قرآن کریم در آغاز سوره ی «حج» برای آگاهی دادن به معاد و دلیل آوردن بر اثبات آن، هم چنین در ابتدای سوره ی «مؤمنون» برای بیان مبدأ و ابتدای خلقت انسان، با بیانی شیوا و دقیق به سیر تکاملی انسان پرداخته و مراحل مختلف آن را بیان داشته است، و ما نیز در این جا با استفاده از کلام الهی، مسأله پیدایش انسان و سیر تکاملی خلقت او را به ترتیب و در طی مراحل مختلف، متذکر می شویم.
مرحله اول: تراب (خاک)،  «فَاِنّا خلَقْناکُم مِنْ تُرابٍ؛ به درستی که ما شما را از خاک آفریدیم.[1] این گام نخست است که انسان با آن همه استعداد و شایستگی ها، این برترین موجودات جهان، از خاکی که در کم ارزش بودن ضرب المثل پدید آمده است، این نهایت قدرت نمایی خداست که از چنین مواد ساده‌ای چنان موجود بدیعی آفریده است.
در این جا منظور از خاک ممکن است خاکی باشد که حضرت آدم ـ علیه السلام ـ از آن آفریده شده است، و هم چنین امکان دارد اشاره به این باشد که همه انسان ها قطع نظر از این نیز، از خاک هستند، چرا که تمام مواد غذایی که نطفه را تشکیل می دهد. و سپس مواد تغذیه کننده آن، همه از خاک گرفته می شوند. البته بدون شک تمام اجزاء بدن از خاک گرفته نشده، ولی از آن جا که ستون اصلی اعضای بدن را موادی که از خاک گرفته شده تشکیل می دهند، این تعبیر کاملاً صحیح می‌باشد که انسان از خاک است.[2] مرحله دوم؛ این مرحله از چند قسمت تشکیل شده است:
1. نطفه: «ثُمَّ جَعَلْنا نُطْفَهَ فی قَرارٍ مکینٍ؛[3]  سپس او را نطفه ای در قرارگاه مطمئن (=رحم) قرار دادیم.»
خاک این موجود ساده و پیش پا افتاده و خالی از حس و حرکت و حیات، تبدیل به نطفه می شود، نطفه ای که از موجودات زنده ذرّه بینی اسرارآمیزی تشکیل یافته که در مرد «اسپرم» و در زن «اوول» نامیده می شود. البته باید متذکر شد که در آیه شریفه، از سوره مؤمنون، «و لقد خلقنا الانسان مِنْ سُلالهَ من طین؛ و ما انسان را از عصاره‌ای از گل آفریدیم»[4] مراد از انسان، نوع بشر است که در نتیجه شامل آدم ـ علیه السلام ـ و همه ذرّیه ونسل او می شود، لکن یک فرقی می توان بین خلقت آدم ـ علیه السلام ـ و بقیه انسان ها قائل شد و آن این که حضرت آدم            ـ علیه السلام ـ از گل آفریده شده، ولی از آن به بعد نسل او از نطفه خلق شده اند، به قرینه این که خداوند متعال در جای دیگری از قرآن می فرماید: «خداوند متعال آفرینش انسان را از گل آغاز کرد سپس نسل او را از عصاره ای از آب ناچیز و بی قدر آفریده.[5] 2. عَلَقه؛ «ثم خلقنا النطفهَ علقهَ»[6] سپس نطفه را به صورت علقه (خون بسته) درآوردیم.
مرحله پس از نطفه، مرحله علقه است که در این مرحله، سلول های نطفه هم چون یک دانه توت بدون شکل در کنار هم قرار می گیرند که به صورت یک قطعه خون بسته، می باشد و آن را در زبان علمی «مورولا» می نامند.[7] 3. مُضغه؛ «فخلقنا العلقهَ مضغهَ؛[8] و علقه را به صورت مضغه (چیزی شبیه گوشت جویده شده) درآوردیم.»
در این مرحله کم کم جنین شکل یک قطعه گوشت جویده شده به خود می‌گیرد بی‌آن که اعضای بدن در آن مشخص باشد، اما از این مرحله به بعد، بعضی از جنین ها، خلقت و شکل آن‌ها کامل می‌شود. یعنی تام الخلقه   می‌شوند و مراحل رشد را ادامه می دهند. ولی بعضی دیگر خلقت آن‌ها ناقص مانده و از ادامه مراحل محروم       می‌شوند و سقط می­گردند.
در رابطه با این مراحل سه گانه، روایتی از امام رضا ـ علیه السلام ـ وارد شده است که حضرت فرمودند: «نطفه چهل روز در رحم به صورت نطفه است، بعد از چهل روز، چهل روز دیگر به صورت علقه است و چون این چهل روز نیز تمام شد، چهل روز دیگر به صورت مضغه است که مجموعاً چهار ماه می شود، بعد از تمام شدن چهار ماه، خداوند دو ملک می فرستد که کار آنان خلق کردن است و آن ها به دستور و اذن الهی مأمور می شوند تا کودک را با ویژگی ها و خصوصیاتی که خداوند دستور داده، از قبیل: دختر یا پسر بودن، اجل و مدت عمر، رزق، عمل و سعادت و شقاوت، صورت‌گری کنند و سپس به امر الهی در او نفخ روح نمایند»[9] لذا از این مرحله به بعد یعنی از چهار ماهگی جنین زنده می شود. اما جنین در رحم مادر، دو مرحله دیگر را باید طی کند تا اجازه خروج به او داده شود:
4. عِظام؛ «فخلقنا المضغهَ عظاماً؛[10] و مضغه را به صورت استخوان هایی درآوردیم.»
در این مرحله در پوسته جنین تغییراتی پیدا می گردد و شکل آن متناسب با کاری که باید انجام دهد تغییر می یابد و اعضای بدن آن کم کم ظاهر می شود. از شگفتی‌های این مرحله باید بیان داشت که این مرحله با مرحله­ی قبل، تفاوت اساسی و کلی دارد؛ چرا که آن گوشت جویده شده ( مضغه) به طور کامل از جنس گوشت بودن خارج شده و به استخوان تبدیل می گردد و این یکی از شگفتی‌های خلقت انسان است.
5. لَحْم؛ «فکسونا العظام لحماً[11] و بر استخوان ها گوشت پوشاندیم.
در این مرحله لباسی برای آن استخوان ها درنظر گرفته می شود تا او را از آسیب ها و خطرات محافظت نماید و به او زیبایی عطا کند، چرا که اگر این لباس بر استخوان های بدن انسان پوشانده نمی شد، شکل ظاهری انسان به صورت اسکلت استخوانی می‌بود بدون این که دارای زیبایی باشد. لذا خداوند آن استخوان ها را با لباسی از گوشت پوشاند.
مرحله سوم؛ از این مرحله به بعد، جنین از رحم خارج شده و سیر تکاملی و رشد خود را در عالم خارج از رحم ادامه می دهد، که این مرحله از سه قسمت تشکیل شده است:
1. دوران طفولیت؛ «ثم نخرجکم طفلاً؛[12] بعد شما را به صورت طفل بیرون می آوریم.»
این مرحله با مراحل قبلی که جنین در شکم مادر بود تفاوت اساسی دارد، چرا که خداوند متعال در سوره مؤمنون می فرماید: «ثم أنشاناه خلقاً آخر؛ از این مرحله به بعد ما موجود دیگری  را ایجاد و تربیت کردیم، و نفرمود: «ثم خلقناه…»، برای این که دلالت کند بر این که آن چه به وجود آوردیم حقیقت و چیز دیگری است غیر از آن چه در مراحلی قبلی بود. مثلاً در این مرحله که انسان شده، او را صاحب حیات و قدرت و علم کرده که این اوصاف در مراحل قبلی نبود. یعنی، در مراحل قبل، صرف ماده ای مرده و جاهل و عاجز بود، سپس تبدیل به موجودی زنده و عالم و قادر گردید،[13] لذا خداوند تعبیر به «ثم انشأناه خلقاً آخر» می آورد.
2. دوران رشد و بلوغ؛ «ثم لتبلغوا أشدّکم؛[14] سپس هدف این است که به حد رشد و بلوغ خویش برسید.
در این مرحله اشاره دارد به این که پس از گذراندن دوران طفولیت، به مرحله رشد و بلوغ می رسد، یعنی، در این مرحله اعضاء و قوای بدنی نیرومند شده و عقل و جسم به کمال می رسند. البته بعضی این دوران از زندگی را از جوانی تا حدود 40 سالگی می دانند[15] که دوران کمالِ عقل و فکر و جسم انسان است.
3. دوران پیری و کهنسالی؛ «و منکم یردّ الی أرذل العمر»[16] و بعضی آن قدر عمر می کنند که به بدترین مرحله زندگی (و پیری) می رسند، طبق ما قبل این آیه شریفه، عده ای از انسان ها پس از مرحله رشد و بلوغ و قبل از این که به این مرحله برسند، عمر آن ها پایان یافته و روح از بدن آن ها گرفته می شود، ولی عده ای می مانند و به این مرحله می رسند، البته دیگر پیر و کهنسال شده و همه سرمایه های حیاتی خود را از دست داده اند و دیگر منتظر سلامیت و نشاط و جوانی نیستند بلکه منتظر رسیدن مرگ هستند لذا پست ترین مراحل عمر به شمار می‌آورد.
مرحله چهارم؛ فرا رسیدن مرگ: «ثم انکم بعد ذلک لمیتون؛[17] سپس شما بعد از آن می میرید.»
خداوند تذکر می دهد که این انسان با همه شگفتی‌هایش تا ابد در دنیا زنده نمی ماند، بلکه زمانی می رسد که این ساختمان عجیب فرو می ریزد، لذا این قسمت از آیه بیان آخرین مراحل تدبیر الهی در دنیا است و می رساند که مرگ از مراحلی است که در مسیر تقدیر به طور حتم باید باشد و همه باید آن را طی کنند.
مرحله پنجم؛ زنده شدن دوباره: «ثم انکم یوم القیامه تبعثون؛[18] سپس در روز قیامت برانگیخته می شوید.»
و برای این که این تصور پیش نیاید که با مردن انسان همه چیز پایان می گیرد، پس این آفرینش با این همه شکوه و عظمت، برای این چند روز زندگی، امری بیهوده است، بلافاصله می فرماید: و شما روز قیامت بار دیگر به زندگی بازمی گردید و برانگیخته می شوید، البته در سطحی عالی تر و در جهانی وسیع‌تر و گسترده‌تر. و این همان تمامیت تدبیر و آخرین نقطه در مسیر آدمی است. چرا که هر کس به آن جا قدم گذارد دیگر بیرون شدنی نیست[19] و یک زندگی ابدی دارد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان،  ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، ج14، ص498 و ج15، ص 27.
2. ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، (تهران، دارالکتب اسلامیه) ج 14، ذیل آیه.
3. عبدالحسین طیب، اطیب البیان (تهران، انتشارات اسلام، چاپ سوم) ج 9، ذیل آیه.
4. سید هاشم حسینی بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن (تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول) ج 4، ذیل آیه.
5. مرتضی رضوی، خلقت آدم و بحث در تکامل.

پی نوشت ها:
[1]. حج/ 5.
[2]. مکارم شیرازی، ناصر وهمکاران، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج 14، ص 17.
[3]. مؤمنون/ 13.
[4]. مؤمنون/ 12.
[5]. سجده/ 7 ، 8 و حجر/ 29.
[6]. مؤمنون/ 14.
[7]. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، همان، ج 14، ص 17.
[8]. مؤمنون/ 14.
[9]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ج 14، ص 498، و ج 15، ص 30 و حسینی بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، تهران، بنیاد بعثت، چاپ اول، ج 4، ص 110. (روایت نقل به مضمون است).
[10]. مؤمنون/ 14.
[11]. همان.
[12]. حج/ 5.
[13]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، قم، انتشارات اسلامی، ج 15، ص 24.
[14]. حج/ 5.
[15]. طیب، عبدالحسین، اطیب البیان، تهران، انتشارات اسلام، چاپ سوم، ج 9، ص 226.
[16]. حج/ 5.
[17]. مؤمنون/ 15.
[18]. مؤمنون/ 16.
[19]. طباطبایی، سید محمد حسین، تفسیر المیزان، ج 15، ص 27.