نویسنده:علی رضایی
در این نوشتار به اختصار نقش‌های مختلف مسجد در طول تاریخ مورد بررسی قرار می‌گیرد.

1ـ خانه‌ مردم
ابتدای اذان و اقامه تا انجام نماز و سرانجام آن، نشان می‌دهد که اساس عبادت، به ویژه‌ نماز بر پایه‌ی جمع و جماعت است و بنده به هنگام راز و نیاز هم باید خود را میان جمع ببیند، بنابراین هر گونه فرد گرایی و مانند آن از نظر قرآن و اسلام مفاهیمی مردود شناخته می‌شود.[1]

2ـ پایگاه قضایی
در زمان رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ ، مسجد نقش عمده‌ای در امور قضایی داشت و بسیاری از مسائل حقوقی مردم با همت آن حضرت ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در مسجد رسیدگی می‌شد.
در دوره‌ی خلفای راشدین این شیوه همچنان معمول بود، چنانکه در گوشه‌ای از مسجدکوفه، ‌به نام «دکه‌‎القضا» حضرت علی ـ علیه السّلام ـ برای رسیدگی به کارهای حقوقی و قضایی مردم به محکمه‎ی قضاوت می‌نشستند.
لذا در سرزمین‌های اسلامی داوری، مبنایی داشت، و قضات مذهبی عهده دار این مهم بودند و تشکیلات خاص و مکان ممتازی به جز مسجد، برای قضاوت ضرورتی نداشت.
در دوره‎ی خلفای فاطمی، ‌ساختمان ضمیمه‌ی شمال شرقی مسجد عمر برای سکونت قاضی القضات اختصاص یافت. روز‌های شنبه و دوشنبه قاضی القضات در ملأ عام به قضاوت می‌پرداخت. در زمان یاقوت نیز قاضی القضات شهر بغداد احکام قضایی‌اش را در مسجد صادر می‌کرد.
همچنین قاضی شهر دمشق در مسجد اموی رواق مخصوصی برای قضاوت داشت. چنین روشی در بسیاری از شهر‌های مهم کشور‌های اسلامی معمول بود.[2]

3ـ‌ جایگاه حسبه
همان گونه که مسجد به منزله‌ی پایگاه قضایی مورد استفاده قرار می‌گرفت، جایگاه مناسبی برای حسبه ـ‌ از دیدگاه سازمان‌های اداری جدید بخشی از وظایف شهرداری، شهربانی و دادستانی را در بر می‌گیرد ـ به شمار می‌آمد. برای مثال، محتسب در قاهره یک روز در میان و در یکی از دو مسجد جامع آن شهر، برای رسیدگی به امور شهری حضور می‌یافت.[3]

4ـ‌ خانه‌ی خبر
مسجد، محل تجمع مردم، مرکزی برای اطلاع رسانی و پخش اخبار مهم، نقش ویژه‌ای را از زمان‌های گذشته تا حال ایفا کرده است که مصداق بارز آن در جریان انقلاب شکوهمند اسلامی ایران دیده شد. اصولاً دین مقدس اسلام از این جهت که به مناسبت‌های مختلف مردم را فرا می‌خواند، در میان ادیان دیگر برجستگی خاصی دارد.
اهمیت این مرکز، به ویژه در زمان صدر اسلام که از جهت اطلاع رسانی فاقد رسانه‌های گروهی بود، اهمیت بسیاری داشت، زیرا در همین اجتماعات، رهبران دینی فرصت را مغتنم می‌شمرند و به مناسبت‌های گوناگون راهنمایی‌های لازم به اطلاع عموم می‌رسد.
هم اکنون نیز در بسیاری از کشور‌های اسلامی مساجد از جهت پخش خبرهای مربوط به جنبش‌های مردم و نهضت اسلامی نقش چشمگیری دارند.[4]

5ـ محل رفع مشکلات
از زمان‌های گذشته، افراد ضعیف و کسانی که به نوعی مشکلات شخصی و اجتماعی داشتند، به مسجد مراجعه می‌کردند. در سیره حضرت رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ می‌بینیم که مؤمنان برای رفع نیازشان، به حضرت روی می‌آوردند، و آن حضرت نیز با بذل مساعدت‌های لازم، نیاز آنان را تا حدّ امکان برطرف می‌کردند؛ به این ترتیب،‌مسجد مکانی بود که می‌توانست محل ارتباط مستقیم رهبر و مردم باشد.[5]

6ـ پایگاه جهاد و نهضت
در زمان رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ ،‌یکی از مهم ترین نقش‌های مسجد این بود که آن حضرت مقدمات فکری و بسیج عمومی مسلمانان را به منظور جهاد با کفار در آنجا تدارک می‌دید. عیناً همین نقش در جریان نهضت روحانیون شیعه به رهبری امام خمینی ـ قدس سره ـ ، در سال 1342 ش و پس از آن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران، مشاهده شد. در کشور‌های اسلامی همواره مساجد پایگاه نهضت‌های اسلامی علیه حکام جور و ستم پیشه مطرح بوده و هستند.[6] هم اکنون در کشور اسلامی ایران مسجد در قالب پایگاه نیرو‌های بسیج مقاوت فعال است؛ در طول 8 سال دفاع مقدس، مساجد به عنوان مکان‌های جذب نیرو‌های رزمنده بسیجی و پشتیبانی و فعالیت‌های پشت جبهه، نقشی بسیار مؤثر و سر نوشت ساز ایفا کردند.

7ـ‌ مرکز آموزش
در اهمیت علم و آگاهی همین بس که یکی از اهداف بعثت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ تعلیم و تعلّم بوده است.
روزی رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ وارد مسجد شد و در آنجا با دو گروه مواجه شد. در یک قسمت، مردم سرگرم علم آموزی و در قسمت دیگر مسجد دسته‌ای مشغول راز و نیاز با خدا بودند. پیغمبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمودند:
«این دو نشست و گرد همایی با خیر و سعادت‌اند، زیرا گروه دوم خدا را می‌خوانند و گروه اول نیز سرگرم فراگیری بینش و دانش‌اند و می‌خواهند دانش و آگاهی دینی خود را از رهگذر تعلیم، به دیگران منتقل سازند. اما گروه اول بر گروه دوم مزیت دارند.
سپس، حضرت ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ در جمع گروهی که سر گرم دانش اندوزی و تعلیم بودند، نشست.[7] پیامبر اسلام ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نخستین کسی بود که (نو مسلمانان)‌ عرب را برای کسب دانش، در یک حلقه گرد خود فرا خواند.[8] آموزش اسلامی با دعوت پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله و سلّم ـ نخستین مربی و معلم مسلمانان و از مسجد که در واقع پایگاه تعلیماتی مسلمانان بود، آغاز شد؛ مسجد که در عصر نبوت و دوره‌ی خلفای راشدین بنای بسیار ساده و ابتدایی داشت، مجمع نو مسلمانانی شد که برای حل و فصل مسائل جدید، در آن آمد و شد داشتند. اقامه‌ی نماز، استماع سخنان پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در باب آیاتی که وحی می‌شد،‌تبلیغ دین و ابلاغ احکام شرع،‌ اعلان جنگ و جهاد و عقد صلح،‌ تقسیم غنایم جنگی، ارسال نامه‌ها، تشییع جنازه و مسائلی از این قبیل که بیشتر آن‌ها با هجرت رسول خدا به مدینه جاری شد، در واقع «مسجد» کهن‌ترین دانشگاه اسلامی و اساسی‌ترین پایگاه تعلیمات در تاریخ اسلامی به شمار رفته و می‌رود.[9] 2ـ‌ نقش مسجد در فرهنگ اسلام
در اصطلاح روایی، تمام روی زمین، مسجد و سجده‌گاه انسان است. رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود:
«جعلت لی الارض مسجداً و طهوراً».[10] «زمین برای من سجده‌گاه و پاک کننده قرار داده شد».
«قاضی عیاض» گفته است مسجد بودن کل زمین از خصایص امت مسلمان است، زیرا امت‌های پیشین جز در مکانی که یقین به طهارت و پاکی آن داشتند نمی‌توانستند در جای دیگر نماز بگذارند، لکن امت مسلمان در همه‌ی نقاط زمین می‌توانند نماز بگذارند، جز در مکان و جایی که به نجاست و ناپاکی آن یقین و جزم داشته باشند.[11] «قرطبی» گفته است: مسجد و عبادتگاه بودن همه‌ی نقاط زمین، ‌از ویژگی‌های دوران رسول اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ است، زیرا پیامبران پیشین، فقط در صومعه‌ها و کلیسا‌ها می‌توانستند به عبادت بایستند و نماز بگذارند، لکن برای حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ گستره‌ی زمین، مسجد بوده و آن حضرت در هر مکان که وقت نماز فرا می‌رسید، به نماز می‌ایستاد.[12] واژه‌ی «مسجد» در عرف و اصطلاح مردم دنیای امروز، فقط بر معبد و مکان نماز مسلمانان اطلاق می‌شود، اما مراکز عبادی پیروان دیگر ادیان توحیدی با نام و عنوان دیگری مانند: صومعه،‌کلیسا، کنیسه، دیر و امثال آن‌ها خوانده و شناخته می‌شوند. با وجود این، بر این نکته تأکید است که در بنیان اعتقادی و فکری و عملی اسلام هر چند عبادات و فرایض یومیه و جز آن‌ها وقتی معین دارند و برگزاری آن‌ها در مساجد، فضیلت و اجر و پاداش فراوان دارد، اما به طور کلی برای ارتباط با خداوند هستی و ادای نماز و دعا و نیایش به درگاه الهی مکان و زمان خاصی لازم نیست، بلکه انسانی که خود را بنده‌ی مطیع در برابر خدا می‌داند، همه جا و همه وقت به دنبال رضای پروردگار و در پی طاعت و فرمانبرداری حضرت حق تعالی است انسان مؤمن و پارسا همواره برای تحصیل رضای الهی تلاش و جهاد می‌کند و با گام سپردن در مسیر کمال مطلوب و ممکن انسانی، عمر خود را سپری می‌سازد.
شاهد این سخن حدیث نبوی است:
«جُعِلَتْ لی الارضُ مَسجداً و تُرابُها طهوراً أَیْنَما أَدرَکتَنِی الصَلوه صَلَّیتُ».[13] «زمین برای من سجده‌گاه و خاکش پاک کننده قرار داده شده است؛ هر جا که وقت نماز فرا رسد همان جا به نماز می‌ایستم».
مسجد با مفهوم مقدس و معنای والای خود در فرهنگ اسلامی جایگاهی خاص دارد و در قرآن کریم و احادیث نبوی و روایات معصومین، ‌نکات آموزنده و اساسی درباره‎ی آن وارد شده است.
مسجد، همانند ستاد مقدسی است برای تعلیم و تربیت شایسته. مسجد، سنگری است برای ترویج اسلام و دفاع از حریم عقیده و ایدئولوژی حق. مسجد، آموزشگاهی است برای یادگیری اصول عبودیت و بندگی و مهدی است برای آموزش راه و رسم صحیح زندگی اجتماعی فردی. مسجد، دانشگاه انسان ساز و بستری است برای تربیت عنصر صالح انسانی. مسجد،‌پایگاه یکتا پرستی، و مکانی است برای ایجاد زمینه‌ی وحدت و یکپارچگی جامعه‌ی موحّد و یکتا پرست. مسجد خانه‌ی ارشاد و هدایت است و نهاد تحکیم بخش روابط عقیدتی و عاطفی آحاد انسان و سر انجام، مسجد، مکانی است برای تمرین و ممارست خلق و خوی و رفتار و کردار پسندیده‌ی انسانی و محل مناسبی است برای پیاده کردن و عملی ساختن ارزش‌های والای اخلاقی و رفتاری در ابعاد گوناگون زندگانی و سکّوی پرواز است به ملکوت،‌پس از خود سازی فردی و اجتماعی:
«فیه رجالٌ یُحِبُّونَ أن یَتَطَهَّرُوا».[14] «در مسجد تأسیس شده، بر اساس تقوا و پارسایی، مردمانی هستند که دوست می‌دارند پاک و پاکیزه باشند و خداوند پاکان و پاکیزگان را دوست می‌دارد».
بنابراین، ‌مسجد تنها مکان عبادت‌های رمزی و نیایش و پرستش‌های ویژه نیست، بلکه در عین مرکزی عبادی بودن، محل خاص فرهنگی و محلی برای تحقق آرمان‌های والای انسانی است.

پی نوشت:

[1] . تفسیر نمونه، ج1، ص44.
[2] . بینش اسلامی و پدیده‌های جغرافیایی، صص40 و 41.
[3] . همان مأخذ، ص41.
[4] . همان مأخذ، صص 41 و 42.
[5] . همان مأخذ، ص42.
[6] . همان مأخذ، صص 42 و 43.
[7] . حجتی، سید محمد باقر، آداب تعلیم و تعلّم در اسلام، 1359 ش، ص 55.
[8] . تاریخ دانشگاه‌های بزرگ اسلامی، ص52.
[9] . همان مأخذ، ص4.
[10] . حرّ عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، ج3، ص422، مکتبه الاسلامیه، تهران، ابو عبدالله، محمد بن اسماعیل؛ صحیح بخاری، ج1، ص91، دارالاحیاء التراث، بیروت.
[11] . زرکشی، محمد بن عبدالله، اعلام المساجد باحکام المساجد، ص27، 1410 هـ ق، قاهره، البته این نکته از لحاظ طهارت و نجاست است و الاّ بقیه‌ی احکام مانند غصبی نبودن و امثال آن، همچنان به قوت خود باقی است.
[12] . همان مأخذ.
[13] . وسائل الشیعه، ج3، ص423.
[14] . توبه/108.
منبع: جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی