نقد و بررسی:
این دو فریضه الاهی از مهم‏ترین فرایض دینی است که عقل نیز بر وجوب آن حکم می‏کند. اهمیت این دو اصل در اسلام تا جایی است که امیرالمؤمنین‏علیه السلام آن را بالاتر از جهاد و والاتر از همه‏ی اعمال نیک می‏داند؛ چنانکه فرمود: “همه‏ی اعمال نیک و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهی از منکر همانند قطره‏ای در برابر دریاست”(1).
راز این اهتمام در چیست؟ راز این اهتمام در این نهفته است که انسان موجودی بالطبع اجتماعی است و در میان جمع میزید. وقتی مجموعه ای از انسان ها جمعی را تشکیل می دهند و برای رسیدن به خولسته ها و تأمین نیازهای خود با هم تشریک مساعی می کنند طبیعتا سرنوشت افراد جامعه به هم پیوند دارد. زندگی در جمع، آثار و برکاتی برای افراد بشر دارد و شاید این مزایا او را وادار کرده تا تن به زندگی اجتماعی بدهد؛ از سوی دیگر، لازمه‏ی زندگی در جمع، پذیرش محدودیت‏هایی است که انسان‏ها آگاهانه آن را قبول کرده‏اند.
از آن‏جا که در زندگی جمعی، سرنوشت افراد به هم مربوط است و به قول معروف، افراد در سرنوشت یک‏دیگر اثر دارند، حق نظارت در اعمال دیگران، حق طبیعی و از آثار زندگی اجتماعی است.
به بیان دیگر، در جامعه، چیزی به عنوان “ضرر و زیان فردی” یا وجود ندارد و یا اگر هست بسیار کم شمار است. هر ضرر فردی، امکان این را دارد که به صورت یک “زیان اجتماعی” در آید؛ زیرا با توجه به پیوندهای اجتماعی، هیچ گناه و انحرافی در نقطه‏ی خاصّی محدود نخواهد ماند؛ بلکه هر چه باشد بسان آتشی ممکن است به نقاط دیگر سرایت کند؛ یعنی انحراف یک فرد، علاوه بر این که به خود وی ضرر می‏زند، جامعه نیز از رفتار انحرافی او زیان‏ می بیند. مثلا هنگامی که در جامعه فردی به مرض مسری همانند وبا و طاعون و ایدز گرفتار می‏شود، برای پیش‏گیری از شیوع بیماری، فرد مبتلا را فورا از دیگران جدا می‏کنند و تحت معالجه قرار می‏دهند و اقدام به نابودی میکروب‏های آن مرض می‏نمایند و عقل نیز این کار را می‏ستاید و بر لزوم آن حکم می‏کند. مرض‏های روحی و انحرافات اخلاقی نیز به همین منوال است؛ اگر جامعه در برابر آن قرار نگیرد و برای نابودی آن تلاش نکند، به تدریج گسترش یافته و در نهایت سقوط و فساد جامعه را به دنبال خواهد داشت. به همین دلیل، عقل و منطق به افراد جامعه اجازه می‏دهد که در پاک نگه‏داشتن محیط زیست خود تلاش نمایند.
از پیامبر گرامی اسلام نقل شده که فرمودند: “فرد گنه‏کار در جامعه همانند کسی است که با جمعی سوار کشتی شود و به هنگامی که در وسط دریا قرار گیرد، تبری برداشته و به سوراخ کردن موضعی که در آن نشسته است بپردازد؛ هرگاه به او اعتراض کنند، در جواب بگوید من در سهم خودم تصرف می‏کنم و اگر دیگران او را از این عمل بازندارند، طولی نمی‏کشد که آب دریا به داخل کشتی نفوذ کرده و یک‏باره همگی در دریا غرق خواهند شد”(2).
پیامبر اکرم‏صلی الله علیه وآله با این تمثیل جالب، منطقی و عقلی بودن وظیفه‏ی امر به معروف و نهی از منکر را مجسم ساخته و حق نظارت فرد بر اجتماع و اجتماع بر فرد را یک حق طبیعی که ناشی از پیوند سرنوشت‏ها است می‏داند؛ بنا بر این انجام این فریضه‏ی الهی و عقلی نه تنها معارض و مزاحم آزادی‏های فردی نیست که وظیفه‏ای است که افراد در برابر یک‏دیگر دارند. علاوه بر این، اسلام چون استکمال معنوی انسان را جز از مسیر اختیار قابل وصول نمی‏داند بیش از هر مکتب حقوقی – سیاسی دیگر بر “آزادی‏های قانونی و حقوقی انسان‏ها” تأکید می‏ورزد و آن را یکی از مبانی حقوق خود می‏داند؛ امّا آزادی حد و حدودی دارد و اگر کسی بخواهد از آن سوء استفاده کند، طبعاً جامعه در برابر او می‏ایستد و این یکی از این حدود امر به معروف و نهی از منکر است.
به گفته‏ی یکی از بزرگان، “آن چه این آزادی را محدود می‏کند، فقط مصالح مادّی و معنوی جامعه است و این بدان معناست که هر فرد، تا زمانی که به مصالح جامعه زیان نرساند، از لحاظ حقوقی و قانونی آزاد است و این آزادی حقوقی و قانونی، البته با مسئولیت الهی و اخروی منافات ندارد، این اصل باید در همه‏ی شئون جامعه (سیاست، اقتصاد، تعلیم و تربیت و…) رعایت شود”(3). این همان آزادی در چارچوب قوانین اجتماعی صحیح است. از آن‏جا که همه‏ی افراد جامعه حق دارند استکمال یابند، نباید گذاشت که عمل ناپسندی علناً و در حضور دیگران انجام بگیرد و اثرات سوء و نامطلوبی بر اذهان و نفوس آنان بر جای بگذارد؛ در نتیجه، امر به معروف و نهی از منکر نه تنها با آزادی افراد در تعارض نیست که در راستای تأمین آزادی آنان است.

پی نوشت‌ها:
1) نهج‏البلاغه، تحقیق فیض‏الاسلام، ص 1263، حکمت 366.
2) ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، ج 3، ص 50.
3) استاد محمدتقی مصباح یزدی، جزوه‏ی حقوق و سیاست، ص 2007.