پیش درآمد
از آن جا که نخستین گام در پژوهش وسامان بخشی به هر موضوع، آشنایی کامل ودقیق از تحقیقات انجام شده درآن موضوع است و دوباره کاریها، پربارنبودن ونااستواری برخی پژوهشها، بیشتر به خاطر بی اطلاعی پژوهشگر ازسرچشمه های بحث و منابع درخور مراجعه درآن موضوع است. شناسایی و شناساندن منابع و کتابشناسیهای موضوعی امری ضروری است که باید این مهم هرچه بیشتر وبهتر باروشهای جدید و کارآمد مورد توجه قرار بگیرد. باید گفت دراین زمینه کمبودها بسیار است وتلاشهای صورت گرفته با کاستیهای فراوانی در کمیت و کیفیت روبه روست. جا دارد کتابشناسان خبره وبا تجربه به این مهم بپردازند تا ضمن معرفی فعالیتهای انجام شده به پژوهشگران، خلأهای موجود نیز روشن گردد تا پژوهشگران به تلاشهای روزآمد و نیازهای بایسته بپردازند. کتابشناسیهای موضوعی قرآن که تاکنون فراهم آمده است نیز همانند موضوعات دیگر بسیار ناقص و غیرمتقن است ودرآن استقصای کامل صورت نگرفته وپاسخ گوی نیازپژوهشگران نیست. دراین جا پیشنهاد می شود تمام کتابشناسیهای موجود که هرکدام بر اساس سلیقه خاصی تهیه و تنظیم شده است به گونه موضوعی نیز تلفیق و یکجا تنظیم گردد مسلّماً دراین صورت بازدهی و ارزش این گونه کتابشناسیها به مراتب از کتابشناسیهای عمومی بیشتر خواهد بود. به عنوان ارائه نمونه ای ازاین طرح برآن شدیم تا آن جا که ممکن است و منابع در دسترس قرار دارد کلیه آثار قرآنی به گونه موضوعی و یکجا تهیه و تنظیم گردد. درهمین راستا کتابشناسی قصه های قرآن با ارائه چهار صد و پنج اثر صورت گرفته و در مجله (آینه پژوهش) شماره 20 به چاپ رسید واینک کلیه آثار قرآنی در موضوع احکام قرآن که یکی از موضوعات مهم قرآنی است واز سوی دیگر مرتبط با احکام فقهی قرآن است، شناسایی وبه پژوهشگران قرآنی وجویندگان احکام فقهی قرآن شناسانده می شود. نگارنده مدعی نیست که کلیه آثار احکام قرآن دراین مقال ذکر شده، لکن همه منابعی که معرفی آثار نگاشته شده در زمینه احکام قرآن درآنها پیش بینی می شد که به بیش از پانزده منبع افزون می گردد، مورد کند و کاو قرار گرفته است. درضمن هرمنبع مورد استفاده با شماره مخصوص در ذیل هرعنوان آمده است، تا مستند و راهگشا برای مراجعه پژوهشگران باشد. البته بسیاری ازاین آثار در منابع بسیاری ذکر گردیده که فقط یک منبع آورده شده است. منابع عبارتند از: کتابخانه تخصصی مرکز فرهنگ و معارف قرآن. عناوینی که دراین مرکز موجود است با علامت مشخص شده است. الذریعه الی تصانیف الشیعه، تألیف آغا بزرگ تهرانی، شماره 1. دائره المعارف بزرگ اسلامی، شماره 2.
دائره المعارف تشیع ، شماره 3. معجم المفسرین، تألیف عادل نویهض، شماره 4. البرهان فی علوم القرآن، تألیف زرکشی، چاپ بیروت، دارالمعرفه، تحقیق مرعشلی ودیگران، شماره 5. منابع اجتهاد، تألیف استاد محمدابراهیم جناتی، شماره 6. تفسیر شاهی (آیات الاحکام)،تألیف جرجانی، مقدمه آیت اللّه مرعشی نجفی، شماره 7. تفسیر آیات الاحکام، تألیف عبدالرحمن السایس و دیگران، مقدمه تحقیق حسن سماحی، شماره 8. فهرست مخطوطات آل البیت اردن، شماره 9. اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع العشر، تألیف فهدالرومی، شماره 10. دائره المعارف الاسلامیه، تألیف جمعی از مستشرقین، شماره 11.
ومنابعی دیگر همچون: فهرست ابن ندیم، کشف الظنون حاجی خلیفه، طبقات مفسران داودی، سیوطی و… پس از شماره مخصوص منبع مورد نظر، شماره جلد و سپس صفحه آن ذکرشده است. ییادآوری: جهت مشخص شدن سیر تاریخی آثار نگاشته شده در موضوع احکام قرآن این کتابشناسی براساس ترتیب قرن از قرن دوّم تا قرن پانزدهم تنظیم گردیده واطلاعات داده شده ازاین قرار است: نام اثر(که بیشتر عنوان احکام قرآن، آیات الاحکام و تفسیر آیات الاحکام است)، نام مؤلف،تاریخ تولد و وفات(مواردی که فقط تاریخ وفات باشد با علامت(م) مشخص شده است) مذهب مؤلف و مشخصات نشر(در صورت انتشار). همچنین از مجموع یکصد و شصت و نُه اثر یاد شده، هفتاد و شش اثر از مفسران شیعه امامیه ، هشت اثر از مفسران زیدی و بقیه آثار از مفسران مذاهب چهارگانه اهل سنت و ظاهری است.
تفسیرهای فقهی
تفسیرهایی که براساس سبکهای خاصی نگارش یافته، خود بهترین منبع در آن موضوع به شمار می روند. به عنوان مثال، تفسیرهایی که به زاویه های تاریخی قرآن توجه خاص دارند، بهترین منبع در موضوع قصص قرآن هستند. همچنین تفسیرهایی که عنایت ویژه به مسائل فقهی قرآن دارند، بهترین اثر در احکام قرآن به شمارند. بسیاری از تفسیرها نیز به همین سبک تدوین شده اند. همچون: تفسیر اضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن، نوشته محمد امین الجکنی الشنقیطی; تفسیر ابی السعود; تفسیر جامع، تألیف سیدابراهیم بروجردی; المنیر فی العقیده والشریعه والمنهج، تألیف وهبه الزحیلی; مفاتیح الغیب، نوشته فخررازی; فتح القدیر، تألیف شوکانی; روح المعانی، تألیف آلوسی و…. ییکی ازمهم ترین این گونه تفسیرها، (الجامع لأحکام القرآن) نوشته محمد بن احمد انصاری قرطبی(578-671) است. ویژگی مهم این تفسیر، فقهی بودن آن است که به طور گسترده وارد مباحث فقهی شده وبه هنگام بحث از احکام فقهی به دیدگاههای فقیهان مذاهب می پردازد و درواقع یک موسوعه کامل فقهی است. به عنوان مثال وی در ذیل آیه 3 سوره بقره: (ویقیمون الصّلاه)، بیش از بیست مسأله فقهی را به شرح مورد بررسی قرار داده است. درذیل آیه 173 همین سوره: (انّما حرّم علیکم المیته)،سی و چهار مسأله فقهی مورد بررسی قرار گرفته و در ذیل آیه 187 همین سوره: (أحلّ لکم لیله الصیّام الرّفث الی نسائکم)،سی و شش مسأله و در ذیل آیه 282 همین سوره پنجاه و دو مسأله فقهی به شرح، مورد بحث قرارگرفته است که بااین گستردگی، هیچ یک از تفسیرها و حتی می توان گفت کتابهای خاص احکام قرآن نیز نپرداخته اند. اگرمباحث فقهی این تفسیر تفکیک شود خود چند جلد می شود، همچنانکه فهرستهای موضوعی این تفسیر در مباحث فقهی هرکدام به بیش از دویست و بیست صفحه می رسد. از این روی، به خاطر ویژگی خاص این تفسیر در بخش کتابشناسی نام این تفسیر نیزآمده است. درپایان این مقدمه یادکرد یک نکته ضروری است وآن این که بسیاری از پژوهشهای انجام شده در ارتباط با احکام قرآن اختصاص به بررسی و تفسیر موضوعی آیات، درباره یک موضوع خاص همچون نماز، روزه، جهاد یا دیگر احکام قرآن دارد که در این مقال از آوردن آنها خودداری شده است.
قرن دوّم
1. احکام القرآن، یا تفسیر آیات الاحکام، (ابوالنضر) محمد بن السائب الکلبی الکوفی (م: 146) شیعه (اصحاب حدیث). وی از اصحاب امام باقر و امام صادق (ع) است. ابن ندیم در کتاب الفهرست هنگام یادکرد کتابهای نوشته شده در موضوع احکام قرآن می نویسد: (احکام القرآن للکلبی رواه عن ابن عباس) این اثر غیراز تفسیرکامل قرآن است که محمد بن سائب نوشته ودر کتابخانه استانبول به صورت خطی موجود است. وی یکی از مفسران مهم شیعه در قرن دوّم بوده و سیوطی در الاتقان می نویسد: (وی صاحب بزرگترین تفسیر قرآن بوده است.) در کتب رجالی بر شیعه بودن وی تصریح شده است.(رجال مامقانی، 3/119; میزان الاعتدال، ذهبی، 3/556) (42/1/1) 2. تفسیر خمسمأه آیه فی الاحکام، مقاتل بن سلیمان بن بشرالخراسانی البلخی (م: 150) شیعه. وی از آغازگران فرقه بتریّه است. (رک: ابن ندیم، 227) این کتاب بین اصحاب حدیث تداول داشت واحمد بن حنبل ضمن ستایش از مضامین این کتاب، تألیف آن را به مقابل بن حیان نسبت می داد.(680/6/2)
قرن سوّم
3. احکام القرآن ، حیی بن آدم بن سلیمان الاموی (م: 203) از فقیهان بتریّه. (680/6/2) 4. تفسیرآیات الاحکام، ابوالمنذرهشام بن محمد بن السائب الکلبی الکوفی (م: 6-204) شیعه و از اصحاب صادقین(ع). 5. احکام القرآن، محمد بن ادریس بن العباس بن عثمان الشافعی(150-204) سنی شافعی، بنیانگذار مذهب شافعی و دارای دو اثر در موضوع احکام القرآن: الف. مطبوع. گردآوری شده از نوشته های وی توسط بیهقی صاحب سنن(م: 458) دمشق: مطبعه النّوری; بیروت: دارالکتب العلمیه، 1400، دار احیاء العلوم، 1410. ب. اثر خود مؤلف که زرکشی در البرهان (128/2) بدان اشاره کرده ونیز ابن ندیم (/41 ، 464)ازآن یاد کرده است. با این وجود این کتاب را که حتی در سده 5 ق / 11م: ازمیان رفته بود، بااحکام القرآن منسوب به شافعی که در واقع، از نوشته های بیهقی است وسالها پس از تألیف فهرست ابن ندیم نوشته شده است نباید اشتباه کرد.(689/6/2) 6. احکام القرآن، جبیر بن غالب،؟(124/1/4)
7. احکام القرآن، احمد بن معذل(معدل) بن غیلان العبری (م: حدود 240) مالکی. (80/1/4) 8. احکام القرآن،ابراهیم بن خالد معروف به ابوثور کلبی (م: 240) از فقیهان اهل حدیث با روشی نزدیک به شافعی. (680/6/2) 9. ایجاب(ایجاد )التمسک باحکام القرآن، یحیی بن اکثم بن محمد بن قطن التمیمی المروزی (م: 242) از فقیهان منفرد بصره. (680/6/2) 10. احکـام القرآن، ابو عبد اللّه محمد بن ابراهیم عبدوس (م: 245) سنّی. (8/1/8) 11. احکـام القرآن، علی بن حجر بن محمد السعدی المروزی الخراسـانی (154-246) حنفی.@#@ (680/6/2) 12. احکام القرآن، حفص بن عمربن عبدالعزیز الازدی الدوری (م: 246) از فقیهان اصحاب حدیث. (680/6/2) 13. احکام القرآن، خصاف احمدعمر (م: 261) سنی. 14. تفسیر خمسمأه آیه، ابوالمؤثر صلت بن خمیس بهلاوی، عالم اباضی عمان در سده 3 ق.(680/6/2) 15. احکام القرآن، محمد بن عبداللّه معروف به ابن الحکم (182-268) مالکی. (556/2/4) 16. احکام القرآن، داود بن علی الظاهری الاصفهانی (201-270 یا 273) ظاهری. (680/6/2) 17. احکـام القرآن، اسماعیل بن اسحاق الازدی البصری الجهضمی (199 یا200-282) مالکی. ابن ندیم می نویسد:(/40، 252) کتابی است بزرگ. (679/6/2)
قرن چهارم
18. آیات الاحکام (احکام القرآن)، قاسم بن اصبغ بن محمد القرطبی الاندلسی (247-304) مالکی. (431/1/4) 19. احکام القرآن(آیات الاحکام)، علی بن موسی بن یزداد القمی الحنفی (از پیشوایان حنفی در زمان خود) (م: 305) حنفی.(389/1/4) 20. احکام القرآن، محمد بن احمد بکیرالبغدادی (م: 305) مالکی. به عقیده ابن عبدالبر، این کتاب در عرض سنن ترمذی و مختصر ابن عبدالحکم در موضوع خود بهترین اثر به شمار می رفته است(ابن خیر، 121).(679/6/2) 21. احکام القرآن، ابوالاسود موسی بن عبدالرحمن معروف به قطان (232- 309 یا 306) مالکی. در 12 جزء. (692/2/4) 22. احکام القرآن، احمد بن محمد بن زیاد الفارسی (م: 318) مالکی. در 10 جزء. (757/2/4) 23. احکــام القـرآن، ابو جعفر احمد بن احمد القیــروانی (م: 319) سنّی. (8/1/8) 24. احکام القرآن، احمد بن محمد بن سلامه الازدی الطحاوی (239-319 یا 321) حنفی. این کتاب در کتابخانه وزیر کبری ترکیه موجود است. (59/1/4) 25. احکام القرآن، عبدالله بن احمد معروف به ابن المغلس (م:324) ظاهری. (4/1/303) 26. احکام القرآن، بکربن محمد بن العلاء بن محمد القشیری (264-344) مالکی. این کتاب، مختصری از کتاب اسماعیل بن اسحاق قاضی بوده است. (ابن خیر 52-53، زرکشی 3/2) (679/6/2) 27.احکام القرآن(شرح احکام القرآن) ابومحمد قاسم بن اصبغ القرطبی ( 273-340 یا 355) مالکی. ( 679/6/2) 28. احکام القرآن، محمد بن قاسم بن شعبان (م: 355) مالکی. ( ذهبی، 16/ 78) ( 679/6/12) 29. الانباه علی استنباط الاحکام من کتاب اللّه(الانباء عن الاحکام من کتاب اللّه ـ احکام القرآن)، منذربن سعید بن عبداللّه ابوالحکم البلوطی (273-355) مالکی. (ابن خیر، 54، حاجی خلیفه،1/20) (4/2/686) (679/6/2) 30. احکام القرآن(شرح احکام القرآن)، 5 جلد، احمد بن علی جصّاص الرازی (305-370یا 376) حنفی. این کتاب بارها از جمله سالهای 1335 -1338 ق در استانبول: مطبعه اوقاف الاسلامیه، قاهره : مطبعه السلفیه مطبعه البهیّه، بیروت: دارالکتاب العربی، دارالفکر و داراحیاء التراث العربی، چاپ شده است که مشهورترین کتاب دراین زمینه از نویسندگان حنفی به شمار می آید. 31. احکـام القرآن، محمد بن الحسیـن بن محمد ابویعـلی ( 380-458) (520/2/4) 32. (تفسیر) آیات الاحکام(احکام القرآن)، عبّاد بن عباس بن عباد الطالقانی (385) سنی. (درالذریعه به عنوان شیعه و متوفی 335 ذکرشده.) (253/1/4) 33. شرح آیات الاحکام، کافی الکفاه صاحب اسماعیل بن عبّاد (م:385) شیعه.
قرن پنجم
34. احکام القرآن،احمد بن علی الربعی معروف به الباغانی(345-401) مالکی. (48/1/4) 35-36. الف) مختصر احکام القرآن
ب) المأثور عن مالک فی احکام القرآن و تفسیره، مکی بن ابیطالب القیسی القیروانی(م: 438). (684/2/4) 37. احکام القرآن، محمدبن علی بن احمد بن ابی حزم (384 -456) ظاهری. لبنان: دارالآفاق الجدیده. (128/2/5) 38. احکام القرآن، حافظ ابوبکر احمد بن الحسین البیهقی (م: 458) شافعی. وی تمامی گفتارهای پراکنده شافعی را درزمینه احکام القرآن از لابه لای آثاربازمانده او گردآوری کرده و درقالب کتابی تدوین کرده که در واقع جایگزین کتاب مفقود شافعی گریده است.این کتاب با عنوان احکام القرآن شافعی بارها به چاپ رسیده ودر برخی نسخ خطی آن عنوان کتاب به صورت مجموعه کلام الشافعی من احکام القرآن آمده است. 39. آیات الاحکام، محمد بن الحسین بن محمد بن الفراء ابویعلی کبیر (380-458) حنبلی. (679/6/2)
قرن ششم
40. احکام القرآن، 4 جلد در 2 مجلد، علی بن محمد الطبری، معروف به الکیاهراسی (م: 504) شافعی . بیروت: دارالکتب العلمیه، دوّم، 1405. 41. احکام القرآن(آیات الاحکام)، 4 جلد، محمد بن عبداللّه اندلسی اشبیلی معروف به ابن عربی (468-543) مالکی. بیروت: دارالفکر، 1394-قاهره:(1957-1959) به کوشش علی محمد بجاوی. مؤلف خود اختصاری ازآن با عنوان (الاحکام الصغری) فراهم آورده است که به صورت خطی دربرخی کتابخانه های رباط و فاس درمغرب نگهداری می شود.حاجی خلیفه(1/20) گوید: این کتاب تفسیر پانصد آیه متعلق به احکام مکلفین است، لکن با تحقیقی که شده، دراین کتاب حدود هزار آیه قرآن که پیرامون احکام است، تفسیر شده است. این کتاب یکی از مهم ترین کتابهای احکام قرآن مذهب مالکی است. 42-43. فقه القرآن 2 جلد و شرح آیات الاحکام، قطب الدّین سعید بن هبه اللّه راوندی (م: 573) شیعه. قم: کتابخانه آیت اللّه العظمی مرعشی نجفی، دوّم، 1405، تحقیق سید احمد حسینی به اهتمام سید محمود مرعشی. مرحوم آغابزرگ تهرانی درالذریعه(1/42) می نویسد: شرح آیات الاحکام از غیرفقه القرآن است همچنان که درامل الآمل بدان تصریح شده، لکن صاحب ریاض گوید همان فقه القرآن است. این کتاب در کتابخانه شیخ هادی کاشف الغطاء در نجف و نیز در کتابخانه حاج آقا سید اسداللّه اصفهانی(م: 1333) (3/1/238) موجود است. 44. تفسیر آیات الاحکام، ابوالحسن محمد بن حسین بیهقی نیشابوری کیدری (م: حدود 576) شیعه. (8/6) 45. مختصر احکام القرآن، عبدالمنعم بن محمد الانصاری الاندلسی الغرناطی(ابن الفرس) (524-9،597) مالکی. (335/1/4) 46. تفسیر سورتی آل عمران و النّساء من کتاب احکام القرآن، عبد المنعم بن محمد الانصاری الغرناطی (ابن الفرس) (524- 599 یا 597) مالکی. لیبی: الدار الجماهیریه للنّشر ،اوّل، 1989، تحقیق از محمد ابراهیم یحیی. r
قرن هفتم
47. کتاب فی احکام القرآن، محمد یحیی بن احمد بن خلیل الشلوبین الاشبیلی (م: 640) مالکی. (648/2/4) 48. آیات الاحکام (جامع احکام القرآن)، ابوبکر صائن الدین یحیی بن سعدون الازدی الاندلسی (م: 670) مالکی. (11/6) 49. الجامع لاحکام القرآن(تفسیرقرطبی)، محمد بن احمد الانصاری القرطبی (578-671) مالکی. (این اثر باوجود این که مباحث فقهی را به تفصیل دربردارد در کنار تفسیرهای عمومی طبقه بندی می شود که به جهت ویژگی خاص آن دراین بخش نیز آورده شد.)
قرن هشتم
50. التبیان فی احکام القرآن، علی بن حسین بن عبدالعزیز ابن أبی الأحوص (م:700) مالکی. (129/2/5) 51. شرح آیات الاحکام، السید یحیی بن حمزه بن علی الحسنی الزیدی الیمانی (م: 749) زیدی. (10/6) 52. انوار المضیئه علی آیات الاحکام، سید محمد بن هادی بن تاج الدّین، زیدی. (680/6/2) 53. تفسیر آیات الاحکام، محمد بن ابی بکر الدمشقی الزرعی معروف به ابن قیّم الجوزیه ( م: 751) حنبلی. ( 12/6) 54. احکام القرآن (القول الوجیز فی احکام الکتاب العزیز)، احمد بن یوسف بن عبدالدایم الحلبی معروف به سمین (م: 756) شافعی. (صاحب الدرالمصون در اعراب قرآن 11 ج) (84/1/4) 55. تلخیص(تهذیب) احکام القرآن، محمد (محمود) بن احمد بن مسعود سرّاج قونوی (م: 777 یا770) حنفی. (679/6/2) 56. النهایه فی تفسیر الخمسمأه آیه فی احکام القرآن(منهاج الهدایه فی شرح آیات الاحکام الخمسمأه منهاج الهدایه فی تفسیرآیات الاحکام)، احمدبن عبداللّه سعید بن المتوج البحرانی (م: حدود 771) شیعه. (در معجم المفسرین عادل نویهض، تاریخ وفات او 820 ذکر شده است.)(42/1/1) 57. احکام الرای من احکام الآی، شمس الدین محمد بن عبدالرحمن ابن صائغ (م: 776) حنبلی. (769/6/2)
قرن نهم
58. تیسیر البیان فی احکام القرآن، محمد بن علی بن عبداللّه الخطیب نورالدین بن علی الموزعی (م: 825) سنی. تاریخ کتابت آن 808 و جلد اوّل خطی آن در بصره، و 500 صفحه است.(588/2/4) 59. کنزالعرفان فی فقه القرآن، فاضل مقداد بن عبداللّه السیوری الاسدی الحلی (م: 826) شیعه. تهران: مکتبه المرتضویه، 1343. r 60. الثمرات الیانعه و الاحکام الواضحه القاطعه، یوسف بن احمد بن محمد نجم الدّین الثلائی الیمانی (م: 832) سنّی. (مخطوط در 3 مجلد) (شافی العلیل 11/1) 61. آیات الاحکام ، ناصربن احمد بن عبداللّه ابن متوج البحرانی، شیعه. (سید حسن صدر گوید: در کتابخانه های نجف آن را دیده است.) (42/1/1) 62. آیات الاحکام ، احمد المهدی لدین الله بن یحیی الحسنی الیمانی الصنعائی (م: 840) زیدی. ( 10/6) 63. حصرآیات الاحکام الشرعیه، محمد بن ابراهیم بن علی (775- 840) زیدی. (نسخه ای از آن به شماره 698 درکتابخانه جامع کبیر صنعا موجود است.) (524/4/3) 64. احکام القرآن، احمد بن علی معروف به ابن حجر عسقلانی (773-852) شافعی. (12/6) 65. آیات الاحکام، ناصربن جمال الدین (م: حدود 860) شیعه. (محتمل است همان شماره 62 باشد.) 66. شافی (شفاء) العلیل فی شرح (تفسیر) الخمسمأه آیه من التنزیل(تفسیرآیات الاحکام یا شرح آیات الاحکام الفارقه بین الحلال و الحرام)، عبداللّه بن محمد النجری الیمانی(825-877) زیدی.@#@ صنعا، یمن: مکتبه الجیل الجدید،بیروت: مؤسسه الکتب الثقافیه، اول، 1406. 67. معارج السؤول و مدارج المأمول فی تفسیر آیات الاحکام (تفسیر اللباب و تفسیر معارج السؤول هردو یکی است)، کمال الدین حسن بن شمس الدّین محمد الاسترآبادی (م: حدود 900) تألیف سنه 891، شیعه. (42/1/1)
قرن دهم
68. آیات الاحکام، شرف الدین علی بن محمد شهفتیکی (شیفنکی ـ شهفینکی) مشهدی (م: 907) شیعه. (42/1/1) 69. الاکلیل فی استنباط التنزیل، عبدالرحمن جلال الدین السیوطی (849-911) شافعی. بیروت: دارالکتب العلمیه، دوّم، 1405، تحقیق از سیف الدّین عبدالقادر الکاتب. 70. معدن العرفان فی فقه مجمع البیان لعلوم القرآن، ابراهیم بن حسن الدراق (اوائل قرن 10) شیعه. نسخه خطی آن در دانشگاه لس آنجلس آمریکا و کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.(723/1/9) 71. شرح آیـات الاحکام، محمدبن یحیی صعدی یمانی (957) زیدی. (10/6) 72. تفسیر شاهی اوآیات الاحکام، سیدامیرابوالفتح بن امیرحسینی شریفی جرجانی (م: 976 یا 986)، شیعه. تهران: انتشارات نوید 1362، مصحح و معلق، میرزا ولی اللّه اشراقی سرابی. 73. آیات الاحکام، محمد بن حسن طبسی، شیعه. به نقل از مقدس اردبیلی در زبده البیان. در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.(43/1/1) 74. زبده البیان فی شرح آیات الاحکام (احکام القرآن ـ تفسیر آیات الاحکام)، احمد بن محمد معروف به مقدس اردبیلی (م: 993) شیعه. تهران: مکتبه المرتضویه، تحقیق از محمدباقر بهبودی.
قرن یازدهم
75. آیات الاحکام، محمد (محمود) بن علی حسینی المرعشی (م: 900 به بعد) شیعه. (درزمان حکومت شاه طهماسب اول صفوی) (9/6) 76. انوار القرآن فی احکام القرآن، محمد کافی بن حسن بسندی (بوسنوی) اقحصاری (م: 1025) حنفی. (11/6) 77. مسالک الافهام الی آیات الاحکام، فاضل جواد کاظمی (م: قرن 11) شیعه. تهران: مکتبه المرتضویه، تصحیح از محمد باقر بهبودی، تحقیق از محمد باقر شریف زاده. 78. (تفسیر)آیات الاحکام، محمد بن علی بن ابراهیم استرآبادی معروف به میرزا محمد (م:1026 یا 1028)، شیعه. تهران: مکتبه المعراجی. در امل الآمل و لؤلؤه البحرین با عنوان شرح آیات الاحکام نام برده شده. 79. (تفسیر) آیات الاحکام، رفیع الدین محمد حسینی مرعشی (م: 1034) شیعه. محتمل است همان شماره 76 باشد. (6/9) 80. تفسیر قطب شاهی فی شرح آیات الاحکام، محمد یزدی معروف به شاه قاضی (م: 1040) شیعه. تألیف در سال 1021، (9/6) 81. تفسیر شاهی، عبد المحمدبن سلطان علی بن فتح الله بدخشی، تألیف در 1057. نذیر احمد در مجله انجمن آسیایی بنگال صفحه 222، شماره 8 ، جلد 15، سال 1918 از آن یاد کرده است.) 82. منتهی المرام فی شرح آیات الاحکام، محمد بن الحسین الامام القاسم الحسنی (م: 1067) سنی. دار الیمنیه، دوّم، 1406. r 83. فتح ابواب الجنان فی تفسیر آیات الاحکام ، محمد بن حسین عاملی (م: حدود 1080) (9/6) 84. آیات الاحکام الفقهیه (فارسی)، مولی ملک علی تونی، تاریخ کتابت 1098 یا 1068، شیعه. در خزانه رضوی موجود است. (42/1/1) 85. مفاتیح الاحکام فی شرح آیات الاحکام القرآنیه، محمد سعید بن سراج الدین طباطبائی قهپائی ( م: 1092) شیعه. این کتاب، شرح زبده البیان مقدس اردبیلی است.(سال 1092 شاید سال تألیف باشد.)(129/2/5)
قرن دوازدهم
86. احکام القرآن، آقاحسین خوانسـاری (م: 1100) شیعه. (24/1/7) 87. انوار القرآن فی احکام (آیات) القرآن، محمد شمس الدین ابوبکر هروی بخاری (م: 1109) حنفی. (11/6) 88. حواشی زبده البیان، سیدنعمت الله موسوی جزائری (1050 – 1112) شیعه. (545/4/3) 89. احکام القرآن، شیخ جعفر القاضی (م: 1115) ،شیعه. 90. احکام القرآن، سلیمان بن عبداللّه البحرانی (م:1122) شیعه. ( 25/1/7) 91. حاشیه علی زبده البیان فی تفسیر أحکام القرآن، میرزا محمد تنکابنی معروف به سراب تنکابنی (1040-1124) شیعه. از مخطوطات کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی شماره4932. (546/4/3) 92. احکام القرآن، اسماعیل حقی بروسوی (م: 1127) حنفی، صاحب تفسیر روح البیان. (6/11) 93. التفسیرات الأحمدیه فی بیان الأحکام الشرعیه، احمد بن سعید ملاجیحون جونفوری (1047-1130) شیعه. بمبئی: مطعبه الکریمیه، 1327، باحواشی مولی رحیم بخش. 94. أحکام القرآن، میرمحمد صالح بن عبد الواسع خاتون آبادی (م: 1130) شیعه. (24/1/7) 95. اساس سلطان المؤمنین باقتباس علوم الدین عن النبراس المعجز المبین فی تفسیر الآیات التی هی الأحکام الأصلیه والفرعیه، سید محمد حیدر (بن) علی الموسوی العاملی المکی (م : 1139) شیعه. (9/6) 96. تحصیل الاطمینان فی شرح زبده البیان فی تفسیر آیات الأحکام من القرآن، میرمحمدابراهیم القزوینی معروف به میر ابراهیما (1069-1149) شیعه. ناتمام. (641/9و758) 97. قلائد الدرر فی بیان آیات الأحکام بالأثر، احمدبن اسماعیل الجزائری النجفی (م : 1150) شیعه. نجف: مطبعه الآداب ـ مکتبه النجاح در3جلد. دریک جلد نیز به چاپ رسیده است. 98. آیات الأحکام، سیدحسین بن المیرابراهیم الحسینی القزوینی (احتمالاً قرن12) شیعه. (24/1/7) 99. آیات الأحکام،سید شمس الدین محمدالحسینی المرعشی (م:1181) شیعه. 100ـ 101. مدارک الأحکام (انوارالقرآن)، عبدالله بلخی (م: 1189) حنفی. 102. آیات الأحکام، مولی محمد کاظم طبرسی (م:1190) شیعه. (25/1/7)
قرن سیزدهم
103. نمط الدرر، محمدبن الحسن الخراسانی (م:1200) شیعه. (25/1/7) 104. آیات الأحکام، سید محمد ابراهیم الحسینی المرعشی (م:1240) شیعه. (7/1/25) 105. تقریب الأفهام فی تفسیر آیات الأحکام، سید محمد علی قلی بن محمد حسین الموسوی النیشابوری الکنتوری الهندی (م:1260) شیعه. (366/4/1) 106. دلائل المرام فی تفسیر آیات الأحکام، محمد بن جعفربن سیف الدین استرآبادی معروف به شریعتمدار، صاحب کتاب آب حیات (م:1263) شیعه. ناتمام. (252/8/1) 107. آی أحکام القرآن (کتاب أحکام القرآن)، عبدالله ابو محمد الحسینی الهندی (م:1270) حنفی. (11/6) 108. الوجیز فی تفسیر آیات الأحکام، عبد الحسین بن ابراهیم المخزومی (م:1279) شیعه. در معجم المفسرین نویهض،1279 تاریخ تولد ذکر شده و وفات نامعلوم است. (11/6)
قرن چهاردهم و پس از آن
109. منار الاسلام فی شرح آیات الأحکام، احمد زینی دحلان حسینی، مفتی مکه (م:1304) شافعی. (12/6) 110. نیل المرام فی شرح آیات الأحکام (نیل المرام من تفسیر آیات الأحکام)، محمد صدیق حسن خان ملک (1248-1307) حنفی. بیروت: دار الرائد العربی، 1403. وی صاحب تفسیر فتح البیان فی مقاصد القرآن در 10و15جلد است. 111ـ112. نثر الدرر الأیتام فی شرح آیات الأحکام (بسیط) ـ الدرر الأیتام فی تفسیر آیات الأحکام (وجیز)، (مولی محمد) علی بن جعفر الاسترآبادی شریعتمداری (م:1315) شیعه. صاحب کتاب دررالأحکام. گفته شده (الدرر الأیتام) از (نثرالدرر) استخراج شده (119/8/1) 114. أحکام القرآن، سیدشرف الدین علی الحسینی المرعشی (م:1316) شیعه. (25/1/7) 115. الفتوحات الربانیه فی تفسیر ما ورد فی القرآن من الأوامر والنواهی الالهیه، 2جلد، عبد العزیز (محمد بن عبد العزیز) بن عمرراسم بن حسن الکریدی (م: پس از 1324) سنی. (289/1/4) 116. لب الألباب فی تفسیر أحکام الکتاب، عبد علی ابن أبی القاسم جعفر بن السید المهدی الموسوی الخوانساری (م:1336) شیعه. (283/8/1) 117. آیات الأحکام فشندی، محمد علی مشهور به شیخ حمزه علی (1267-1338) شیعه. (564/4/3) 118. مقلاد الرشاد فی شرح آیات الأحکام، محمد بن فضل الله موسوی ساروی (م:1342) شیعه. (10/6) 119. موضح آیات الأحکام فی شرحها (موضح الأحکام فی شرح آیات الأحکام. محمد مهدی بنابی مراغه ای (م: حدود 1345یا 1365) شیعه. (10/6) 120.آیات الأحکام، اسماعیل بن نقی التبریزی (تولد یا وفات: 1295) شیعه. (42/1/1) 121. آیات الأحکام، محمد باقر بن محمدحسن قاینی بیرجندی (1276-1352) شیعه، صاحب کتاب بغیه الطالب وکبریت الأحمر و…. (43/1/1) 122. تفسیر آیات الأحکام من سوره النساء، محمد بن محمد الخانجی (م:1363)، این اثر خطی در کتابخانه غازی خسرو سارایوو (بوسنی وهرزگوین) موجود است. (9/2/828) 123. شرح آیـات الأحکـام، یحیی بن محمد الحسنی (م: 1367) زیدی. (10/6) 124. آیات الأحکام، سید محمد ابراهیم الحسینی الاصفهانی (م:1377) شیعه. (25/1/7) 125. تفسیـر آیات الأحکام، محمدعبد الله دراز (م: 1377) سنی.(564/2/4) 126. آیات الاحکام، طرز دادرسی و مسؤولیت کیفری در حقوق اسلام، ابراهیم خجسته. در نشریه سایبان، سال 1328 و در رشت به چاپ رسیده است. 127. آیات الأحکام، شیخ خلف آل عصفور البحرانی، (م: اواخر قرن 14) شیعه. (25/1/7) 128. الجمان الحسان فی أحکام القرآن، سید محمود بن مهدی الموسوی (متولد 1345) شیعه. تهران: چاپ سنگی، 1378، نجف: 1379 (130/2/5) 129. آیات الأحکام، علامه قاضی حسین بن العمری الیمانی الصنعائی (م: حدود 1380) زیدی. (10/6) 130. الفتاوی، محمود شلتوت (1310-1383) سنی. بیروت: دارالقلم. 131. تفسیر آیات الأحکام وفق المذهب الجعفری والمذاهب الأربعه، سید محمد حسین طباطبائی یزدی (1332-1386) شیعه، نجف: 1385; قم: مکتبه الداوری. 132. آیات الأحکام، سید یحیی یزدی (م:1388) شیعه.@#@ نجف: مطبعه الآداب. 133. مسائل معارف القرآن (منتخب از معارف قرآن ـ آیات الأحکام تفسیر معارف القرآن)، محمد شفیع دیوبندی، سنی. کراچی:دار الاشاعت، 1989، گردآورنده: محمد اقبال قریشی، اردو. 134. دفع ایهام الاضطراب عن آیات الأحکام، محمد امین بن مختار الجکنی الشنقیطی (1305-1393) سنی، صاحب تفسیر أضواء البیان فی ایضاح القرآن بالقرآن در ده جلد. ریاض: مطابع الریاض،1375. (129/2/5) 135. بدایع الکلام فی تفسیر آیات الأحکام، محمد باقر الملکی المیانجی (تالیف سنه 1398) شیعه. بیروت: مؤسسه الوفاء، اول،1400. 136. ادوار فقه اسلامی در المیزان، سید محمد حسین طباطبائی (1321-1402) شیعه. انتشارات نور فاطمه. 137. آیات الأحکام، احمد میرخانی (م:1414) شیعه. تهران: (بی نا). 138. احکام القرآن، محمد خزائلی (تولد1292ش) شیعه. تهران: سازمان انتشارات جاویدان، پنجم،1361. 139. أحکام القرآن، سید ابوالفضل برقعی، شیعه. تهران: موسسه مطبوعاتی عطائی. در این اثر ضمن بیان 2664 مساله فقهی به آیات قرآن استناد شده است. 140. تبصره الفقهاء بین الکتاب والسنه، محمد صادقی تهرانی (تولد1307) شیعه. تهران: دفتر انتشارات اسلامی، اول،1412. 141. أقصی البیان فی آیات الأحکام وفقه القرآن، مسعود سلطانی، شیعه. 142. تفسیر آیات الأحکام، مناع قطان (تالیف1384) سنی. قاهره: مطبعه المدنی; دمشق: المکتب الاسلامی. 143. تفسیر آیات الأحکام من سورتی الانعام والاعراف، فرید مصطفی سلمان، سنی. ریاض: دارالنفائس; عمان(اردن): دارالفرقان، اول،1413. 144. الدین والقرآن، زین العابدین التونسی، سنی. مطبعه أبی العلاء 1396. 145. روائع البیان ـ تفسیر آیات الأحکام من القرآن، محمد علی الصابونی، سنی. دمشق: مکتبه الغزالی; بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1404، مؤسسه مناهل العرفان، عزالدین. 146. أحکام من القرآن، عبد الجبار الراوی، سنی. دمشق: مطبعه الکفاح،1390. 147. تفسیر آیات الأحکام، محمد علی السایس،سنی. قاهره: مطبعه محمد علی صبیح; بیروت، دمشق: دارابن کثیر ودار القادری،1357ق، تصحیح: حسن السماحی. 148. البرهان لعلوم القرآن (بخشی از جلد2و3در270ص)، شیخ موسی الشیخ جعفر السودانی، شیعه. بغداد: مطبعه الآداب، 1990-1991. 149. تفسیر آیات الأحکام، احمد محمد الحصری (تالیف1409) سنی. بیروت: دار الجیل، اول،1411. 150. مع القرآن فی آیات الأحکام، محمودعبدالله. قاهره: دار الکتاب الجامعی، 1397.(130/2/5) 151. احکام القرآن (ارث، ربا)، محمد باقر بهبودی، شیعه. تهران: معراجی ـ آخوندی. 152. ادوار فقه (جلد2)، محمود شهابی، (م:1365)،شیعه. تهران: وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی، دوم:1366، طبقه بندی آیات احکام براساس کتاب کنز العرفان فی فقه القرآن أثر فاضل مقداد سیوری. 153. مذکره فی تفسیر آیات الأحکام، سلطان حسینی ودیگران. قاهره: وادی الملوک، 1353. (129/2/5) 154. مذکره فی تفسیر آیات الأحکام، عبد السلام العسکری. قاهره: وادی الملوک، 1357 در384صفحه. (129/2/5). 155. ترجمه و تلخیص زبده البیان، مقدس اردبیلی. ترجمه و تلخیص از سید جعفر سجادی. تهران: مؤسسه مطبوعاتی عطائی، 1362. 156. قبس من التفسیر الفقهی (بحوث فی بعض آیات القرآن الکریم)، الشافعی عبد الرحمن السید، سنی. دار الطبـاعه المحمدیه، اول، 1401، 208صفحه، (436/2/10) 157. دراسات فی تفسیر بعض آیات الأحکام، کمال جوده أبو المعاطی، سنی. قاهره: جامعه الأزهر، کلیه الشریعه والقانون، 1400، 181صفحه. (436/2/10) 158. أحکام قرآن یا قانون اسلام، غلامرضا امیری(گروسی)، شیعه. کرمانشاه: کتابفروشی علمی، 1328، (تالیف1328). 159. فقه القرآن وخصائصه، فرج توفیق الولید، سنی. بغداد: مطبعه الرشاد، 1990، 544صفحه. 160. احکام القرآن، محمدبن احمد عبد الله خویز، مالکی.
161. أحکام القرآن علی مذهب المالک (مؤلف آن نامشخص است). 162. الایضاح عن أحکام القرآن (مؤلف آن نامشخص است). 163. الامام فی بیان ادله الأحکام، عز الدین عبد السلام السلمی (577-660) سنی. این کتاب درباره بحث فنی احکام قرآن است. بیروت: دارالبشائر الاسلامیه، اول، 1407، تحقیق رضوان مختاربن عزیه. 164. اهل بیت وآیات الأحکام، گردآورنده: قاضی زاهدی و بخشایشی (جمع آوری بخشی از سخنان أهل بیت (ع) درباره آیات احکام از کتابهای روایی به مناسبت چهارمین کنفرانس تحقیقاتی علوم ومفاهیم قرآن کریم). قم: دار القرآن الکریم، 1370. 165. آیات الأحکام، هاشم هاشم زاده هریسی، (دو دوره در دست انتشار). 166. تاریخ الأحکام والتشریع فی الاسلام، محمود فرحات، (معاصر) شیعه. بیروت: الدار العالمیه، اول، 1414. 167. فقه القرآن، محمد یزدی، شیعه. قم: موسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 2جلد، اول،1374. 168. تفسیر جامع آیات الأحکام، زین العابدین قربانی لاهیجی، شیعه. تهران: نشر سایه (چاپخانه الهادی قم)، اول، 1374. شنیده شده که این کتاب 4جلد است که فعلاً جلد اول و دوم منتشر شده است. 169. بررسی سیر تدوین وتطور تفسیرهای فقهی و رجال شناسی مؤلفین آنها، نعمت الله سلیمانی. عنوان مورد نظر پایان نامه کارشناسی ارشد در دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس تهران است که در سال 1372 به راهنمایی ابوالفضل شکوری ومشاورت سید محمد باقر حجتی تدوین شده و در بخشی از آن به بررسی سیر تاریخی تفسیرهای فقهی واحکام قرآن (به طور ناقص وبدون استقصاء کامل) پرداخته شده است.
محمدعلی هاشم زاده – پژوهش های قرآنی ش3