بنای معبد سلیمان و تخریب مسجدالاقصی (4)
تلاشهای مکرر یهودیان برای اقامه‌ی نماز در مسجدالاقصی
تلاشهای اسرائیل جهت تهاجم به مسجدالاقصی و محوطه‌ی بیرونی آن به بهانه‌ی نمازخواندن از مدت‌ها قبل آغاز شده است.
سه روز پیش از آتش‌زدن عمدی مسجدالاقصی، چند تن از جوانان صهیونیست، مخفیانه وارد حرمالشریف شده و ضمن خواندن مزامیر و ادعیه و بخش‌هایی از تورات در اطراف قبه‌الصخره طواف کردند.
به تاریخ 7/ 8/ 1973 بنیامین هالیوی عضو نخست و خاخام لویی را رابینو فیچ به داخل مسجدالاقصی رفتند و در آنجا نماز خواندند.
در اوایل ماه/ می/ 1975 گروهی از جوانان یهودی، مخفیانه وارد مسجدالاقصی شدند و در آنجا نماز خواندند، ولی عده‌ای از اعراب و تعدادی از افراد پلیس با آنها به مقابله پرداختند.
به دنبال شکایت آن گروه یهودی علیه افراد پلیس، این ماجرا به دادگاه‌های اسرائیل کشیده شد و یک قاضی زن اسرائیلی به نام «روت عور» حکم تبرئه‌ی این جوانان را از اتهام و بی‌احترامی نسبت به حرمت مسجدالاقصی صادر کرد و از وزارتخانه‌های ادیان و پلیس اسرائیل به علت ندادن اجازه نمازخواندن یهودیان در مسجدالاقصی به شدت انتقاد کرد.
به دنبال صدور حکم این دادگاه، مسجدالاقصی مورد بی‌حرمتی قرار گرفت و تلاش برای نمازخواندن یهودیان در آنجا ادامه یافت از بارزترین این تلاش‌ها که به وسیله‌ی یک گروه تندروی صهیونیستی به نام (امنای جبل‌البیت) انجام گرفت عبارتست از:
1- هجوم این گروه به حیاط حرمالشریف در تاریخ 3/ 1/ 1980 در همراه با خاخام مؤسسه شیویل و برخی از رهبران جنبش افراطی «هتحیات» آنان در حالی‌که پرچم اسرائیل را برافراشته و تورات را در دست داشتند، در حرمالشریف نماز خواندند.
2- این گروه در تاریخ 23/ 4/ 1980 بار دیگر با توسل به زور وارد حرمالشریف شده، در آنجا نماز خواندند. بدون آنکه پلیس مانع کار آنها شود.
3- خاخام دیوار ندبه به نام (ی.م. گانس) یادداشتی برای وزیر ادیان اسرائیل فرستاد و از او خواست تا به یهودیان اجازه ورود و نمازخواندن در مسجدالاقصی داده شود.
لازم به ذکر است که وزارت ادیان اسرائیل به موجب تصمیم دولت اسرائیل در تاریخ 27/ 6/ 1967 بیت‌المقدس را به عنوان مسؤول اماکن مقدس اسلامی و مسیحی در بیت‌المقدس، تعیین کرده است.
هیأت اسلامی قدس در تاریخ 7/ 7/ 1981 اعلامیه‌ای در محکومیت تلاشهای پی‌درپی گروه‌های افراطی یهودی (امنای جبل‌البیت) برای نمازخواندن در حیاط مسجدالاقصی صادر کرده و طرفداری برخی از شخصیت‌های سیاسی و مسؤولان اسرائیلی از تلاشهای آنان را مورد سرزنش قرار داده و نسبت به ادامه‌ی این تجاوزات و پیامدهای خطرناک آن، هشدار داده است.
4- از جمله‌ی این تلاش‌ها در تاریخ 9/ 8/ 1981 به مناسبت به اصطلاح یاد بود «تخت سلیمان» گروه‌های بسیاری از جوانان صهیونیستی چندین‌بار از درهای مختلف کوشیدند با توسل به زور وارد حرمالشریف شوند و در آنجا نماز بخوانند.
آنان درب ورودی (مغاربه) و قفل آن را شکسته و به سوی ساختمان مدرسه تنکزیه رفتند، اما مسلمانان به مقابله با آنان پرداختند و مانع از ورود آنها به ساختمان شدند.
تلاش‌ها مکرر یهودیان برای نمازخواندن در حرمالشریف در چارچوب یک نقشه قبلی مبنی بر تحمیل ماهیت یهودی بر حرمالشریف بیت‌المقدس، به عنوان یک امر مسلم صورت می‌گیرد؛ چنان‌که در مورد حرمالشریف ابراهیمی، این اتفاق افتاد.
روشن است که حضور یهودیان در حرم، با دیدارهای آنان از این مکان، آغاز شد و با نمازخواندن یهودیان در اوقاتی غیر از اوقات نماز مسلمانان، سپس با نمازخواندن، در اوقات معین ادامه یافت و سرانجام به تقسیم حرم ابراهیمی و تبدیل‌شدن بخش عمده‌ی آن به کنیسه ختم شد. (دانشنامه فلسطین، جلد سوم، 610-609).
طرح‌های تخریب
تلاشهای بسیاری برای تخریب مسجدالاقصی صورت گرفته است و این موضوعی است که صهیونیست‌ها به آن اشاره داشته‌اند و موضوع سری و مخفی نیست. یکی از این تلاش‌ها بمباران مسجدالاقصی بوده است. قرار بود هواپیماهای نظامی اسرائیل مسجدالاقصی را با بمب، مورد هدف قرار دهند. این طرح از آن جهت اجرا نشد که ممکن بود، بمب‌های افکنده‌شده، خرابی‌ها و ویرانی‌هایی در مناطق یهودی پیرامون مسجدالاقصی ایجاد کند. طرح دیگر، تخریب مسجدالاقصی از زیرزمین و حفر کانال‌ها و ایجاد حفاریی‌هایی در زیر آن و بمب‌گذاری آن با دینامیت بود تا بدین وسیله تخریب شود، اما این طرح نیز از آن جهت اجرا نشد که احتمال ویرانی و خرابی دیوار ندبه می‌رفت. (ماهنامه موعود/ شماره 62).
بهانه‌ها و اهداف حفاری
کاوش در بخش کهن شهر قدیمی و در پایین مسجدالاقصی و آثار باستانی عربی به طور خاص هدف از این کاوش‌ها، اثبات تاریخی ایجاد شهر در سال 1000 پیش از میلاد و محدودکردن آن در این دوره زمانی سات. (دانشنامه فلسطین، جلد دوم، ص 470).
اشغالگران صهیونیست به بهانه‌های حفاری اطراف دیوار ندبه و حرمالشریف به بهانه‌های بیرون‌آمدن مکان‌های مذهبی، ایجاد تأسیسات رفاهی و بهداشتی و کاوش‌های علمی در قسمت‌های زیرین مساجد و اماکن مقدسه نفوذ می‌کند. (مسجدالاقصی و بیت‌المقدس، جمیل موحد خویی، ص 142). یکی دیگر از بهانه‌های حفاری، یافتن آثار مقدس باستانی و الواح و کتیبه‌ها و یادبودهای انبیاء و نشانه‌های اقوام گذشته که به گفته صهیونیست‌ها بازیافتن آنها مورد توجه دولت اسرائیل است. (تاریخ اورشلیم، سید جعفر حمیدی، ص 273).
حفاری‌های صهیونیست‌ها در مسجدالاقصی
محور دومی که فعالیت صهیونیست‌ها در شهر بیت‌المقدس، براساس آن قرار دارد، کارهای حفاری است که تا سال 1981 به نه مرحله تقسیم شده است. این امر به رغم تناقض با ماده 32 قرارداد لاهه که انجام هرگونه حفاری آثار باستانی در مناطق اشغال شده را ممنوع می‌شمارد، انجام گرفته است. این مراحل به طور مختصر عبارتند از:
مرحله‌ی اول: این مرحله از اواخر سال 1967م آغاز گردید و در سال 1968م پایان یافت. حفاری‌ها در 70 متر طول زیر دیوار جنوبی حرمالشریف انجام گرفته است که این دیوار، مقابل بخش جنوبی مسجدالاقصی و ساختمان‌های جامع‌النساء و موزه‌ی اسلامی و مناره‌ی فخریه (چسبیده) به آن قرار دارد.
عمق این حفاری‌ها به 14 متر رسیده است و به مرور زمان به عامل خطرناکی تبدیل شده که ممکن است، شکاف‌هایی در این دیوار و ساختمان‌های دینی و باستانی به وجود آورد. مرحله‌ی دوم: این مرحله در سال 1969م به پایان رسید و 80 متر از دیوار حرمالشریف را در برمی‌گرفت. این حفاری‌ها از شمال به یکی از دروازه‌های حرمالشریف به نام «باب‌المغاربه» منتهی می‌شود.
مسیر این حفاری‌ها از زیر 14 ساختمان دینی مسلمانان که وابسته به (مرکز امام شافعی) است، می‌گذرد. تمامی این ساختمان‌ها شکاف برداشته و یا به وسیله بولدوزر با خاک یکسان شده‌اند و ساکنان ساختمان‌ها را نیز، مجبور به ترک آنها کرده‌اند. مرحله‌ی سوم: در سال 1970م آغاز و بار دیگر در سال 1975م از سرگرفته شد. در این مرحله حفاری‌ها از زیر ساختمان کهن «محکمه شرع» آغاز و به مساحت 180 متر از زیر پنج دروازه به نام‌های «سلسله» «مطهره» «القطانین» «الحدید» و دروازه‌های علاءالدین بصری معروف به دروازه مسجد اسلامی می‌گذرد.
بر بالای این حفاری‌ها ساختمان‌های دینی، فرهنگی، مسکونی و تجاری قرار دارند که شامل چهار مسجد باستانی (قایتبای) و بازار (قطانین) که کهن‌ترین بازار باستانی عربی- اسلامی در قدس بشمار می‌رود. عمق این حفاری‌ها بین 10 تا 14 متر است که تاکنون باعث شکاف‌اندازی در بعضی از ساختمان‌ها و در آن میان (مسجد جامع عثمانی) کاروانسرای (++=) و مدرسه (جوهریه) گردیده است که همگی جزء مستغلات دینی و فرهنگی بشمار می‌روند. لیکن خطر حفاری‌ها همچنان املاک و مستغلات مجاور آن را تهدید می‌کند.
مرحله‌ی چهارم و پنجم: این مرحله در سال 1974م در بخش جلویی دیوار جنوبی آغاز گردید که از پایین بخش جنوب‌شرقی مسجدالاقصی و دیوار حرم مقدس آغاز شده و به مسافت هشتاد متر در شرق، امتداد می‌یابد. این حفاری‌ها در ژوئیه‌ی سال 1974 از دیوار جنوبی حرم مقدس نیز گذشته است و در چهار نقطه به رواق‌های پایینی مسجد مبارک الاقصی و حرمالشریف رسید.
نخست: پایین محراب مسجدالاقصی و عمق مسجد مبارک الاقصی
دوم: پایین مسجد جامع عمر در بخش جنوب‌شرقی مسجد مبارک الاقصی
سوم: زیر درهای پیوسته به رواق‌های واقع در پایین مسجد مبارک الاقصی
چهارم: زیر رواق‌های جنوب‌شرقی مسجدالاقصی
عمق این حفاری‌ها به بیش از 13 متر رسید و دیوار و خود مسجدالاقصی را به دلایل زیر در معرض ویرانی قرار داده است:
1- کهن‌بودن ساختمان
2- خاک‌برداری از زیر و بیرون دیوار
3- عوامل آب و هوا
مرحله ششم: در آغاز سال 1975م حفاری‌ها در وسط بخش شرقی دیوار شهر و دیوار حرمالشریف و میان دروازه‌ی (سیده مریم) و دروازه زرین، شروع شد.
این حفاری‌ها، گورهای مسلمانان را تهدید می‌کند. پیکر عده‌ی زیادی از روحانیون دانشمندان و دولت‌مردان مسلمان در آنجا به خاک سپرده شده که پیشاپیش آنها، دو صحابه‌ی پیامبر (عباده‌بن صامت) و (شدادبن اوس انصاری) می‌باشند.
مرحله‌ی هفتم: طرح عمیق‌ترکردن میدان شریف براق که (میدان ندبه) نیز نامیده می‌شود. این میدان با دیوار غربی مسجدالاقصی و حرمالشریف اسلامی همجوار است.
این طرح در سال 1975م تدوین گردید و همچنان‌که در شماره‌ی 15/ 6/ 1977 روزنامه «القدس» ذکر شده، با اصلاحاتی از سوی یک کمیسیون وزارتی صهیونیستی‌ها به تصویب رسیده است. این طرح شامل ضمیمه‌ساختن بخش‌های دیگری از زمین‌های اعراب که با این میدان همجوار است و نیز ویران‌سازی ساختمان‌های آن و حفر زمین به عمق 9 متر می‌باشد.
این میدان تا 7/ 9/ 1967م در برگیرنده حدود 200 مستغلات عربی- اسلامی بود که بخش اعظم محله‌ی غربی شهر را تشکیل می‌داد که در سال‌های 67- 1977 ویران گردید و تمامی ساکنان آن (بالغ بر هشتصد تن) آواره شدند.
مرحله هشتم: این مرحله شامل منطقه واقع در پشت دیوارهای جنوبی مسجدالاقصی و به مثابه‌ی ادامه‌ی طرح حفاری مرحله چهارم و پنجم می‌باشد. هدف از انجام این مرحله، کشف به اصطلاح قبرستان پادشاهان اسرائیل است.
مرحله نهم: عملیات این مرحله در اوت/ 1981م آغاز شد. حفاری‌ها از دیوار غربی حرمالشریف بیت‌المقدس عبور کرده و به یک تونل قدیمی که در سال 1980م کشف شده، منتهی می‌گردد.
این تونل به مسافت 25 متر از زیر دیوار غربی حرمالشریف از نقطه‌ای به نام (مطهره) «که در میان باب‌السلسله و باب‌القطانین واقع است» عبور کرده و به سوی شرق امتداد می‌یابد و عمق آن بالغ بر 6 متر است و به سقاخانه «قاتیبای» روبه‌روی قبه‌الصخره و در فاصله‌ی 30 متری ناحیه‌ی غرب قبه منتهی می‌شود. دستگاه‌های تبلیغاتی اسرائیل با سروصدایی که پیرامون این تونل به راه انداختند وانمود کردند که با کشف این تونل آثاری باستانی به دست می‌آید که به افسانه‌ی جستجوی هیکل واهی سلیمان، جامه عمل می‌پوشاند، ولی این ادعاها و به اعتراف خود باستان‌شناسان یهودی هیچگونه پایه و اساسی ندارد. مائیربن دوف از باستان‌شناسان اسرائیلی می‌گوید که این تونل 110 سال پیش توسط چارلز وارین «سرهنگ انگلیسی» کشف شد، لذا کشف جدیدی نیست. (دانشنامه فلسطین، جلد سوم، ص 609).
اسرائیلی‌ها هشت تونل دیگر نیز در زیر و اطراف مسجدالاقصی حفر کرده‌اند. یکی در سال 1970، دو تونل در سال 1971، چهار تونل در سال 1974، تونل هشتم به دو سوراخ باز راه دارد که صهیونیست‌ها مذهبی از آنجا به درون چاه «قاتیبای» نفوذ کرده‌اند.
نخست: تونلی که به موازات دیوار غربی حرمالشریف و در زیر بناهای تاریخی مدارس دینی کشیده شده است. اغلب این مدارس به سبب حفاری‌های مذبور شکاف برداشته است.
صهیونیست‌ها به هنگام حفر تونل، هر شکافی را با بتن مسلح پر می‌ساختند تا از شنیده‌شدن سروصدای مربوط به عملیات درون تونل جلوگیری شود. دو سوراخ یادشده، روز پنجشنبه 3/ 9 1981؛ یعنی روزی که سرزمین‌های اشغالی شاهد اعتصاب عمومی مردم علیه این حفاری‌ها بود) بسته شد. شایان ذکر است که در کمیته‌ی عمران مسجدالاقصی با همکاری شهروندان فلسطینی، تلاش فراوان انجام داد تا تونل 25 متری را پر کنند، اما صهیونیست‌ها دهانه چاه قایتبای را با بتن مسلح، مسدود ساختند.
تونل هشتم از تونل اصلی که اواسط دهه‌ی هفتاد حفر شده و از براق آغاز می‌شود و پس از عبور از زیر راهرو قایتبای به سمت غرب به سوی قبه‌الصخره کشیده شده است. پیوند میان این تونل با تونل دیگر، زیر یک رواق اسلامی قرار دارد که دهها سال بسته شده و از آن هنگام این تونل به عنوان چاه آب استفاده می‌شود.
حفاری‌های بیت‌المقدس توسط صهیونیست‌ها تاکنون کشف آثار اموی را به دنبال داشته است. صهیونیست‌ها ارکان آثار اسلامی مهمی مانند مدرسه‌ی جوهری را نابود ساختند، به نحوی که سازمان یونسکو در سال 1974م اسرائیل را به دلیل تغییر آثار شهر مورد نکوهش قرار داد و خواستار محرومیت اسرائیل از کمک‌های یونسکو و اخراج آن از این سازمان گردید. در طی این سال‌ها عمق حفاری‌ها زیر مسجدالاقصی بین 6 تا 9 متر بود و طی دهه‌ی هشتاد، مسجدالاقصی شاهد تلاش‌هایی در جهت تخریب و انفجار بود این تلاش‌ها در سال‌های (1982 و 1981-1980) انجام پذیرفت.
در همین حال حفاری‌ها رو به گسترش نهاد. ساختمان‌های اسلامی ویران و به جای آن، کنیسه احداث می‌شد. در سال 1894م مقادیر زیادی سلاح، در تونلی در شهر کشف شد که معلوم گردید، برای حمله به مسجدالاقصی آماده شده بود.
در همین سال نقشه انهدام مسجدالاقصی نیز کشف گردید.
اینها علاوه بر تلاشهای تندروهای یهودی است که هر سال به طور پی‌درپی به این مسجد حمله می‌کنند. این عملیات همراه با عملیات مصادره اموال فلسطینان و نابودی زمین‌های آن و از بین‌بردن قبرستان‌های اسلامی، همراه بوده است. نابودی مسجدالاقصی و آثار اسلامی با مواد شیمیایی از ابتدای سال 1994 آغاز شد اسرائیل اقدام به مصادره‌ی اراضی موقوفه و نابودی بناهای اسلامی به وسیله‌ی مواد شیمیایی نموده است. این مواد شیمیایی صخره‌ها را ذوب و متلاشی می‌کند. خرابی طبقه‌ی زیرین مدرسه اسلامی عمر تاریخ 3/ 8/ 1994 باعث کشف چندین تونل شد که به مسیرهای مختلفی کشیده شده بودند و بعضی از این تونل‌ها به مسجدالاقصی مرتبط می‌شد.
و بعضی دیگر در امتداد تونل اصلی که از طرف دیوار براق به طول 500 متر کشیده شده، به باب غوانمه می‌رسد و سرانجام به دروازه‌ی اصلی مسجدالاقصی خاتمه می‌یابد.
حفاری‌هایی که توسط وزارت ادیان و مقامات آثار باستان و شهرداری رژیم صهیونیستی در این زمان انجام گرفته، به خاطر اجرای دستورات حکومتی است که خواهان گشودن دری برای ایجاد تونل، در محله‌ی اسلامی می‌باشد. این کار برای آماده‌سازی (عید قدس) در سال 2000م می‌باشد. گزارش هیأت حاکی است که نابودی صخره‌ها و سنگ‌های طبیعی به وسیله مواد شیمیایی انجام شده که منجر به سقوط بناهای اسلامی گردیده است.
مجله مناره به تاریخ 11/ 5/ 1995 اعلام داشته است که اسرائیل، برای محو آثار اسلامی اقدام به متلاشی‌کردن صخره‌هایی نموده که اخیراً کشف شده و متعلق به دوره‌ی امویان است و برای از بین‌بردن استحکامات مسجدالاقصی اخیراً صخره‌های بزرگ را از کناره‌های آن به بهانه‌ی بررسی به جای دیگری انتقال داده است. رئیس اداره‌ی آثار باستانی اسرائیل گفته است که به خاطر پیداکردن تاریخ سنگ‌ها از مواد شیمیایی استفاده می‌شود، اما مشاهدات کارگردان داخل تونل‌های زیر مسجدالاقصی و دیگر آثار باستانی حاکی از آن است که مسؤولان اسرائیلی برای متلاشی‌کردن صخره‌های طبیعی مواد شیمیایی به کار برده و شب‌هنگام برای از بین‌بردن دیوار صحن‌های پشت مسجدالاقصی از بولدوزر استفاده کرده‌اند.
نگهبانان مسجدالاقصی یک کارگر حفار را مشاهده کرده‌اند که در حال خراب‌کردن دیوار پشت مسجدالاقصی بوده است. مقامات اسرائیلی همواره با هدف آشکار بناسازی هیکل داوود، قصد خراب‌کردن مسجدالاقصی را داشته‌اند (دانشنامه فلسطین، جلد دوم، ص 472 و 471 – 470).
دیوار براق و حفاری
اما یهودیانی که مدعی هستند قدس شهر مقدس آنهاست هیچ آثار مذهبی و غیره در این شهر ندارند. تنها جایی را که منسوب به خود می‌دانند. دیوار غربی حرمالشریف است از املاک اسلامی و جزء متعلقات مسجدالاقصی است. آنها مدعی هستند که این دیوار تنها دیوار باقی مانده از هیکل دوم است.
اما حقیقت تاریخی غیرقابل انکار این است که دیوار غربی مسجدالاقصی هیچ ربطی به هیکل سلیمان ندارد، زیرا این هیکل دو بار در معرض تخریب قرار گرفت و هیچ اثری از آن باقی نماند.
دلیل دیگر اینکه صهیونیست‌ها به رغم تمامی حفاری‌هایی که در بیت‌المقدس شریف و در زیر دیوار غربی مسجدالاقصی انجام داده‌اند نتوانستند هیچ اثری از این هیکل سلیمان ادعایی پیدا کنند.
پیش از خروج استعمارگران انگلیسی تنها ملکی که یهودیان داشتند محله‌ی یهودی‌نشین شهر بود که عبارت بود از یک کنیسه و چند خانه مذهبی نوبنیاد بدون هیچ گذشته تاریخی
روزنامه صهیونیستی جرزالم پست در شماره (8/ 8/ 1967) خود گزارشی را تحت عنوان «نیاز به حفاری و تخلیه 82 متر دیگر از دیوار ندبه» چاپ کرد. بعدها روشن شد که لازمه‌ی اجرای این طرح ویران‌کردن ساختمان‌های عربی واقع در پشت این دیوار از جمله مرکز امام شافعی بوده است.
در تاریخ (15/ 7/ 1969) خبرنگار روتیر، طی گزارشی از بیت‌المقدس که در روزنامه‌های اینترنشنال هرلدو تریبون نیز تحت عنوان «دیوار ندبه باید کشف شد» به چاپ رسید نوشت:چ
در قدس اعلام شد که دیوار ندبه (دیوار شریف براق) بعد از دو هزار سال و برای نخستین بار به طور کامل آشکار خواهد شد.
در تاریخ 14/ 10 1970 مقامات رژیم صهیونیستی از توطئه‌ای گسترده در مورد دیوار براق پرده برداشتند. در این زمینه روزنامه‌ی صهیونیستی معاریو نوشت که باستان‌شناسان صهیونیست گفته‌اند که زید دیوار باید به طول 485 متر حفاری شود. معنای این کلام آن بود که دیوارهای غربی، جنوبی و شمالی حرمالشریف باید ویران گردد. همچنین رژیم صهیونیستی پس از اشغال شهر قدس در ژوئن سال 1967، محله مغاربه واقع در مجاورت دیوار براق را جهت ایجاد محوطه‌ای برای زائران و نمازگزاران یهود ویران ساخت. (دانشنامه فلسطین، جلد دوم، ص 470 و 469 – 468). نتیجه این اقدام اسرائیل عبارت بود از ویران‌سازی135 باب منزل و آواره‌ساختن هفت هزار شهروند فلسطینی.
توجه به دیوار ندبه که همان دیوار براق در عقیده مسلمانان است، دولت اسرائیل را بر آن داشته تا برای پی‌بردن به شالوده‌ی ساختمان اصلی دیوار، به حفاری‌ها و کاوش‌هایی در اطراف آن دست بزنند. با این که در حال حاضر نیز روزانه صدها زائر یهودی برای زیارت دیوار برگزاری مراسم ندبه و شیون به آنجا روی می‌آورند و دولت از این راه هرساله مبالغ زیادی از طریق زیارت و جذب توریست درآمد دارد. کاوش در کنار دیوار، مرتباً در ذهن آن دولت قوی‌تر می‌گردد و درصدد انجام کاوش‌های بیشتر در اطراف دیوار ندبه می‌باشند. دیوار ندبه یا دیوار براق در فرهنگ یهود به نام حصار غربی یا دیوار ندبه یا «کتل همعرابی» معروف است و می‌گویند این دیوار آخرین بازمانده‌ی حصارهای دومین بیت همیقداش (بیت‌المقدس) است که از زمان ویرانی معبد دوم در سال 70م باقی مانده است.
ادامه دارد …..
