4ـ امنیت اجتماعی

چنانچه گذشت از دیدگاه اسلام زن دارای کرامت است و ارزش معنوی او بسیار والاست آیات و روایت بسیاری براین معنی دلالت دارد. از این رو زن مسلمان از کلیه مواهب اجتماعی برخوردار بوده و می تواند در چهارچوب قوانین و موازین اسلام در تمام شؤون اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی فعالیت نماید و از امنیت اجتماعی لازم برخوردار باشد. ایجاد چنین امنیتی از وظایف مسلم حکومت اسلامی است؛ به همین جهت وقتی به حضرت علی علیه السلام خبر رسید در زمامداری وی طرفداران معاویه در یورش به شهری خلخال از پای زنی ذمّی بیرون آورده اند، فرمود:«اگر مرد مسلمان در این مصیبت بمیرد جا دارد!».(1)
در دوران خلافت حضرت زنان در کمال آزادی به ایشان مراجعه می کرده و مشکلات و شکایتهای خود را به اطلاع ایشان رسانده و حل آنها را طلب می کردند. و در این میان گاهی هتک حرمت حضرت می شده و به حضرت دشنام و ناسزا می گفتند.(2)اما هیچ کس متعرض آنها نمی گشت و حضرت هم با نهایت صبر و حوصله به کلام آنها گوش می کرد.

5ـ حقوق خانواده

اگر چه حقوق خانوادگی از ابعاد مختلف قابل بررسی است اما متناسب با موضوع و حجم مقاله به چند نمونه از آن اشاره می شود.

الف)همکاری و همیاری

کمک و یاری نمودن همسر و خدمت در خانه بالاترین عبادتهاست زیرا بالاترین فضیلتها شهادت در راه خداست و پیامبر گرامی اسلام فرمود:
«الکادُّ علی عیاله کالمجاهد فی سبیل الله ».(3)
و از امام صادق علیه السلام نقل شده است که امیرالمؤمنین آب و هیزم می آورد و جارو می کرد.(4)با اینکه حضرت علی علیه السلام کارهای بیرون خانه را به عهده گرفته است به کارهای درون خانه نیز می پردازد و به همسرش کمک می کند.
و در حدیث دیگر آمده است:
«دخل رسول الله (ص)علی علی فوجده هو و فاطمه علیها السلام یطحنان فی الجاروش، فقال النبی(ص):أیکما أعیی؟فقال علی:فاطمه یا رسول الله؟ فقال لها: قومی یا بنیّه. فقامت و جلس النبی(ص)موضعها مع علی(ص)فواساه فی طحن الحبّ».(5)
«رسول خدا صلی الله علیه و اله به خانه علی علیه السلام وارد شد. او و فاطمه را دید که با کمک یکدیگر با آسیاب آرد می کنند پیغمبر صلی الله علیه و اله فرمود: کدام خسته ترید؟ علی عرض کرد: فاطمه خسته تر است. پیغمبر صلی الله علیه و اله به او فرمود: برخیز. فاطمه برخاست و پیغمبر به جای او نشست و علی علیه السلام را در ارد کردن کمک نمود».
از نکات لطیف در روایت آن است که پیامبر صلی الله علیه و اله در مرحله اول به فاطمه نمی فرماید: تو خسته ای برخیز، بلکه سؤال می فرماید: تو خسته ای برخیز، بلکه سؤال می فرماید:کدام یک خسته ترید تا تساوی را رعایت کرده باشد. لطیف تر از سخن پیامبر سخن علی علیه السلام است که پیش از آنکه خود فاطمه علیها السلام بفرماید:من خسته ام، علی علیه السلام می فرماید:فاطمه خسته تر است.

ب)معاشرت نیک و عدم عزلت

اگر مرد اهل زهد و ریاضت است، نباید ریاضت به او سخت گیری در مورد همسر و فرزندانش منجر شود. حضرت علی علیه السلام به عاصم بن زیاد که ریاضت و ترک دنیای او سبب حزن و اندوه همسر و فرزندانش شده بود فرمودند:
اما استحیتَ من أهلک، اما رحمت ولدک؟ أتری الله أحل لک الطیبات و هو یکره أخذک منها؟»(6)
«آیا از همسر و خانواده ات شرم نمی کنی؟چرا به فرزندانت رحم نمی کنی؟در مورد خدا چنین می اندیشی که بر تو حلال می گرداند اموری را، اما گرفتن و استفاده تو از آنها را کراهت دارد؟»

ج)عدم تبعیض

جوامع بشری به تناسب فرهنگهای متفاوت بین فرزندان دختر و پسرتفاوتهایی قائلند امام علی علیه السلام که عدل مجسم بود به بهترین وجه عدالت را در بین فرزندانش رعایت می کرد، از این رو در آخرین رمضان عمرش دو شب نزد یکی از فرزندان خود میهمان بود.

د)مشورت و نظرخواهی

در تاریخ امده است که وقتی خلیفه اول و دوم برای ملاقات با حضرت زهرا علیها السلام آمدند ، امام علی علیه السلام به حضرت فرمود:«آندو آمده اند نظر تو چیست؟»(7)البته حضرت زهرا علیها السلام نیز به پیشنهادات همسر خویش توجه نموده و اجازه ملاقات دادند.

ه)هدیه

از هر فرصتی برای ایجاد محبت و صفا بین افراد خانواده باید استفاده کرد. یکی از عوامل مؤثر در این زمینه هدیه است. از این رو در روایتی که اسماء در مورد گردن بند حضرت زهرا علیها السلام نقل می کند به این نکته تصریح دارد که این گردن بند را حضرت .علی علیه السلام برای او خریده بود.
«اسماء بنت عمیس قالت کنت عند فاطمه اذ دخل علیها رسول الله (ص)و فی عنقها قلاده من ذهب کان اشتراها لها علی بن ابی طالب(ع)من فی ء….»(8)

و)تقسیم کار

از نظر اسلام خوبست که مردان مسؤولیت کارهای بیرون از منزل را بپذیرند تا زن به آسودگی خاطر از تأمین مالی به انجام وظایف خانوادگی بپردازد؛ زیرا اگر زن موظف باشد برای رفع نیازهای اقتصادی خود خانواده خویش در اجتماع حضور یابد، ممکن است وجود بعضی افراد مریض برای او مشکلاتی ایجاد کند و موجب ناراحتی اوشود. از این رو هنگامی که حضرت علی و زهرا علیها السلام از پیامبر نیک اندیش اسلام درخواست تقسیم کار نمودند و حضرت رسول صلی الله علیه و اله کار بیرون منزل را به حضرت علی علیه السلام و تدبیر منزل را به حضرت زهرا علیها السلام سپردند، حضرت زهرا علیه السلام فرمودند:
« فلا یعلم ما داخلنی من السرور الا الله با کفانی رسول الله (ص)تحمل رقاب الرجال».(9)
از کلام حضرت روشن می شود در تفکر اسلامی اینکه مرد متکفل مسائل اقتصادی و امور بیرون منزل شود و به گونه ای برنامه ریزی شود که بیشترین فعالیت و کار اجتماعی زن در منزل انجام گیرد حقی برای زن محسوب می شود زیرا منزل محیطی عاطفی و آرام برای زن می باشد. چنانچه حفظ عفاف نیز حقی است به نفع زن اما متأسفانه بعضی ظاهراندیشان این دور را فشار و تکلیفی برای زن معرفی می نمایند.

جانبداری افزون برحقوق

با نگاهی گذرا به مجموعه سخنان و سیره عملی حضرت در می یابیم که جانبداریهای گسترده و اصولی که نسبت به زنان شده است بسیار بالاتر و والاتر حتی از حقوقی است که بیان شد و بسیار متعالی تر از اندیشه های مادی زن گرایانه ای است که در این زمان مطرح می باشد.دراینجا به ذکر دو نمونه می پردازیم:
1ـ حضرت علی علیه السلام می فرماید:
«فداروهنَّ علی کل حال احسنوا لهنَّ المقال، لعلهنَّ یحسن الفعال».(10)
«با زنان در هر شرایطی مدارا کنید و با آنان خوش گفتار و نیکوسخن باشید تا ایشان هم خوش کردار و نیکورفتار شوند.»
با همه کژی و ناهنجاری که در رفتار برخی زنان به خاطر مسائل تربیتی و محیطی است با آنان سازگاری و مدارا کنید و با ایشان گفتاری نیک داشته باشید شاید که آنان در پرتو برخوردهای درست و انسانی به خود آیند و دگرگون شوند و روش خویش را نیک سازند.
حضرت حتی در برابر کجرفتاران و زشت سیرتان از زنان به مدارا، نرمش و رفتار انسانی دستور می دهد نه انتقامجویی و پرخاشگری و اعمال خشونت علیه آنان. از تعالیم والای علوی روشن می گردد که برخوردهای انسانی و اخلاقی مهمترین عامل تربیت است و این نکته ای ظریف است که باید با برخورد منطقی و گفتار نیک زنان را تربیت کرد و به اصلاح اخلاقی آنها پرداخت نه با ابراز پرخاشگری و خشونت و …
2ـ قسمتی از سفارشهای حضرت است به لشکریان خود پیش از روبه رو شدن با دشمن:«و لا تهیجوا النساء بأذیً وإن شتمن اعراضکم و سبنَ أُمراءکم».
«با اذیت و آزار زنان را به هیجان نیاورید، اگر چه آنها به شما دشنام دهند و متعرض آبروی شما گردند و به امیران و بزرگانتان بدگویی کنند.»
و در جنگ جمل با اینکه یکی از عاملین مؤثر در برافروختن آتش جنگ عایشه بود بعد از پی شتر او، حضرت علی علیه السلام عایشه را دعوت کردند تا به آیات قرآن عمل کرده و دستور دادند او را با احترام به مدینه برگردانند.

تبیین کلام حضرت در نهج البلاغه در رابطه با نکوهش زن

مسأله زن در نهج البلاغه از دیرباز مطرح بوده است و برخی را گمان برآن است که آنچه در نهج البلاغه آمده است با کرامت زن و مقام انسانی او منافات دارد؛ لکن اگر پذیرفته ایم که حضرت علی علیه السلام که گوینده نهج البلاغه و قرآن ناطق است پس سخن نهج البلاغه در مورد زن همان سخن قرآن است. نهج البلاغه چیزی جز آنچه در قرآن آمده است ارائه نکرده است. بررسی نهج البلاغه بدون قرآن به منزله جدا کردن روح از کالبد است.
قبل از ورود در بحث توجه به چند مطلب ضروری است . اول آنکه تحلیل و بررسی خطبه های نهج البلاغه باید دور از جوسازیها و فشارها و تفکرات انحرافی باشد لذا اینکه برخی از محققین در پاسخ این شبهات سند خطبه را زیر سؤال برده اند به نظر روش صحیحی نمی رسد. زیرا اوّلاً:مؤلف این کتاب«سید رضی»»از سخنوران عرب و بزرگترین ادیبان زمان خود بوده و خود، حدیث شناس است، عصر او نزدیک به عصر ائمه علیهما السلام می باشد. ثانیاً:فضا و زمانی که این کتاب تألیف شده زمانی است که منابع و کتابها در دسترس بودند کتابخانه های بزرگی تأمین شده و یک سخن شناس و ادیب با دقت خاص خود به جمع آوری سخنان امیرالمؤمنین علیه السلام پرداخته. ثالثاً:این کتاب تلقی به قبول شده است. در پیشگاه شخصیت ها مورد قبول بوده و تا سال (600)و
(700)اصلاً بحثی در مورد سند نهج البلاغه نبوده -اولین بار که بحث اسناد نهج البلاغه مطرح شده در سال (670)توسط شخصی به نام ابن خلکان می باشد-(11)
مطلب دوم آنکه بعید است تنها عایشه به جهت نقشی که در جنگ جمل داشته مصداق چنین احکامی باشد زیرا معصوم از ارائه و تحلیل شخصیت یک فرد به صورت جمع مبری است و با این روش کلام حضرت در مورد عایشه که «اما فلانه فأدرکها رأی النساء»(12)قابل توجیه نخواهد بود.
مطلب سوم آنکه باید توجه داشت احکام و اوصافی که برای صنف زن ذکر شده دو قسم است. قسم اول مختص به جنسیت است که هیچگونه تفاوتی در طی قرون و اعصار به آنها رخ نمی دهد. مانند لزوم حجاب و صدها حکم عبادی و غیر عبادی، که مخصوص زن است و هرگز دگرگون نخواهد شد و بین افراد زن هم هیچ فرقی در آن نیست. قسم دوم ناظر به کیفیت تربیت و نحوه محیط پرورش آن است که اگر در پرتو تعلیم و تربیت وزین، پرورش یابند، چون مردان بیندیشند و چون آنان تعقل داشته باشند و اگر گاهی تمایزی یافت شود همانند تمایزی است که بین خود مردها مشهود است. آیا می توان گفت روایاتی که در نکوهش زنان آمده و احادیثی که در پرهیز از مشورت با آنها وارد شده و ادله ای که در نارسایی عقول آنان رسیده، اطلاق دارد و همه زنان دانشمند و محققان را نیز شامل می شود و همچون قسم اول، موضوع آن ادله، ذات زن از حیث زن بودن است. به عبارت روشنتر بسیاری از گزاره های نهج البلاغه گزاره های حقیقیه نیست. یعنی مرفوع آن ماهیت و ذات زن نمی باشد بلکه قضایای خارجیه است یعنی حضرت از وضعیت زن موجود در جامعه خویش سخن می گویند. حضرت می خواهند بفرمایند زن در جامعه چنین است و مردان و هم زمان را توجه دهند که چگونه زن از جایگاه حقیقی خویش تنزل یافته است؟ باید ریشه ها و علل این سقوط را بررسی کرد و در رفع آن کوشید. منشأ اساسی آن دور نگه داشتن این صنف از تعلیم و محروم نگه داشتن این گروه توانمند، از تربیت صحیح است و باید شرایط درست برای فراگیری آنها در صحنه تعلیم و تربیت فراهم شود.
یکی از خطبه های نهج البلاغه که دلالت برنکوهش زن دارد خطبه (80)می باشد.
«معاشر الناس ، إنّ النساء نواقص الایمان، نواقص الخطوط، نواقص العقول فأمّا نقصان ایمانهن فعقودهن عن الصلاه و الصیام فی ایام حیضهنَّ».
ای مردم!زنان هم از نظر عقل و هم از جهت بهره و هم از موهبت عقل ناقصند اما گواه بر کمبود ایشان همان برکنار بودن از نماز و روزه در ایام عادت است…»

پی نوشت ها :

1ـ نهج البلاغه /فیض الاسلام/خطبه 27.
2ـ رک. بحار الانوار/ج41/ص310.
3ـ وسائل الشیعه/ج12/ص42/باب وجوب الکد علی .العیال من الرزق الحلال.
4ـ بحار الانوار/چاپ بیروت/ج41/ص54و ج 43/ص 151.
5-بحار الانوار/چاپ بیروت/ج41/ص 124-123وج40/ص327-326.
6ـ همان/ج41/ص301-300.
7ـ همان/ص81.
8ـ همان.
9ـ وسائل الشیعه/ج14/ص129.
10ـ نهج البلاغه، فیض الاسلام، نامه 14.
11ـ رک. مصادر نهج البلاغه و اسانیده/ج1/ص100.
12ـ نهج البلاغه /فیض الاسلام/نامه 14.