معجزه عبارت است از أمر خارق العاده‌ای که تنها توسط فرستادگان الهی و با هدف اثبات صحت نبوت و ارتباط با خداوند، انجام می‌گیرد. با وجود اینکه مخالفان و منکران، به طور جدی از سوی قرآن، به همانندآوری دعوت شده‌اند و از آنان خواسته است که اگر به حقانیت این کتاب شک دارند، دست‌کم یک سوره مانند آن را بیاورند، اما تاکنون بشر عادی از آوردن مثل آن عاجز وناتوان مانده است؛1
ویژگی‌های قرآن
1. جاودانگی؛ یکی از ویژگی‌های مهمی که معجزه بزرگ پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ یعنی قرآن، دارد این است که قرآن معجزه‌ای فراتاریخی است و مرزهای زمان و مکان را درنوردیده است. جاودانگی قرآن از آن روست که رسول گرامی اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ به عنوان آخرین نبی (خاتم الانبیاء) برای هدایت و راهنمایی بشر تا روز قیامت برگزیده شد و بدین جهت، باید آئین و برنامه های دین اسلام، جامع و کامل و تأمین کننده همه نیازهای انسان‌ها برای رسیدن به کمال و سعادت دنیایی و اخروی باشد و چنان از فراگیری و شمول برخوردار باشد که برای همه عصرها و نسل ها تازگی و طراوتش را حفظ کند. خداوند متعال با فرو فرستادن وحی بر قلب مبارک پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ کتابی را نازل کرد که از هر نظر معجزه ای است برای تمام عالمیان تا روز قیامت. پس لازمه دین خاتم، وجود معجزه خالد و همیشگی است.
2. سر جاودانگی اعجاز قرآن در این امر نهفته است که از نوع معجزاتی است که شأنیت ماندگاری را دارد. این معجزه از سنخ آثار مکتوب و علمی و ماندگار است و از این رو محدود به زمان و مکان خاصی نیست و برای همیشه و همواره در معرض تجربه و احساس آدمیان قرار دارد و هرکسی می‌تواند، در حدّ وسع خود، از جنبه‌ها و ابعاد مختلف اعجازش، آگاهی یابد. بر خلاف معجزات پیامبران گذشته که محدود به زمان و مکان خاصی بوده و افراد اندکی می‌توانستند آن را ببینند؛ همچون اژدها شدن عصای موسی ـ علیه السّلام ـ .2
3. از آن جا که قرآن برای هدایت و سعادت تمام بشر در همه اعصار و امکنه آمده است[1]، لذا اعجازش فقط در فصاحت و بلاغت و نظم و سبک و اسلوب جدید و به طور کلی در اعجاز ادبی خلاصه نمی‌شود تا تنها مخصوص عربان و ادیبان آن‌ها باشد، بلکه چنانکه علما و مفسرین قرآنی گفته‌اند وجوه و ابعاد دیگری را هم می‌توان برای اعجاز قرآن شمرد.3 که از جمله آن‌ها:
1ـ هماهنگی و عدم اختلاف و تناقض در آیات و سوره‌های آن؛ 2ـ اعجاز علمی قرآن 3ـ اعجاز غیبی آن (خبر دادن از حوادث گذشته و حال و آینده) 3ـ اعجاز تشریعی آن 4ـ علو معانی و معارف قرآن 5ـ اُمی بودن آوردنده آن و …
4. یکی از ویژگی‌های تمام معجزت انبیاء الهی و به خصوص معجزه بزرگ پیامبر گرامی ـ صلّی الله علیه و آله ـ، این است که همواره و به مناسبت‌های مختلف و با شیوه‌های متعدد، ناباوران و مدعیان را به تحدّی و مبارزه طلبی دعوت کرده است اما هیچ گاه، هیچ کس نتوانسته است از آن زمان تاکنون در این مبارزه پیروز شود؛ حتی از آوردن سوره کوچکی همچون سوره‌های قرآن عاجز و ناتوان بوده‌اند. تحدی قرآن، مراتب و مراحل مختلف داشته است. در یک جا درباره کل قرآن تحدّی کرده است.4 در مرحله بعد، به ده سوره تحدّی شده است5 و در مرحله آخر، برای اینکه عجز و ناتوانی آن‌ها را ثابت کند، به یک سوره6 حتی اگر از تمام جن و انس کمک گیرند.7
نکته قابل توجه اینکه تحدّی به یک آیه نشده است؛ لذا هیچ کس نگفته که این امر محال است و ممکن است کسی قدرت بر این امر داشته باشد.8 اما این امر منافاتی با اعجاز قرآن ندارد چرا که اولاً هیچ کس در این امر موفقیتی کسب نکرده است و ثانیاً تمام ویژگی‌هایی که در یک آیه از قرآن نهفته است معلوم نیست در آیه برساخته شده از طرف افراد مدعی وجود داشته باشد. ثالثاً الگوبرداری از موضوع و عبارات و اصطلاحات قرآن، با کمی جابه جایی و کم و یا زیاد کردن عبارات و لغات، هنر نیست؛ مهم این است که همواره به فصاحت و بلاغت از سبک و اسلوب جدید و خاصی سود بجویند.
5. لذت بردن از زیبایی‌های ادبی و هنری قرآن، غیر از دانستن قواعد و فنون به کار رفته در آن است. خیلی از اعراب آن عصر، که هیچ سواد و تخصصی در ادبیات عرب نداشتند، حتی غیرعربان از تلاوت آیات قرآنی بسیار مبتهج و مسرور می‌شدند و تحت تأثیر فصاحت و بلاغت و شیوایی و روانی و موسیقای قرآن قرار می‌گرفتند، بدون اینکه از نکته‌های بسیار ظریف و دقیق آن آگاهی داشته باشند. البته منکر این معنا نمی‌شویم که هر کسی کارشناس در قواعد و متون عرب باشد، بیشتر و بهتر، زیبایی‌های ادبی آن‌را درک می‌کند. اما بهرحال، لذت بردن از آیات قرآن مستلزم این نیست که حتماً از قواعد و صنعت‌های ادبی آن آگاه باشد. چه اینکه تأمل و دقت در محتوای بلند و معنوی آن بسیار لذت آفرین است.
6. علم و آگاهی به قواعد و متون به کار رفته در یک متن و عبارت زیبا و فصیح، غیر از دانستن چگونگی آوردن و استعمال و به کارگیری آن قواعد است. به عبارت دیگر، ممکن است یک کارشناس ادبیات عرب بتواند به اسرار و رموز ادبی و هنری که در یک آیه قرآن به کار رفته است، در حدّ توان خودش، پی ببرد اما این مستلزم آن نخواهد بود که توانایی آوردن عبارتی شبیه آن را داشته باشد. چه اینکه خیلی از اساتید ادب و شعر و هنر به خوبی می‌توانند صنعت‌ها و قواعد به کار رفته در اشعار حافظ را تحلیل و بررسی کنند، اما هرگز نتوانسته‌اند همچون حافظ، شعر بسرایند و این چیز عجیبی نیست چه رسد به آیات و سوره های قرآن، که ادعای اعجاز داشته و دارد.
شاهد بر مطالب ما اسناد و مدارک تاریخی موجود است. با اینکه عرب متعصب آن عصر، خود اهل فن و متخصص در ادبیات عرب بود و به شعرا و سخن‌وران و قصیده‌سرایان خویش مباهات و افتخار می‌کرد و از آن سو، با نزول قرآن و آئین جدید اسلام، تمام حیثیت و آیین و رسوم خویش را در خطر می‌دیدند و با تمام توان و تلاش برای غلبه بر اعجاز قرآن همت گماشتند، ناتوان و بی‌چاره شدند و به نقل متواتر و نص صریح، اعتراف و اذعان به ناتوانی و عجز خویش کردند.
از باب نمونه، در تاریخ آمده است که هنروران، اعم از فصیحان و شاعران عرب، در ماه‌های حرام ارزنده‌ترین و نفیس‌ترین، سروده‌های خویش را در همایش ادبی و نمایشگاه هنری بازار عکاظ، عرضه می‌داشتند و داوران، برترین نمونه‌ها را گزینش و بهترین ساخته‌های ادبی را بر دیوار کعبه، به مدت یکسال می‌آویختند و مایه افتخار صاحبان‌شان می‌شد،9 اما وقتی با نزول برخی از آیات قرآن مواجه شدند و شیرینی و زیبائی و نظم با شکوه آن را دیدند، آثار ادبی و نمایشگاه شعر خود را برچیدند و برای همیشه لب فروبستند و میدان را به فصاحت و بلاغت قرآن واگذار کردند.10
لبید بن ربیعه که خود از شاعران نامی عرب و سراینده یکی از قصائد هفتگانه معروف است، وقتی با قرآن محمد ـ صلّی الله علیه و آله ـ آشنا گردید، دل‌سپرده آن شد و دیگر شعر نسرائید و پیوسته در حال قرائت قرآن بود. وقتی از او پرسیدند چرا شعر را رها کرده‌ای؟ گفت: “در مقابل قرآن دیگر نمی‌توانیم شعر بیافرینم. اگر سخن این است، گفته‌های ما همه هجو است. من آن اندازه از قرآن لذت می‌جویم که بالاتر از آن را نمی‌شناسم”.11
حاصل اینکه اگر بر فرض، کسی دانش و فهم قواعد و صنعت‌های به کار رفته در قرآن را داشته باشد، باز به این معنا نیست که بتواند آیاتی همچون قرآن بیاورد. اتفاقاً هر چه علم و آگاهی کسی در این زمینه بیشتر باشد، بهتر به صدق گفتار نبی اکرم اسلام ـ صلّی الله علیه و آله ـ و اینکه این کتاب ساخته دست بشر نیست، پی خواهد برد و اگر عناد و تعصب نداشته باشد، بیش از دیگران سر تعظیم در برابر عظمت اعجاز قرآن فرو خواهد آورد. چنانکه همین مسئله را در ایمان آوردن مستحکم و به سجده افتادن ساحران فرعون در برابر معجزه حضرت موسی ـ علیه السّلام ـ مشاهده می‌کنیم؛ چون آن‌ها بیش از دیگران می‌فهمیدند که اژدها شدن عصا، کار بشر عادی نیست و حتماً به امر خداست، لذا در برابر فرعون و وعده‌های عذاب او محکم ایستادند و گفتند اگر دست و پای ما را قطع کنی، هرگز از ایمانی که آورده‌ایم دست بر نخواهیم شست.12
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. سبحانی، جعفر، الاههیات، ج 3، مرکز علمی دروس اسلامی، چاپ سوم، قم 1362.
2. سعیدی جعفر، محمد، آموزش کلام اسلامی، ج 2، انتشارات طه، قم 1381.
3. رضایی، سعید، اعجاز نور، مؤسسه فرهنگی انصار المهدی، قم 1378.
4. معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، مؤسسه فرهنگی و انتشارات التهید، چاپ اول، 1378.
پی‌نوشت‌ها:
1 . ر.ک سید مرتضی علی بن الحسین، در رسائل الشریف المرتضی، ج 2، ص 283؛ مؤسسه النور المطبوعات بیروت. همچنین ر. ک فاضل مقداد، ارشاد الطالبین ص 306، مکتبه المرعشی، قم 1405 ق.
2 . ر.ک علامه طباطبائی، محمد حسین، المیزان، ج 1، ص 61 و 62، انتشارات اسماعیلیان، چاپ پنجم 1371. همچنین ر.ک مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن، ص 236، انتشارات صدرا، 1372.
3 . ر.ک مصباح یزدی، محمد تقی، قرآن شناسی، ص 139-168، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ دوم 1380. همچنین ر.ک جوادی آملی، عبد الله، قرآن در قرآن، ص 134-154، مرکز نشر اسراء، 1381. سعید رضایی، اعجاز نور، مرکز فرهنگی انصار المهدی، 1378.
4 . سوره طور، آیه 33 و 44.
5 . سوره هود، آیه 13.
6 . سوره یونس، آیه 38. همچنین سوره بقره، آیات 23 و24.
7 . سوره اسراء آیه 88.
8 . ر.ک آیت الله خوئی، ابوالقاسم، البیان فی تفسیر القرآن، ص 91 و 92، انتشارات امید، چاپ هفتم، بی جا، 1416.
9 . ر.ک تاریخ یعقوبی، ج 1، ص 269-262، مکتبه حیدری، نجف 1384 ق. مؤلفات جرجی زیدان، ج 11، ص 626-622، (مقالات تاریخ تمدن اسلامی)، انتشارات دارالجیل، بیروت، 1402.
10 . ر.ک سعیدی روشن، محمد باقر، علوم قرآنی، ص 104، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، 1377 قم.
11 . علوم قرآنی، ص 104.
12 . سوره اعراف، آیات 116-126.
[1] . سبأ/28. و ما ارسلناک الا کافه للناس بشیرا و نذیرا…
