اعظم نورى

اشاره
رمضان، بهار قرآن و ایام ضیافت الهی فرا می رسد و باز هم نفحات الهی وزیدن می گیرد، رحمت و مغفرت خداوند بیش از پیش بر بندگان نازل می شود و آنها که لطف و عنایت خداوندی در این ماه مبارک شامل حالشان شده است بر خوان گسترده نعمتش می نشینند و روح و جان تشنه خویش را سیراب می کنند، راز و نیازها رنگ و بوی دیگری به خود می گیرد درهای عفو و رحمت گشوده می شود، شیاطین به بند می روند و درهای جهنم بسته می شود، تا فضای مساعدی برای بازگشت به اصل خویش فراهم آید. گویی این ماه تحفه ای خداوندی برای اهل ایمان است آن گاه که می فرماید: «یاایهاالذین ءامنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون» (بقره/ 183) مؤمنان بخاطر شرافت ایمان مورد خطاب قرار گرفته اند. چه لذت و افتخاری بالاتر از اینکه مورد خطاب خداوند جهان قرار گیرند و این تکلیف با این خطاب الهی چه دوست داشتنی و گواراست.

پاسخ این خطاب روزه و پرورش روح سبز پرهیزگاری است. مانند اینکه در آیه شریفه روزه پاداشی برای اهل ایمان قرار گرفته که این پاداش، مقدمه ای برای بهره مندی از اجر بزرگتری است. رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) فرمودند: «قال الله عزوجل: الصوم لی و أنا أجزی به: (1) روزه برای من است و من خود پاداش روزه دار هستم.» چه فرصت زیبایی و چه ماه محبوب و دل آرامی است! باید آن را غنیمت شمرد و به دعوت آسمانی آن پاسخی ارزنده داد. اما چگونه خود را لایق این میهمانی و ضیافت کنیم؟ بزرگی ما را به سوی خود خوانده است، که کریم و بخشایشگر است، از خطاها و لغزشهایمان در می گذرد و برای هر عملی هر چند ناچیز، ثواب و پاداش در نظر می گیرد. و ما اکنون می خواهیم دعوت او را اجابت کنیم با یک پذیرش صادقانه و تصمیم عارفانه به درخانه اش می رویم و آنچنان که میزبان می پسندد راهی می شویم.

اما چه کنیم که فرصت کوتاه است وبه چشم بر هم زدنی ایام میهمانی به آخر می رسد و به زودی روزی می آید که این ماه برگزیده خدا را وداع بگوییم و چه کم سعادتند آنان که از این خوان گسترده نعمت بهره نگیرند و از فضائل و برکات آنان محروم شوند. پس با شناخت و معرفت آن را مغتنم می شماریم و همچون برگزیدگان و آبرومندان درگاه به پیشواز آن می رویم. و به گوشه ای از بایدها و نبایدهای این ماه اشاره می کنیم.

در انتظار ضیافت الهی
مؤمنان واقعی و سالکان الی الله و آنان که قدر و منزلت رمضان را می شناسند، لحظه به لحظه در انتظار آمدنش هستند و همچون دوستی عزیز که فراقش آنها را آزرده خاطر کرده است مشتاقانه آمدنش را آرزو می کنند. یاد شبها و سحرهای آن، مسرورشان می کند و دلتنگ مناجاتهای شبانه و دعای سحر و دعای ابوحمزه اند، زیرا رمضان را بهترین فرصت برای استفاده از فیوضات الهی و رحمت و بخشش خداوندی می دانند و بالاترین منفعت را از آن می برند.

امام سجاد (ع) در دعاهای خود فرموده اند: «أربحنا أفضل أرباح العالمین: (2) سودی که در این ماه می بریم برترین سودهای جهانیان است.» در سیره ائمه معصومین (ع) نیز می بینیم که همواره مشتاقانه در انتظار آمدنش بودند و خروج از این ماه و وداع با آن را مصیبتی بزرگ می دانستند. در خبرها آمده است: «هرگاه ماه رمضان فرا می رسید رنگ پیامبر (ص) تغییر می کرد بیشتر به نماز می ایستاد و در دعا، ابتهال و تضرع می نمود.» (3)

انس بن مالک می گوید: زمانی که ماه رمضان فرا می رسید پیامبر (ص) می فرمود: «سبحان الله، ماذا تستقبلون و ماذا یستقبکم؟: از چه چیزی استقبال می کنید؟ و چه چیزی شما را استقبال می نماید؟» این جمله را حضرت سه مرتبه تکرار می فرمودند. (4)

امام سجاد (ع) نیز اشتیاق و شدت علاقه خود را به ماه مبارک رمضان اینگونه بیان می کنند: «السلام علیک ما کان أحرصنا بالأمس علیک و اشد شوقنا غداً الیک: (5) سلام بر تو ای ماهی که نسبت به آمدنش حریص بودیم و در آینده مشتاق آمدن آن هستیم.» امام (علیه السلام)، در پایان این ماه مانند اینکه دوست عزیزی را از دست داده اند در دعای خود می فرمودند: «اللهم صل علی محمد و آله و اجبر مصیبتنا بشهرنا: (6) خدایا بر محمد و آلش درود فرست و مصیبت و اندوه از دست دادن ماه مبارک را جبران نما.»

ما نیز که خود را از پیروان آن امامان همام می دانیم با شناخت و معرفت به این ماه مبارک و با تأسی از پیشوایانمان از آمدنش خوشحال می شویم و با شور و شعف به رؤیت هلال می پردازیم و زمزمه «اللهم ادخله علینا بالامن و الایمان و السلامه و الاسلام و البرکه و التقوی و التوفیق لما تحب و ترضی»، سر می دهیم.

«پـروردگارا این ماه را با امن و ایمان به تو و سلامت نفس و اسلام و برکت و تقوی و توفیق یافتن به آنچه تو دوست داری و راضی می گردی، بر ما وارد کن.»

کسب آمادگی و تزکیه نفس:
برای ورود به هر میهمانی و ضیافت مقدماتی لازم است کسب آمادگی و ایجاد انگیزه عبادت و پاکی روح از آداب ورود به میهمانی خداست. به یقین وجود بصیرت و دیده بینا در شناخت ماه خدا و در آستانه ورود به آن ثمرات زیادی به دنبال دارد. افراد بصیر و آگاه بهتر و بیشتر از دیگران مهیای این ضیافت هستند. «قل هل یستوی الاعمی والبصیر» (رعد / 16)

بصیرت و روشنی دل، رذائل اخلاقی چون حسد و حرص و طمع را از بین می برد و رابطه ای مستقیم با تقوا و پرهیزگاری دارد. در قرآن هدف از روزه داری، پرهیزگاری و پرورش روحیه تقوا معرفی شده است و خداوند فلسفه وجوب روزه را ایجاد روحیه تقوا برای مؤمنان ذکر کرده است. اما آیا می توان به یکباره با روزه یک ماه به این مرحله رسید. افرادی که تمام سال را به غفلت و فراموشی سپری کرده اند می توانند در ماه رمضان تنها با امساک از خوردن و آشامیدن، روح تقوا را در خود بوجود آورند و یا آن را پرورش دهند و به سعادت واقعی دست یابند و رستگار شوند. «قد افلح من زکها»¤ «وقد خاب من دسها»؛ (شمس/10) رستگار کسی است که جان را پاک سازد و زیانکار کسی است که جان را در ظلمت وتاریکی های معصیت پنهان دارد.»

سبب این رستگاری، تزکیه و تربیت نفس است که این مقام جز با تلاش بندگان و خواست و تأیید پروردگار به دست نمی آید. پس در ابتدا از خود میزبان و دعوت کنندگان مان کمک می گیریم تا بوسیله دعا از میهمانان مقرب درگاهش شویم. «علیکم بالدعاء فانکم لاتقربون الی الله بمثله» (8) بر شما باد دعا، زیرا به چیز دیگری مثل دعا مقرب نمی شوید.»

درمقام عمل نیز برای رسیدن به این رستگاری و استفاده از برکات و توفیقات آن ماه مبارک لازم است برخلاف میهمانی های دنیوی که کسب آمادگی در آن تنها به آرایش ظاهری و به تن کردن لباس فاخر خلاصه می شود، با توجه به شأن و منزلت میزبانمان روح را صیقل دهیم وخود را از آلودگی ها و صفات زشت و ناپسند دور کنیم. قبل از ورود رفتار و کردارمان را بسنجیم و از گناهانمان توبه کنیم زیرا میزبان ما توبه کاران را دوست دارد. «ان الله یحب التوابین» حقی برگردن خود نداشته باشیم و این ضیافت را با طهارت باطنی و ظاهری گرامی بداریم و با غسل و دعا و تلاوت قرآن وارد شویم. امام رضا(ع) نیز در حدیثی آمادگی روحی و معنوی را از شرایط استقبال ازماه رمضان شمرده اند، حضرت در آخرین جمعه ماه شعبان، خطاب به اباصلت فرمود: «ای اباصلت بیشتر روزهای شعبان گذشت و این آخرین جمعه آن است تقصیرات خود را در آنچه از آن گذشته جبران نما و به چیزی که به تو سود می رساند روی آور. دعا و استغفار و تلاوت برآن بسیار نما و از گناهان خود نزد خدا توبه کن تا ماه خدا به سوی تو روآورد درحالی که برای خداوند عزوجل خالص شده باشی و هیچ امانتی بر گردنت نباشد جز آنکه ادا نموده باشی و دلت کینه مؤمنی نباشد مگر آنکه از دل خارج کرده و هیچ گناهی نباشد جز آنکه از دل زدوده باشی… در باقی مانده این ماه زیاد بگو خدایا اگر در آنچه از ماه شعبان گذشت مرا نیامرزی پس در باقی آن بیامرز»(9)

شناخت وظایف وبرنامه ریزی
برای استفاده از اوقات شریف این ماه پربرکت که بهار دعا و عبادت مشتاقان و بندگان صالح خدا و فرصتی نیکو برای ابراز بندگی و کسب رضایت پروردگار است، شایسته است با توجه به سیره معصومین و استفاده از تعالیم وحی، برنامه عبادی ویژه ای به فراخور این اوقات گرانبها برای خود برگزینیم. برای این کار بهتر آن دیدیم که به فرازهایی از دعایی که از زبان امام زین العابدین(ع) در ابتدای ماه رمضان وارد شده است بپردازیم. این دعا عالی ترین شناختها و والاترین بینش ها را درباره این ماه پربرکت دربردارد. و با دقت و تأمل در آن می توان به برنامه ای جامع و ارزشمند درماه مبارک رمضان دست یافت. حضرت در ابتدا بعداز صلوات و درود برمحمد و آل او (ع) از خداوند توفیق شناخت این ماه و بزرگداشت آن را مسئلت می کند و از خدا چنین می خواهد: «اللهم صلی علی محمد و آل محمد والهمنا معرفه فضله و اجلال حرمته؛ خدایا برمحمد و آلش درود فرست و شناخت فضیلت ماه رمضان و بزرگداشت حرمتش را به ما الهام فرما.»

بی تردید پی بردن به ماهیت و موقعیت ماه مبارک و شناخت آن تأثیر زیادی در انجام وظایف و رعایت آن دارد. داشتن معرفت به آن، باعث مغتنم شمردن فرصتهایش وکوشش برای ازدست ندادن لحظات آن می شود. رسول اکرم(ص) نیز در روایتی، آگاهی و معرفت مردم نسبت به ماه رمضان را موجب علاقمندی آنان به این ماه مبارک دانسته اند: «اگر بنده از آنچه که درماه رمضان قرار داده شده آگاهی داشت با تمام وجود دوست می داشت که همه سال رمضان باشد.»

در ادامه دعا امام (ع) می فرمایند: «و اعنا علی صیامه بکف الجوارح عن معاصیک و استعمالها فیه بما یرضیک حتی لانصغی بأسماعنا الی لغو و لانسرع بابصارنا الی لهو؛ و ما را به روزه داشتن آن بوسیله بازداشتن اندام از گناهان و به کاربردن اندام آن در ماه به آنچه تو را خشنود می گرداند یاری فرما، تا با گوشهایمان سخن بیهوده نشنویم و با چشمهایمان به سوی اموری که ما را از مقصود بازمی دارد نشتابیم.»

برای ورود به ماه رمضان و عرصه خودسازی ومبارزه با گناهان درابتدای راه از دعا کمک می گیریم و از ذات لایزال الهی می خواهیم تا ما را یاری دهد. دعا شعر بلند بندگی است و عبادتی ارزشمند. خداوند خود درآیه شریفه «ادعونی استجب لکم» از ما خواسته است تا از او بخواهیم و او اجابت کند. مگر می توان درمبارزه با شیطان و نفس اماره از او مدد نگرفت. درحالی که دعا و درخواست از او، افضل عبادات است.

در این فراز دعا برای پرهیز از گناهان چشم و گوش از خداوند طلب یاری شده است. این امر اهمیت و بزرگی گناهانی که ممکن است این دو عضو حساس مرتکب شوند یادآوری می کند که در صورت اصرار بر آن گناهان، چشم و گوش قدرت درک حقایق را از دست می دهند و به دنبال آن انسان قابلیت هدایت را نیز از کف می دهد چرا که ابزاری برای شناخت و هدایت خود ندارد. اینجاست که سخن حق را نمی شنود و حقیقتها را نمی بیند. گویی بر چشمها و گوشهایشان مهر زده شده است، «ختم الله علی قلوبهم و علی سمعهم و علی ابصرهم غشوه»(بقره/ 7)
«وحتی لانبسط ایدینا الی محظور، و لا نخطو باقدامنا الی محجور؛ و تا دستهایمان را به حرام دراز ننماییم و با پاهایمان به سوی آنچه منع و حرام گشته نرویم.»

از مهمترین عوامل بازدارنده گناه، دوری از مجالس و محیط های گناه آلود است همانطور که مجالست و هم نشینی با نیکان باعث بهره مندی از سرشت پاکشان می شود، قرار گرفتن در محیط های آلوده و معاشرت با گناهکاران باعث شقاوت و تأثیرپذیری از راه و رسم آنها می شود و با مشاهده بی تقوایی آنها، گناه و قباحت آن در نظر انسان کمرنگ می گردد، پس بهتر آنکه خود به سوی بدیها و بدسرشتان حرکت نکنیم که باعث حسرت و ندامت ابدی خواهد شد.
قرآن کریم از قول برخی دوزخیان نقل می کند که می گویند: «یاویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلا ¤ لقد اضلنی عن الذکر بعد ازجاءنی و کان الشیطان للانسان خذولا؛ (فرقان/29) وای بر من ای کاش فلانی را دوست خود برنگزیده بودم، او بود که مرا از یاد خدا بازداشت و شیطان، انسان را خوار می کند.»
حضرت دعا را چنین ادامه می دهد: «وحتی لاتعی بطوننا الا ما احللت؛ و شکمهامان جز حلال نپذیرد.»
رازق مطلق تنها خداست و دعا و درخواست از او از عوامل جلب روزی است، امام علی(ع) فرموده اند: «خداوند گنجهای خود را در دو دستت نهاده و به تو فرصت سؤال از خود داده تا هرگاه خواستی درهای رحمت او را با دعا بگشایی.»(11) و آنگاه می گوید: «ولا تنطق السنتنا الا بما مثلت؛ و زبان ما جز به آنچه فرموده ای باز نشود.»

گناه زبان از همه گناهان آسان تر است چون دامنه فعالیت زبان، وسیع و جولانگاه آن در عرصه های مختلف پهناور است. به همین دلیل گناهان زبانی مانند غیبت و دروغ و تهمت و ناسزاگویی بیش از دیگر رذائل اخلاقی دامن گیر انسانها می شود، بنابراین در روایات و آیات قرآن سفارشات زیادی نسبت به آن وارد شده است. در آیه 24 سوره نور می خوانیم: «یوم تشهد علیهم السنتهم و ایدیهم و ارجلهم بما کانو یعملون.» امام صادق(ع) نیز فرموده اند: «نجاه المؤمن فی حفظ لسانه(12) همچنین در روایات آمده است: فردی به حضور پیامبر رفت و گفت مرا پندی بده. حضرت فرمود: زبانت را نگه دار، گفت ای رسول خدا مرا وصیت نما. فرمود: زبانت را نگه دار وای بر تو، آیا مردم را بجز محصول زبانهایشان به رو در آتش می اندازد.

«ولا نتکلف الا مایدنی من ثوابک و لا نتعاطی الا الذی یقی من عقابک؛ و تلاش ما جز برای آنچه به پاداش تو نزدیک است نباشد و جز آنچه که ما را از کیفر تو نگه می دارد انجام ندهیم.»
امام سجاد(ع) در این فراز، بر خودداری از ارتکاب گناهان و تلاش برای جلب رضایت و ثواب تأکید می کند. رسول اکرم(ص) هم اجتناب از گناهان و نافرمانی خدا را در ماه مبارک رمضان افضل اعمال دانسته اند. «افضل الاعمال فی هذاالشهر الورع عن محارم الله»(13) گناهان انسان علاوه بر داشتن کیفر و عقوبت، باعث دوری از خدا و از دست دادن پاره ای از توفیقات می شود و عبادات و نیکی ها را از نامه اعمال پاک می کند همانطور که حسنات و نیکی ها گناهان و سیئات را از بین می برد.

«ثم خلص ذلک کله من رئاء المرائین…؛سپس همه کردارها را از ریا و خودنمایی خودنمایان خالص و پاکیزه گردان که در آن کسی را با تو شریک نگردانیم و جز تو در آن مقصود و خواسته ای نطلبیم.»
اخلاص، روح عبادت و شرط قبولی آن است. در مقابل، ریا، آفت عبادت و موجب ابطال آن می شود، چون ریا طلب منزلت در قلوب مردم به وسیله انجام اعمال نیک و عبادات و نمایش آن است در حالی که عبادت و بندگی تنها مخصوص خداست و هیچ احدی نباید در آن شریک شود.

اگر در عملی نیت تقرب به خدا نباشد و خشنودی مردم ملاک قرار بگیرد فاعل عمل در حقیقت مرتکب شرک شده و عملش پذیرفته نمی شود. امام صادق(ع) فرمودند: «هر ریایی شرک است. کسی که عمل خود را برای مردم انجام دهد ثواب او با مردم است و کسی که برای خدا اقدام کند اجر او به عهده خداوند است.»(14)

با دقت و تأمل در این چند فراز از دعای امام سجاد(ع) می بینیم که لطایف و اشارات شایسته ای در آن هست و برنامه مشخص و کاملی برای مسلمانانی که در پی استفاده بهینه از این فرصت ارزنده هستند وجود دارد. امید آنکه به لطف و عنایت خداوند و با بهره گیری از برنامه های عبادی این ماه مانند استغفار و دعا و قرائت قرآن و صله ارحام به هدف نهایی که همان تقرب به ذات خدا و تقوای الهی است دست یابیم.

پانوشتها:
1- بحار، ج 96، ص 256
2- صحیفه سجادیه، دعای 45
3- اقبال، سیدبن طاووس، ص 20
4- بحار، ج 96، ص 374
5 و 6- صحیفه، همان
7- بحار، ج 93، ص 278
8- بحار، ج 90، ص 290
9- وسایل الشیعه، ج 7، ص 218
10- بحار، ج 93، ص 346
11- نهج البلاغه، نامه 31
12- بحار، ج 71، ص 304
13- عیون اخبارالرضا، شیخ صدوق، ج 1، ص 230
14- کافی، ج 2، ص 293