررسی سوال اول پژوهش

1ـ محورهای مطرح در توسعه عاطفه مثبت دینی بنا برمفاد آیات قرآن کریم کدام است؟
2ـ بنابرنتایج تحلیل های انجام شده محورهای توسعه عاطفه مثبت دینی شامل، توجه به خدا، کسب فضایل اخلاقی، زدودن رذایل اخلاقی و اعتقاد به عالم آخرت قابل توجه می باشد(مشروح محورهای مطرح طی جداول شماره یک تا چهار مقاله حاضر و در تحلیل سوالهای دوم و سوم پژوهش آمده است).

بررسی سوال های دوم و سوم پژوهش

سوالهای دوم و سوم پژوهش عبارت بود از اینکه :
2ـ هر یک از محورهای توسعه عاطفه مثبت دینی، بنابر مفاد آیات قرآن کریم شامل چه مولفه هایی می باشند/
3ـ بنابر مفاد آیات قرآن کریم هر یک از محورهای توسعه عاطفه مثبت دینی به دست آمده، شامل چه مصادیقی می باشند؟
همانطور که در پاسخ به سوال اول پژوهش تصریح گردید نتایج حاصل از تحلیل انجام شده بیانگر وجود چهار محور توسعه عاطفه مثبت دینی براساس آیات قرآن کریم است. در اینجا پس از ذکر هر یک از چهار محور مذکور به جهت دست یابی به انسجامی جامع در نتایج مولفه های مطرح شده در هر یک از محورها و نیز، زمینه های مصداقی هر یک از مولفه ها مطرح خواهد شد تا بدین ترتیب، نتایج بررسی سوالهای دو و سه، البته به همراه مشروح نتایج سوال یک همزان ارائه گردد .

1.محور توجه به خدا

در این مورد ده مولفه به همراه مصادیق انها ذکر شده است :
1-1-ناظر دانستن خدا در همه امور به زودی نشانه های خود را در اطراف جهان و در درون جانشان به آنها نشان می دهیم تا برای آنان آشکار گردد که او حق است آیا کافی نیست که پروردگارت برهمه چیز شاهد و گواه است ؟
1-2-انجام عمل فقط برای خدا
بگو:«نماز و تمام عبادات من، و زندگی و مرگ من، همه برای خداوند پروردگار جهانیان است . همتایی برای او نیست؛ و به همین مامور شده ام ؛ و من نخستین مسلمانم!»
1-3-ذکر و یاد خدا
مردانی که نه تجارت و نه معامله ای آنان را از یاد خدا و برپاداشتن نماز و ادای زکات غافل نمی کند، آنها از روزی می ترسند که در آن، دلها و چشمها زیر و رو می شود .
و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به «خود فراموشی»گرفتار کرد، آنها فاسقانند .
و اینکه ما یقین داریم هرگز نمی توانیم براراده خداوند در زمین غالب شویم و نمی توانیم از (پنجه قدرت)او بگریزیم!
ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا را بسیار یاد کنید.
1-4-اخلاص در ایمان
زنده واقعی اوست؛ معبودی جز او نیست؛ پس او را بخوانید در حالی که دین خود را برای او خالص کرده اید! ستایش مخصوص خداوندی است که پروردگار جهانیان است !
ما این کتاب را بحق برتو نازل کردیم ؛پس خدا را پرستش کن و دین خود را برای او خالص گردان! آگاه باشید که دین خالص از آن خداست ، و آنها که غیر خدا را اولیای خود قرار دادند و دلیلشان آن بود که :«اینها را نمی پرستیم مگر بخاطر اینکه ما را به خداوند نزدیک کنند».
خداوند روز قیامت میان آنان در آنچه اختلاف داشتند داوری می کند؛خداوند آن کس را که دروغگو و کفران کننده است هرگز هدایت نمی کند!
(تنها)خدا را بخوانید و دین خود را برای او خالص کنید، هر چند کافران ناخشنود باشند!
1-5-خوف و خشیت از خدا
تو فقط کسی را انزار می کنی که از این یادآوری(الهی)پیروی کند و از خداوند رحمان در نهان بترسد؛ چنین کسی را به آمرزش و پاداشی پر ارزش بشارت ده!
و هر کس خدا و پیامبرش را اطاعت کند، و از خدا بترسد و از مخالفت فرمانش بپرهیزد، چنین کسانی همان پیروز مندان واقعی هستند!
(پیامبران)پیشین کسانی بودند که تبلیغ رسالتهای الهی می کردند و(تنها)از او می ترسیدند، و از هیچ کس جز خدا بیم نداشتند؛ و همین بس که خداوند حسابگر(و پاداش دهنده اعمال آنها)است !
و از انسانها و جنبندگان و چهارپایان انواعی با رنگهای مختلف (آری)حقیقت چنین است: از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می ترسند؛ خداوند عزیز و غفور است !
1-6-توکل بر خدا
تو فقط کسی را انداز می کنی که از این یاداوری الهی پیروی کند و از خداوند رحمان در نهان بترسد؛ چنین کسی را به آمرزش و پاداشی پرارزش بشارت ده !
و هر کس خدا و پیامبرش را اطاعت کند، و از خدا بترسد و از مخالفت فرمانش بپرهیزد، چنین کسانی همان پیروزمندان واقعی هستند!
(پیامبران)پیشین کسانی بودند که تبلیغ رسالتهای الهی می کردند و (تنها)از او می ترسیدند، و از هیچ کس جز خدا بیم نداشتند؛ و همین بس که خداوند حسابگر(و پاداش دهنده اعمال آنها)است!
و از انسانها و جنبندگان و چهارپایان انواعی با رنگهای مختلف (آری)حقیقت چنین است: از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان از او می ترسند؛ خداوند عزیز و غفور است !
1-7-نفی اطاعت از هر کس و هر چیز به جز خدا
ما تورات را نازل کردیم در حالی که در آن، هدایت و نور بود؛ و پیامبران، که در برابر فرمان خدا تسلیم بودند، با آن برای یهود حکم می کردند؛ و همچنین علما و دانشمندان به این کتاب که به آنها سپرده شده و برآن گواه بودند، داوری می نمودند. بنابراین(بخاطر داوری برطبق آیات الهی)از مردم نهراسید!و از من بترسید!و آیات مرا به بهای ناچیزی نفروشید! و آنها که به احکامی که خدا نازل کرده حکم نمی کنند، کافرند
آیا با گروهی که پیمانهای خود را شکستند، و تصمیم به اخراج پیامبر گرفتند، پیکار نمی کنید؟!در حالی که آنها نخستین بار(پیکار با شما را)آغاز کردند؛ آیا از آنها می ترسید؟!با اینکه خداوند سزاوارتر است که از او بترسید، اگر مومن هستید!
و از هر جا خارج شدی، روی خود را به جانب مسجد الحرام کن ! و هر جا بودید، روی خود را به سوی آن کنید!تا مردم، جز ظالمان(که دست از لجاجت برنمی دارند،)دلیلی بر ضد شما نداشته باشند؛(زیرا از نشانه های پیامبر، که در کتب آسمانی پیشین آمده، این است که او، به سوی دو قبله نماز می خواند.)از آنها نترسید!و(تنها)از من بترسید!(این تغییر قبله، به خاطر آن بود که )نعمت خود را برشما تمام کنم، شاید هدایت شوید!
1-8-رضا به قضای الهی
قطعاً همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، و کاهش در مالها و جانها و میوه ها، آزمایش می کنیم؛ و بشارت ده به استقامت کنندگان!
آنها که هر گاه مصیبتی به ایشان می رسد، می گویند:«ما از آن خدائیم و به سوی او باز می گردیم!»
اینها، همانها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده؛ و آنها هستند هدایت یافتگان!
1-9-پناه جویی به درگاه خدا
و هر گاه وسوسه هایی از شیطان متوجه تو گردد؛ از خدا پناه بخواه که او شنونده و داناست
1-10-اطاعت از خدا و رسول
ای کسانی که ایمان آورده اید !اطاعت کنید خدا را!و اطاعت کنید پیامبر خدا و اولو الامر[=اوصیای پیامبر]را!و هر گاه در چیزی نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید(و ازآنها داوری بطلبید)اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید! این کار برای شما بهتر، و عاقبت و پایانش نیکوتر است.
ای کسانی که ایمان آورده اید! خدا و پیامبرش را اطاعت کنید؛ و سرپیچی ننمایید در حالی که (سخنان او را)می شنوید!

2.محور کسب فضایل اخلاقی

در این محور یازده مولفه به همراه مصادیق آنها ذکر شده است :
2-1-ایثار و فداکاری
و برای کسانی است که در این سرا[=سرزمین مدینه]و در سرای ایمان پیش از مهاجران مسکن گزیدند و کسانی را که به سویشان هجرت کنند دوست می دارند، و در دل خود نیازی به آنچه به مهاجران داده شده احساس نمی کنند و آنها را بر خود مقدم می دارند هر چند خودشان بسیار نیازمند باشند؛ کسانی که از بخل و حرص نفس خویش باز داشته شده اند رستگارانند !
2-2-عفت و حیا
(انفاق شما، مخصوصاً باید)برای نیازمندانی باشد که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفته اند؛(و توجه به آیین خدا، آنها را از وطنهای خویش آواره ساخته؛ و شرکت در میدان جهاد، به آنها اجازه نمی دهد تا برای تامین هزینه زندگی، دست به کسب و تجارتی بزنند؛ )نمی توانند مسافرتی کنند و(و سرمایه ای به دست آوردند؛)و از شدت خویشتن داری، افراد ناآگاه آنها را بی نیاز می پندارند؛ اما آنها را از چهره هایشان می شناسی؛ و هرگز با اصرار چیزی از مردم نمی خواهند(این است مشخصات آنها!)و هر چیز خوبی در راه خدا انفاق کنید، خداوند از آن آگاه است .
2-3-عفو و گذشت
ولی از آنها در گذر و صرف نظر کن، که خداوند نیکوکاران را دوست می دارد !
ما آسمانها و زمین را و آنچه را میان آن دو است، جز بحق نیافریدیم؛ و ساعت موعود[=قیامت]قطعاً فراخواهد رسید(و جزای هر کس به او می رسد)!پس، از انها به طرز شایسته ای صرف نظر کن(و آنها را بر نادانیها ملامت ننما)!
2-4-حلم و بردباری
(و به آنان می گویند:)سلام برشما بخاطر صبر و استقامتتان! چه نیکوست سرانجام آن سرای جاویدان)
با کسانی باش که پروردگار خود را صبح و عصر می خوانند، و تنها رضای او را می طلبند!و هرگز بخاطر زیورهای دنیا، چشمان خود را از آنها برمگیر! و از کسانی که قلبشان را از یاد خود غافل ساختیم اطاعت مکن! همانها که از هوای نفس پیروی کردند، و کارهایشان افراطی است .
2-5-راستی و صداقت
اما کسی که سخن راست بیاورد و کسی که آن را تصدیق کند، آنان پرهیزگارانند!
به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایما ن و زنان با ایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده ، و زنان انفاق کننده مردان روزه دار، و زنان روزه دارف مردان پاکدامن و زنان پاکدامن و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار یاد خدا می کنند. خداوند برای همه آنان مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است .
2-5-مهربانی و دلسوزی
سپس از کسانی که ایمان آورده و یکدیگر را به شکیبایی و رحمت توصیه می کنند !
2-6-اعتدال
(پسرم!)در راه رفتن، اعتدال را رعایت کن؛ از صدای خود بکاه(و هرگز فریاد مزن)که زشت ترین صداها صدای خران است .
ای کسانیکه ایمان آورده اید!همواره برای خدا قیام کنید و از روی عدالت، گواهی دهید! دشمنی با جمعیتی شما را به گناه و ترک عدالت نکشاند!عدالت کنید، که به پرهیزگاری نزدیک تر است! و از (معصیت)خدا بپرهیزید که از آنچه انجام می دهید باخبر است!
2-7-شجاعت
مساجد خدا را تنها کسی آباد می کند که ایمان به خدا و روز قیامت آورده و نماز را برپا دارد و زکات را بپردازد و جز از خدا نترسد؛ امید است چنین گروهی از هدایت یافتگان باشند .
2-8-وفای به عهد
کسانی که به عهد خو-د به هنگامی که عهد بستند -وفا می کنند؛
2-9-رعایت تقوی
ای مردم! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را تیره ها و قبیله ها قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛(اینها ملاک امتیاز نیست). گرامی ترین شما نزد خداوند با تقواترین شماست؛ خداوند دانا و آگاه است !
2-10-فرو خوردن خشم
همانا که در توانگری و تنگدستی، انفاق می کنند؛ و خشم خود را فرو می برند؛ و از خطای مردم در می گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد .
2-11-سخاوات
همانها که در توانگری و تنگدستی ، انفاق می کنند؛ و خشم خود را فرو می برند؛ و از خطای مردم در می گذرند؛ و خدا نیکوکاران را دوست دارد.

3-زدودن رذایل اخلاقی

در این محور بیست مولفه به همراه مصادیق آنها ذکر شده است :
3-1-تکبر
پروردگار شما گفته است :«مرا بخوانید تا (دعای)شما را بپذیرم!کسانی که از عبادت من تکبر می ورزند به زودی با ذلت وارد دوزخ می شوند!»
زیرا خداوند، کسی را که متکبر و فخر فروش است،(و از ادای حقوق دیگران سرباز می زند )دوست نمی دارد .
3-2-بخل
کسانی که بخل می ورزند، و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده، انفاق نمی کنند، گمان نکنند این کار به سو د آنها است؛ بلکه برای آنها شر است؛ بزودی در روز قیامت، آنچه را نسبت به آن بخل ورزیدند، همانند طوقی به گردنشان می افکنند. و میراث آسمانها و زمین ، از آن خداست؛ و خداوند، از آنچه انجام می دهید آگاه است.
آنها کسانی هستند که بخل می ورزند ، و مردم را به بخل دعوت می کنند، و آنچه را که خداوند از فضل (ورحمت)خود به آنها داده کتمان نمایند.(این عمل، در حقیقت از کفرشان سرچشمه گرفته؛)و ما برای کافران، عذاب خوار کننده ای آماده کرده ایم .
3-3-حرص
آنها در همه چیز نسبت به شما بخیلند؛و هنگامی که (لحظات)ترس (و بحرانی)پیش آید، می بینی آنچنان به تو نگاه می کنند و چشمهایشان در حدقه می چرخد، که گویی می خواهند قالب تهی کنند!اما وقتی حالت خوف و ترس فرو نشست. زبانهای تند و خشن خود را با انبوهی از خشم و عصبانیت برشما می گشایند(و سهم خود را از غنایم مطالبه می کنند!)در حالی که در آن نیز حریص و بخیلند؛آنها (هرگز)ایمان نیاورده اند، از این رو خداوند اعمالشان را حبط و نابود کرد؛ و این کار برخدا آسان است .
پس تا می توانید تقوای الهی پیشه کنید و گوش دهید و اطاعت نمایید و انفاق کنید که برای شما بهتر است؛ و کسانی که از بخل و حرص خویشتن مصون بمانند رستگارانند !
3-4-حسد
و از شر هر حسودی هنگامی که حسد می ورزد!
بسیاری از اهل کتاب، از روی حسد-که در وجود آنها ریشه دوانده -آرزو می کردند شما را بعد از اسلام و ایمان، به حال کفر بازگردانند؛ با اینکه حق برای آنها کاملا روشن شده است. شما آنها را عفو کنید و گذشت نمایید؛ تا خداوند فرمان خودش(فرمان جهاد)را بفرستد؛ خداوند برهر چیزی تواناست.
3-5-دروغ
خداوند آن کس را که دروغگو و کفران کننده است هرگز هدایت نمی کند!
و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم .
3-6-عیب جویی
وای بر هر عیبجوی مسخره کننده ای !
ای کسانی که ایمان آورده اید! نباید گروهی از مردمان شما گروه دیگر را مسخره کنند، شاید آنها از اینها بهتر باشند؛ و نه زنانی زنان دیگر را، شاید آنان بهتر از اینان باشند؛ و یکدیگر را مورد لعن و عیبجویی قرار ندهید و با القاب زشت و ناپسند یکدیگر را یاد نکنید، بسیار بد است که بر کسی پس از ایمان نام کفر آمیز بگذارید؛ و آنها که توبه نکنند، ظالم ستمگرند !
3-7-غرور
و روی زمین، با تکبر راه مرو!تو نمی توانی زمین را بشکافی، طول قامتت هرگز به کوه ها نمی رسد!
(پسرم!)با بی اعتنایی از مردم روی مگردان، و مغرورانه برزمین راه مرو که خداوند هیچ متکبر مغروری را دوست ندارد.
3-8-پیروی از هوای نفس
ولی ظالمان بدون علم و آگاهی، از هوی و هوسهای خود پیروی کردند! پس چه کسی می تواند آنان را که خدا گمراه کرده است هدایت کند؟!و برای آنها هیچ یاوری نخواهد بود!
3-9-غیبت و تجسس
ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید!چرا که بعضی ز گمانها گناه است؛ و هرگز(در کار دیگران)تجسس نکنید؛ و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند، و آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟!(به یقین)همه شما از این امر کراهت دارید؛ تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه پذیر و مهربان است!
3-10-مال اندوزی و دنیا طلبی
ای کسانی که ایمان آورده اید!بسیاری از دانشمندان(اهل کتاب)و راهبان، اموال مردم را بباطل می خورند، و (آنان را)از راه خدا باز می داند!و کسانی که طلا و نقره را گنجینه (و ذخیره و پنهان)می سازند، و در راه خدا انفاق نمی کنند، به مجازات دردناکی بشارت ده!
3-11-سوء ظن
ای کسانی که ایمان آورده اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است؛ و هرگز (در کار دیگران)تجسس نکنید؛ و هیچ یک از شما دیگری را غیبت نکند، آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده خود را بخورد؟!(به یقین)همه شما از این امر کراهت دارید؛ تقوای الهی پیشه کنید که خداوند توبه پذیر و مهربان است!
3-12-انفاق
و سخنانی می گویند که(به آنها )عمل نمی کنند؟
ای کسانی که ایمان آورده اید! چرا سخنی می گویید که عمل نمی کنید؟!نزد خدا بسیار موجب خشم است که سخنی بگویید که عمل نمی کنید!
3-13-غفلت
و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به «خود فراموشیگرفتار کرد، آنها فاسقانند .
3-14-پیروی از گمان و وهم
از آنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن، چرا که گوش و چشم و دل، همه مسوولند.
3-15-فتنه گری
از تو، درباره جنگ کردن در ماه حرام، سوال می کنند؛بگو:«جنگ در آن،(گناهی)بزرگ است ؛ ولی جلوگیری از راه خدا(و گرایش مردم به آیین حق)و کفر ورزیدن نسبت به او و هتک احترام مسجد الحرام، و اخراج ساکنان آن، نزد خداوند مهمتر از آن است؛ و ایجاد فتنه(و محیط نامساعد، که مردم را به کفر، تشویق و از ایمان باز می دارد)حتی از قتل بالاتر است . و مشرکان، پیوسته با شمار می جنگند تا اگر بتوانند شما را از آیینتان برگردانند؛ ولی کسی که از آینش برگردد و در حال کفر بمیردتمام اعمال نیک(گذشته)او دنیا و آخرت برباد می رود؛ و آنان اهل دوزخند و همیشه در آن خواهند بود .
3-16-تهمت
و کسانی که آنان پاکدامن را متهم می کنند، سپس چهار شاهد(بر مدعای خود)نمی آورند، آنها را هشتاد تازیانه بزنید و شهادتشان را هرگز نپذیرید؛ و آنها همان فاسقانند!
3-17-اشاعه فحشاء
کسانی که دوست دارند زشتیها در میان مردم با ایمان شیوع یابد، دردناکی برای آنان در دنیا و آخرت است؛ و خداوند می داند و شما نمی دانید!
3-18-قطع رحم
اگر(از این دستورها)رویگردان شوید، جز این انتظار می رود که در زمین فساد و قطع پیوند خویشاوندی کنید؟!آنها کسانی هستند که خداوند از رحمت خویش دورشان ساخته، گوشهایشان را کرو چشمهایشان را کور کرده است!
3-19-قلدری
و هنگامی که کسی را مجازات می کنید همچون جباران کیفر می دهید!
3-20-فساد و تبهکاری
بگو:«خداوند، تنها اعمال زشت را، چه آشکار باشد چه پنهان حرام کرده است؛ و(همچنین )گناه ستم بنا حق را؛ و اینکه چیزی را که خداوند دلیلی برای آن نازل نکرده شریک او قرار دهید و به خدا مطلبی نسبت دهید که نمی دانید.»
بگو:«بیایید آنچه را پروردگارتان برشما حرام کرده است برایتان بخوانم: اینکه چیزی را شریک خدا قرار ندهید! و به پدر و مادر نیکی کنید!فرزندانتان را از(ترس)فقر نکشید!ما شما و آنها را روزی می دهیم! و نزدیک کارهای زشت نروید، چه آشکار باشد چه پنهان!و انسانی را که خداوند محترم شمرده، به قتل نرسانید!مگر بحق(و از روی استحقاق)؛این چیزی است که خداوند شما را به آن سفارش کرده ، شاید درک کنید !

4-محور اعتقادات به عالم آخرت

در این محور پنج مولفه به همراه مصادیق آنها ذکر شده است :
4-1-یادآوری مرگ
هر کسی مرگ را می چشد؛ و شما پاداش خود را بطور کامل در روز قیامت خواهید گرفت؛ آنها که از آتش (دوزخ)دور شده، به بهشت وارد شوند نجات یافته و رستگارشده اند زندگی دنیا، چیزی جز سرمایه فریب نیست !
4-2-تأکید برمعاد
آیا گمان گردید شما را بیهوده آفریده ایم ، و بسوی ما باز نمی گردید؟و اینکه رستاخیز آمدنی است، و شکی در آن نیست؛ و خداوند تمام کسانی را که در قبرها هستند زنده می کند.
4-3-دنیا برای آخرت
(ولی هنگامی که)به پرهیزگاران گفته می شد:«پروردگار شما چه چیز نازل کرده است؟»می گفتند :«خیر(و سعادت)(آری)برای کسانی که نیکی کردند در این دنیا نیکی است؛ و سرای آخرت از آن هم بهتر است؛ و چه خوب است سرای پرهیزگاران
بگو:«ای بندگان من که ایمان آورده اید! از مخالف پروردگارتان بپرهیزید!برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده اند پاداشش نیکی است!و زمین خدا وسیع است (اگر تحت فشار سران کفر بودید مهاجرت کنید)که صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می دارند !
4-4-ترجیح آخرت بر دنیا
این زندگی دنیا چیزی جز بازی نیست؛ و زندگی واقعی سرای آخرت است ، اگر می دانستند!
4-5-بی اعتباری زندگی دنیا
این زندگی دنیا چیزی جز سرگرمی و بازی نیست؛ و زندگی واقعی سرای آخرت است، اگر می دانستند!
ولی شما زندگی دنیا را مقدم می دارید، در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است !

بحث و نتیجه گیری

در خصوص بررسی سوالهای پژوهش و همچنین عمده ترین نتایج حاصل از تحلیل آنها باید اذعان داشت:
1ـ قرآن کریم سرشار از نکات ارزنده و دستورالعملهای عینی و همیشگی رفتارهای دینی است که وابسته به گذشته نیست. به عبارت دیگر فراتر از زمان و مکان و ارائه کننده قواعد عمومی و اصل کلی در زمینه اعتقادات، اخلاق و جنبه های مختلف شریعت و رفتارهای انسانی مطلوب و همیشگی است . قرآن بدلیل جامعیت، اصالت و اینکه ریشه در وحی دارد. هم اینک نیز برای ایجاد ساختاری قوی و نظام مند به منظور بهبود روابط اجتماعی می تواند بسیار موثر و راهگشا باشد .
2ـ نتایج پژوهش ، تبیین نظری توسعه عاطفه مثبت دینی و مصادیق آنها براساس آموزه های تربیتی قرآن کریم است لذا برای استفاده از نتایج آن در نظام های اجتماعی و به خصوص تربیتی کشور باید دست اندرکاران و برنامه ریزان با انتخاب مبانی تربیت اسلامی به عنوان استراتژی بلند مدت به تدوین برنامه های مناسب آموزشی و درسی همسو با اهداف تربیت اسلامی و روش های تدریس مناسب آن ها پرداخته و فعالیتهای آموزشی را چنان برنامه ریزی نمایند که این فعالیت ها مهملی برای تحقق انسانیت حقیقی دانش آموزان به معنای انسان کامل باشند .
3ـ با عنایت به درجه اهمیت انسان سازی، کلیه دستگاههای آموزشی و تربیتی حاضر در جامعه اعم از آموزش و پرورش، دانشگاه و در مجموع، انواع آموزش های رسمی، غیر رسمی و مستمر ضمنی باید اذعان داشت، برنامه ریزان تربیتی در سطوح مختلف با عنایت به نتایج پژوهش لازم است به چهار محور توسعه عاطفه مثبت دینی شامل؛توجه به خدا، کسب فضایل اخلاقی، زدودن رذایل اخلاقی و اعتقاد به عالم آخرت توجه داشته و با عنایت به مولفه های مطرح در آنها و نیز زمینه های مصداقی مطرح شده فرصت ها زمینه های عملی و تجربی متعدد و گوناگونی را در بخش های مختلف محتوای برنامه های درسی خود جهت تمرین، ممارست و کسب تجربه دانش آموزان ، دانشجویان و سایر اقشار جامعه فراهم آورند.
4.مربیان تربیتی شاغل در کلیه دستگاههای آموزشی و تربیتی حاضر در جامعه، اعم از آموزش و پرورش، دانشگاه و در مجموع، انواع آموزشهای رسمی، غیر رسمی و مستمر ضمنی به طور مستقیم و غیر مستقیم می توانند با الگو قرار دادن نص صریح قرآن کریم به عنوان برترین مبنای هدایت بشر، نقش کلیدی خود در تربیت اقشار مختلف جامعه را به نحو احسن ایفا نمایند.
5.علاوه بر موسسات آموزشی ذکر شده، برخی رسانه های ارتباط جمعی چون صدا و سیما جراید، سینما، تئاتر و تهیه کنندگان انواع برنامه های آموزشی کمک آموزشی و سرگرمی حاضر در جامعه نیز، لازم است با بهره گیری از محورها و مولفه های بدست آمده فوق در قالب های نمونه هایی از زندگی نوین بشر امروزی به ترویج الگوهای مطلوب رفتار دینی و رشد رفتارهای مطلوب منشعب از نص صریح قرآن کریم همت گمارند .
منبع:تبریز، دانشگاه علوم پزشکی ، قرآن و روانشناسی علوم تربیتی ، موسسه انتشاراتی بنیاد پژوهشهای قرآنی حوزه و دانشگاه،1385