واژه شناسی
فِرَق جمع «فرقه» است و فرقه به معنی، دسته، گروه و طائفه آمده است.[1] مذهب را اهل لغت به شعبه‎ای از دین، روش، طریقه، دین و کیش معنی نموده‎اند.[2] در عربی نویسندگان کتاب‎های تاریخ ادیان و مذاهب از دو واژه «ملل ونحل» استفاده نموده‎اند. ملت در لغت عربی، به معنی شریعت و دین است، آنچه را که خداوند برای رسیدنِ بندگانش به سعادت، بواسطه انبیاء وضع نموده است ملت است و جمع آن ملل است.[3] نِحَل جمع نِحلَه به معنی دین و مذهب[4] و ادعاء و یا ادعای باطل آمده است.[5] واژه ملت در قرآن کریم مکرر مورد استفاده قرار گرفته است و به دو معنای آئین الهی و حق و یا باطل و غیر الهی بکار رفته است: در مورد آئین الهی می‎فرماید:
«ثُمَّ أَوْحَیْنا إِلَیْکَ أَنِ اتَّبِعْ مِلَّهَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً»[6]؛ آن گاه به تو وحی کردیم که از آئین حنیف ابراهیم (آئین توحید) پیروی کن.
و در مورد آئین غیر الهی می‎فرماید: «إِنِّی تَرَکْتُ مِلَّهَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَهِ هُمْ کافِرُونَ»[7]؛ من آئین قومی را که به خدا ایمان نمی‎آورند و به آخرت کفر می‎ورزند رها کرده‎ام.
قرآن در مقام استعمال پیوسته کلمه «مله» را به گروهی یا شخصی اضافه می‎کند و نسبت می‎دهد»[8] موارد استعمال این واژه در قرآن کریم بیش از نه مورد می‎باشد. واژه نحله به معنی مورد بحث در قرآن کریم استعمال نشده است. در اصطلاح نویسندگان تاریخ ادیان و مذاهب هم این واژه به معنی لغوی آن بکار گرفته شده است.
موضوع ـ فایده و کاربرد
این دانش همان گونه که از نام آن پیداست به بحث در مورد مکتب‎های فکری و شعب درون یک دین می‎پردازد و تاریخ تولد و تطور آنها را مورد توجه قرار می‎دهد و «در قلمرو تاریخ علوم جا می‎گیرد»[9] و بخشی از تاریخ ادیان و مذاهب است. قابل ذکر است که کلمه «مذهب» به معنی دین و آئین در اصطلاح علماء همانند معنای لغوی آن، استعمال شده است[10] و بعضی دو واژه ملل و نحل در عربی را معادل فرق و مذاهب کلامی در فارسی دانسته‎اند.[11] فایده و کاربرد این علم را می‎توان در موارد زیر خلاصه نمود:
1. شناخت ادیان و مذاهب و شعب مختلف آنها و آشنایی با تولد و رشد و توسعه آنها و یا ازبین رفتن آنها و علل این مسائل.
2. آگاهی از جهات اشتراک و اختلاف فرق و مذاهب.
3. نقد مستدل و مستند فرق و مذاهب
4. دفاع از دین حق
این مواد کلیات فوائدی است که می‎تواند بر این علم مترتب باشد، البته کاربرد این دانش فقط در این موارد خلاصه و محصور نمی‎گردد، برای نمونه گاه قدرت طلبان، جهت پیشبرد اهداف خویش از شناخت ادیان و فرقه‎های مختلف آنها استفاده نموده و به اهداف سیاسی خویش از طریق آشنایی با ادیان و تأثیر بر پیروان آنها دسترسی پیدا می‎کنند.
تاریخچه
بحث از فرق و مذاهب در میان انسان‎ها به شکل مدون و غیر مدون رایج بوده است. تاریخ فرق و مذاهب را، در میان مسلمانان از زمان پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ در قرآن می‎یابیم. «برای نمونه در سوره بقره حدود شصت آیه[12] سرگذشت بنی اسرائیل و قانون شکنی‎های آن قوم را ذکر نموده است» راجع به اقوام گذشته: قوم نوح، لوط، قوم ابراهیم، شعیب و… گزارش‎های در قرآن آمده است.
راجع به فرق اسلامی، اولین سند مکتوب که از زمان صحابه مانده است، احتجاج حضرت علی ـ علیه السلام ـ در جواب معاویه است. این احتجاج در واقع رد شیعه بر عثمانیه است که حضرت با استدلالی محکم سخن معاویه را رد می‎کند، در این زمینه در میان صحابه نمونه‎های متعددی می‎توان یافت».[13] پیشینه این علم در مرحله تألیف و نگارش در بین مسلمانان دقیق در دست نیست. گزارش گران رجالی از کتاب‎های که در نیمه نخست قرن اول هجری[14] نوشته شده است، و هم چنین در نیمه دوم قرن دوم هجری[15] خبر داده‎اند. بعضی از کتاب‎های فرق از قرن سوم در دسترس است، و مورد استفاده علاقه مندان این علم واقع می‎شود.
بنیانگذاران
قدیمی‎ترین کتبی که در زمینه فرق و مذاهب موجود است کتاب‎هایی است که در قرن سوم هجری توسط دانشمندان شیعه به رشته تحریر در آمده است و اکنون مورد توجه محققین این رشته می‎باشد. کتاب «فرق الشیعه» تألیف ابومحمد حسن بن موسی نوبختی متوفای حدود 300 هجری، تحت عنوان فرق الشیعه نوبختی برای اولین بار در سال 1379 هجری قمری با مقدمه و تعلیقات استاد سید محمد صادق بحرالعلوم در نجف چاپ شد و ترجمه آن توسط دکتر شکور در سال 1361 هجری شمی در تهران انتشار یافت. کتاب دیگری که از قرن سوم هجری موجود است، فرق الشیعه اشعری است که این دانشمند در 299 یا 300 در گذشته است از این کتاب به المقالات و الفرق یاد شده است.
از میان مصنفان شیعه پنجاه سال قبل و یا بعد از وفات نویسندگان این دو کتاب، یعنی در فاصله سالهای 247 هجری قمری تا 356 هجری قمری نام نویسندگان دیگری در کتاب‎های رجالی و تاریخ ذکر شده است:
1. ابو عیسی محمد بن هارون وراق که در سال 247 هجری قمری وفات یافته است از علمای معروف علم کلام در قرن سوم هجری است، وی کتابی در فرق شیعه به نام «اختلاف الشیعه» داشته و از متکلمان بزرگ امامیه محسوب می‎شود.[16] 2. نجاشی ‌در رجال خود از «محمد بن احمد نعیمی» از اصحاب امام حسن عسکری ـ علیه السلام ـ ، امامت (254 تا 260هـ. ق) نام می‎برد که کتابی در مورد فرق الشیعه نوشته است، و نجاشی از کتاب او به نام البهجه روایت کرده است[17].
3. ابوالقاسم نصر بن صباح بلخی کتابی به نام «فرق الشیعه» داشته است، کشی در رجال خود مکرر از نصر بن صباح و کتاب فرق الشیعه او یاد می‎کند.[18] در مورد کتاب‎های قرن اول و دوم هجری قمری پیرامون فرق و مذاهب نقل شده است که در ایام خلافت مهدی عباسی (132ـ135) «ابن مفضل» کتابی به نام صنوف الفرق به رشته تحریر درآورد و کتاب به دستور مهدی عباسی بر مردم خوانده می‎شد، هشام بن حکم می‎گوید من دیدم این کتاب در باب الذهب مدینه بر مردم خوانده می‎شد و بار دیگر دیدم که در فضاء[19] قرائت شد.[20] اما از این کتاب غیر از این خبر، هیچ نشانه‎ای دیگر وجود ندارند،‌ علاوه بر این احتمال این که نوشته‎ای مختصر همانند یک گزارش پیرامون معرفی فرقه‎ها بوده، به گونه‎ای که اطلاعات که مورد توجه مهدی عباسی را در زمینه فرقه‎های دینی به مردم ارائه می‎داده است زیاد است.
کتابی هم درباره فرق به ضرار بن عمرو که در نیمه نخست قرن اول هجری می‎زیسته است نسبت داده شده است.[21] در مورد کیفیت این کتاب و نویسنده آن اطلاعات زیادی در دسترس نیست.
ارزشمندی مجموعه‎های فرق و مذاهب ـ
مؤلف و روایتگر ملل و نحل و فرق و مذاهب اگر از شجاعت علمی لازم و روحی صادق و بدون تعصب بهره‎مند نباشد، آگاهی ناقص و مخدوش را به طالبین ارائه می‎دهد ومعرفت آنان را به مذهب و عقیده‎ای به بدبینی و شک و تردید گرایش می‎دهد. در تبیین هر مذهبی باید از کتاب‎های اصیل و مورد قبول آنان بهره برد و هرگز بر نوشته‎های مخالفان اکتفا نکرد.
جمعی از نویسندگان ملل و نحل، تعصبات دینی و مصالح شخصی خویش را، در نوشته‎های خود تأثیر داده‎اند و واقعیت و حقیقت مذاهب دیگر را ارائه نداده‎اند. یکی از اساتید و اندیشندان معاصر از این فاجعه علمی ابراز تأسف می‎کند و برای این نویسندگان نمونه‎های ذکر می‎کند. وی در این زمینه می‎نویسد:
«کتاب ملل و نحل شهرستانی از کتاب‎های معروف در قلمرو تاریخ عقاید ملل جهان است که همگان با نام و موضوع آن آشنایی دارند، این کتاب در همه کتابخانه‎ها موجود و در اختیار دیگران است، وی در معرفی شیعه می‎گوید:
الف: از ویژگی‎های شیعه، اعتقاد به تناسخ و حلول و تشبیه است.
ب: امام دهم شیعیان در قم درگذشت و در همانجا به خاک سپرده شد.[22] ج: هشام بن حکم خدا را جسم می‎دانست و برای او اندازه‎ای برابر هفت وجب از وجبهای خود قائل بود.
د: او علی را خدای لازم الاطاعه می‎دانست.[23] و دروغ‎های متعدد دیگری که به شیعه نسبت داده است، هر کس اندک آشنایی با مذهب شیعه داشته باشد دروغ بودن این مطالب برایش همانند آفتاب روشن است. بعضی از نویسندگان دیگر هم، بعد از وی، ‌بی‎پروا شیعه را به شکل یاد شده معرفی کرده‎اند. برای نمونه «احمد امین در کتاب فجر الاسلام تهمتهائی به شیعه زد و سپس در نجف از محضر مصلح کبیر شیخ محمد حسین کاشف الغطا، معذرت خواست و گفت ریشه اشتباه من این بود که مصادر و مدارک کافی درباره عقیده شیعه نداشتم»[24]، که امروز این عذر هرگز پذیرفتنی نیست و از یک محقق چنین سخنی بعید است.
بسیار مشاهده گردیده که اطلاعاتِ موجود در میان اهل تسنن پیرامون شیعه، غالباً از کتاب‎های همانند ملل و نحل شهرستانی که از سر تعصب و با مستنداتی ضعیف یا بدون مدرک نگارش یافته‎اند، گرفته شده است و آثار زیانباری را در پی داشته است، این وضع در مورد فِرق اسلامی دیگر هم دیده می‎شود، معتزله از فرقه‎های کلامی است که با چنین بی‎مهری‎های روبرو است و نسبت‎هایی که به آنها داده شده، غالباً با استناد به کتب مخالفین آنها بوده است که در نتیجه از نظر علمی ارزش لازم را ندارد علاوه بر دروغ‎های که آگاهانه یا غیر آگاهانه نویسندگانی، مانند شهرستانی به آنها نسبت داده‎اند. امید آن که نویسندگان فرق و مذاهب از سر انصاف و واقع بینی به این کار همت گمارند.
اقسام کتابها:
کتابهایی که دانشمندان مسلمان در زمینه ملل و نحل تألیف نموده‌اند به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند:
1. کتابهایی که علاوه بر بحث در مورد مذاهب اسلامی به بحث درباره ادیان و مذاهب دیگر نیز پرداخته‌اند، مانند کتاب «الملل و النحل» تألیف عبدالکریم شهرستانی (م 479 ق).
2. کتابهایی که تنها به فرق و مذاهب اسلامی پرداخته‌اند: مانند «اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات» تألیف شیخ مفید.
3. کتبی که نویسندگان آنها تنها بحث در مورد یکی از مذاهب اسلامی نموده‌اند و این نویسندگان گاه از طرفداران و یا مخالفان آن مذهب هستند: مانند «فرق الشیعه» نوبختی از اعلام شیعه.
لازم به ذکر است که کتب ردّیه نویسی، که از سوی پیروان مذهبی بر رد مذهب دیگر نوشته شده است. و نیز کتابهایی که به عنوان احتجاج و یا پاسخ به شبهات فرق دیگر نوشته شده، در این مجموعه قرار می‌گیرند. غرض ما هم حصر کتابها در این سه قسم نیست، ولی به نظر می‌رسد همه کتابهای ملل و نحل و فرق و مذاهب به نوعی به این سه قسم بر می‌گردد.
منابع:
1. قرآن کریم.
2. فرهنگ فارسی معین.
3. فرهنگ فارسی عمید.
4. دکتر ابراهیم امینی و… المعجم الوسیط، ج 2، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چ 1367.
5. شرتونی، اقرب الموارد، ج 5، دار الاسوه، چ اول، لبنان، 1374.
6. سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج 1، انتشارات توحید، چ اول، سال 71.
7. شهرستانی عبدالکریم، ملل و نحل، ج 1، دار السرور بیروت، چ اول، 1368 ق.
8. نجاشی، رجال نجاشی، مؤسسه النشر الاسلامی، قم چ 4، 1413 ق.
9. ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، مرکز جهانی علوم اسلامی قم، چ 1377.
10. محمد جواد شکور، فرهنگ فرق اسلامی مقدم، استاد کاظم شانه‌چی، انتشارات آستان قدس رضوی، چ سوم، 1375.
[1] . فرهنگ فارسی معین.
[2] . فرهنگ فارسی معین.
[3] . المعجم الوسیط، ج 2، ص 364.
[4] . اقرب الموارد، ج 5، ص 364.
[5] . لسان العرب و قاموس اللغه.
[6] . نحل/ 122.
[7] ت. یوسف/ 37.
[8] . سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج 1، ص 27.
[9] . سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج 1، ص 28.
[10] . توفیقی، حسین، آشنایی با ادیان بزرگ، 13.
[11] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، 10.
[12] . بقره، 60ـ40.
[13] . مقدمه فرهنگ فرق اسلامی (دکتر محمد جواد شکور) استاد کاظم مدیر شانه چی، سیزده.
[14] . ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، 11 (پاورقی).
[15] . همان.
[16] . فرق الشیعه نوبختی، دکتر شکور، بیست.
[17] . رجال نجاشی، ص 395، چ مؤسسه النشر الاسلامی.
[18] . رجال شیخ طوسی، ص 515.
[19] . محلی در مدینه.
[20] . سبحانی، جعفر، فرهنگ فرق و مذاهب اسلامی، ج 1، ص 25.
[21] . فرق و مذاهب کلامی، 11، به نقل از مقالات الاسلامیین، ترجمه مؤیدی.
[22] . ملل و نحل شهرستانی، عبدالکریم، ج 1، ص 280، دارالسرور بیروت، 1368 هـ.ق.
[23] . سبحانی، جعفر، فرهنگ عقاید و مذاهب اسلامی، ج 1، ص 10.
[24] . همان، ج 3، ص 6.
محمدی