نویسنده: محمد علی خسروی

مقدمه
سنت دیرپای وقف، هر چند تعلق آن به گذشته‌های دور و دیرینه تاریخ امری روشن و تردیدناپذیر است، اما مفاهیم و مباحث نظری آن و ابواب و فروع مختلف فقهی، حقوقی و اجتماعی آن آن چنان‌که بایسته است مطمح نظر و وجهه همت صاحبنظران قرار نگرفته است. به بیان دیگر در مقام مقایسه با دیگر مسائل و مباحث فقهی، حقوقی و نیز اجتماعی و تاریخی که بعضا در آنها با تورمی از مجادلات و آرا و نظریات و انبوهی از اقوال و اندیشه‌ها مواجهیم، محققین و جستجوگران هنوز ابواب ورود به انبوهی از مسائل وقف را نگشوده و به بسیاری از زوایای پیدا و پنهان این مقوله دست نیافته‌اند و از این‌روست که این فرزند کهن فرهنگ و تاریخ اسلامی در این عرصه همچنان نوپا مانده است. پس اکنون که ایران اسلامی عرصه تبادل اندیشه‌های مختلف فقهی، فلسفی، تاریخی و اجتماعی برای دانشوران و رأی‌آوران فرهنگ اسلامی گشته و از آنجاکه گسترده شدن میدان عمل در برابر مباحث نظری، گفتگوها و آرای نظری را پخته‌تر و کارآمدتر ساخته است، جا دارد مباحث و دیدگاههای مربوط به وقف نیز پابه‌پای دیگر مباحث، به عنوان یک مقوله مهم و قابل توجه که بخش عظیمی از تاریخ اجتماعی مسلمانان و فصلی از متون دینی و مذهبی را از آن خود ساخته، مورد توجه محققان علوم اسلامی قرار گیرد.
این فصلنامه که در 10 شماره پیشین تمامی وسع و استعداد خود را در اختیار صاحبان قلم و اهل علم و تحقیق در زمینه‌های علوم اسلامی بویژه قرآن و وقف قرار داده، ضمن پاسداشت و ارج نهادن بر تلاش‌های سترگ این عزیزان که قوام و برپا ماندن نشریه مرهون آن است، همواره بر این باور بوده و هست که حرفهای ناگفته و مسائل طرح‌ناشده بسیاری در این حوزه و قلمرو وجود دارد که بررسی و طرح آن در شرایط کنونی جامعه اسلامی یک ضرورت علمی و اجتماعی است و با این نظرداشت به همه آن بزرگواران کوششهای جدیدی را توصیه می‌کند تا ابواب ناگشوده مربوط به وقف را به تیزبینی و تعمق محققانه خود برابر تشنگان معارف اسلامی بگشایند و زوایای ناشناخته آن را به اقتضای نیازهای کنونی جامعه بازنمایند.
آنچه در پی می‌آید دسته‌بندی و فصل‌بندی پیشنهادی از عناوینی است که زمینه تحقیق آن در متون دینی و تاریخی پیشین و نیز فرهنگ و آداب جامعه وجود دارد. این متون ذخائر ارزشمندی برای پاسخگویی به این نیازهای جدید است و عناوین انتخابی از جمله عناوینی هستند که می‌توانند مورد توجه محققان و صاحبنظران و دست‌اندرکاران امور فرهنگی کشور بویژه صاحبنظران و دست‌اندرکاران امر وقف قرار گیرند و این مجله، چنان‌که ذکر آن رفت، آینه‌ای است که پرتو تلاش‌ها و تحقیقات عظیم و عمیق در این عرصه را به دیگر دوستداران و مرزبانان قلمرو فرهنگ و اندیشه می‌تاباند و هر چه بیشتر این مقوله عزیز و کارآمد اما سربسته و مهجور را به میدان تبادل اندیشه‌ها می‌کشاند تا با نقد عالمانه و اهتمام دلسوزانه اندیشه‌وران و دست‌اندرکاران، به یاری خداوند شاهد پویایی و رویش‌های نوی در عرصه فکری، نظری این موضوع بوده و به پشتوانه آن توجه همگان را به مرحله تحقق اهداف عملی معطوف نماییم و جامعه اسلامی را از مواهب و ثمرات شیرین و حیاتبخش آن سرشار کنیم:

وقف در آیات و روایات
(از آقای سید کمال میرخلف که در تدوین ریز مباحث و موضوعات وقفی ما را یاری دادند، سپاسگزاریم.)
ـ بررسی آیات قرآنی در مورد صدقات و وقف؛
ـ بررسی احادیث پیامبر (ص) و ائمه اطهار (ع)؛
ـ حدیث‌شناسی وقف (مفاهیم احادیث و…)؛
ـ بررسی آراء مفسران و پژوهش در تفاسیر؛
ـ رویکردهای نو در پژوهش آیات و روایات وقف؛
ـ نشست و گفتگو با پژوهشگران علوم قرآنی و حدیث پیرامون وقف؛
ـ معرفی کتب و آثاری که به احادیث وقف پرداخته‌اند؛
ـ پژوهش وقف در کتب آسمانی دیگر.

وقف در فقه و حقوق
ـ بررسی مستندات (ادله وقف) در: کتاب، سنت، عقل، اجماع؛
ـ بررسی آراء فقیهان در این مورد؛
ـ بررسی آراء حقوقدانان در این مورد؛
ـ بحث پیرامون تأسیسی یا امضایی بودن احکام وقف (رویکرد اصولی)؛
ـ بررسی مقایسه‌ای و تطبیقی آراء و نظریات مذاهب اسلامی؛
ـ نگرش‌ها و رویکردهای نوین فقهی و حقوقی؛
ـ ارتباط باب وقف با دیگر ابواب فقهی؛
ـ تبویب آموزشی و تعلیمی وقف در حوزه و دانشگاه؛
ـ مقایسه و تطبیق وقف با سایر تأسیس‌های حقوقی مشابه در نظامهای حقوقی دیگر کشورها؛
ـ مقایسه و تطبیق قوانین موجود وقف با قوانین مربوط به تأسیس‌های مشابه در نظامهای حقوقی دیگر کشورها؛
ـ بررسی قوانین موجود و گذشته در این مورد؛
ـ پژوهش و تحقیق در زمینه رویه‌های قضایی؛
ـ بررسی نقش حاکمان شرع و نهادهای قضایی در تثبیت حقوق وقف با نگرشی به عملکرد دادگاهها؛
ـ نشست‌هایی با فقیهان و حقوقدانان و صاحبنظران؛
ـ معرفی کتب و آثار.

وقف در تاریخ (پیشینه تاریخی)
ـ پژوهشهای تاریخی پیرامون آغاز پیدایش این نهاد؛
ـ بررسی تأسیسی بودن یا امضایی بودن (رویکرد تاریخی)؛
ـ مطالعه، مقایسه و تطبیق آراء مذاهب اسـلامی از لحاظ تاریخی؛
ـ پژوهشی در کتب و مستندات تاریخی داخلی و خارجی و بررسی آراء مورخان؛
ـ وقف در عصر ظهور اسلام و عصر پیامبر (ص)؛
ـ وقف در عصر ائمه اطهار (ع)؛
ـ وقف در عصر خلفا؛
ـ وقف قبل از اسلام و پس از آن (مقایسه و تطبیق)؛
ـ وقف پس از انقلاب اسلامی؛
ـ وقف پس از انقلاب اسلامی و پیش از آن (مقایسه و تطبیق)؛
ـ حاکمیت‌ها و حکومت‌ها و وقف؛
ـ گسترش کمی یا کیفی وقف (مقایسه دوره‌های تاریخی)؛
ـ معرفی کتبی که مستقلاً به این نهاد پرداخته‌اند؛
ـ بررسی تاریخی نهادهای مشابه در کشور ما و کشورهـای دیگر؛
ـ بررسی نهادهایی که در طول تاریخ سرپرستی موقوفات را به عهده داشته‌اند؛
ـ میزان گرایش به شناخت و ترویج و اجرای احکام وقف قبل و پس از انقلاب اسلامی (مقایسه و تطبیق)؛
ـ نـقـش مثبـت یا منفـی سیـاستمـداران و دولتمـردان در تـرویـج ارزشهای فرهنگ وقف و اجـرای اهـداف و منویـات واقفان؛
ـ آنچه تاکنون بر موقوفات رفته است (بررسـی تاریخی، سیاسی)؛
ـ مصاحبه با مورخان و تاریخ‌پژوهان پیرامون این موضوع؛
ـ موزه‌ها و وقفنامه‌ها.

سند شناسی وقف
ـ قدمت وقف‌نامه‌ها (قدیمی‌ترین وقف‌نامه‌ها)؛
ـ سندخوانی و سندنویسی؛
ـ طبقه‌بندی اسناد وقف (روشها و بایدها)؛
ـ اصول و مبانی تنظیم وقف‌نامه‌ها؛
ـ آداب معنوی در وقف‌نامه‌ها؛
ـ مقدمه وقف‌نامه‌ها (تحمیدیه، مطلع، برائت استهلال و…)؛
ـ بهره گرفتن از آیات و روایات و عبارات متعارف در وقف‌نامه‌ها؛
ـ فرهنگ واژگانی وقف‌نامه‌ها؛
ـ بررسی سبکهای نگارش اسناد و وقف‌نامه‌ها؛
ـ وقف‌نامه‌نویسان؛
ـ سنت و ضرورت وقف‌نامه‌نویسی؛
ـ اسناد مکتوب و غیرمکتوب وقف؛
ـ صحت و جعلیت اسناد؛
ـ اعتبار تاریخی اسناد؛
ـ استفاده تاریخی از اسناد؛
ـ تأیید اسناد وقف و تأیید نامه‌ها؛
ـ ماده‌شناسی اسناد (کاغذ ـ سنگ‌نبشته‌ها ـ مرکب و ابزار و…)؛
ـ نشانها و نمادها در اسناد (مهر، امضاء، خط و…)؛
ـ آداب سندنویسی در دوره‌های مختلف تاریخی؛
ـ اوزان و مقیاس‌ها در اسناد وقفی؛
ـ اعتبار حقوقی اسناد و میزان التزام به آن در طول تاریخ؛
– موادی که در نگارش و آراستن اسناد به کار رفته است؛
ـ معرفی وقفنامه‌هایی که از جهت یا جهاتی مورد توجه‌اند؛
ـ ترمیم و مرمت اسناد وقف؛
ـ سیر تحول تاریخی و تکامل ادبی در نگارش اسناد؛
ـ بررسی تحولات در سندآرایی اسناد وقف؛
ـ کسانی که به گونه‌ای با اسناد وقف مرتبط هستند (مصاحبه‌ها و زندگینامه‌ها)؛
ـ انعکاس فرهنگ و تمدن هر عصر در وقفنامه‌های آن زمان.

وقف در جامعه (نگاه اجتماعی، اقتصادی)
ـ نگاهی جامعه‌شناختی به پیشینه وقف؛
ـ نقش اجتماعی سنت وقف در بهبود اوضاع اجتماعی و فرهنگی؛
ـ نقش وقف در بهبود اوضاع اقتصادی؛
ـ نقش اجتماعی نهادهای مشابه در کشورمان و کشورهای دیگر؛
ـ گرایش‌های مردمی، اجتماعی در طول تاریخ و بویژه قبل و پس از انقلاب اسلامی به وقف؛
ـ جلوه‌های اجتماعی وقف (مدارس و دانشگاهها ـ بیمارستانها ـ کاروانسراها و مهمانسراها، قرائت‌خانه‌ها و کتابخانه‌ها و…)؛
ـ بررسی آماری گرایشها و آگاهی‌ها نسبت به مبانی و احکام وقف؛
– علل‌یابی گرایش و بررسی عوامل منفی تأثیرگذار؛
ـ موقوفات بزرگ (معرفی)؛
ـ آشنایی با واقفان بزرگ (در گذشته و حال)؛
ـ بهترین شیوه‌ها برای تبلیغ و ترویج سنت و فرهنگ وقف در جامعه و نقش ابزارها و رسانه‌ها؛
ـ رهنمودها در مصرف عایدات وقف؛
ـ نگرش اجتماعی به وقف خاص و عام (بررسی آماری)؛
ـ عایدات و درآمدهای وقف و نحوه توزیع آن بین افراد ذینفع در کشور ما و کشورهای اسلامی؛
ـ اهداف و آداب معنوی و اخلاقی در وقف و منویات واقفان؛
ـ ارائه راه‌حلهایی برای برداشتن موانع موجود بر سر راه گسترش فرهنگ وقف؛
ـ نهاد وقف در کشورهای اسلامی و نهادهای مشابه در دیگر کشورها؛
ـ اهداف و آداب و رسوم اجتماعی وقف؛
ـ تأثیر عوامل اقتصادی بر وقف؛
ـ بررسی همه‌جانبه نهادهای خیریه در جهان و نقش اجتماعی آنها؛
ـ اداره موقوفات در خارج از کشور (حاکمیت بر اوقاف)؛
ـ نقش مثبت یا منفی نهادها و عوامل اجتماعی در گسترش فرهنگ وقف؛
ـ بررسی گسترش ارتباط وقف با دیگر نهادهای خیریه؛
ـ نقش دولتها و سیاستمداران در گسترش فرهنگ وقف (بررسی تاریخی و رویکرد به آینده).

نظام ساختاری نهادهای وقف
ـ نقش متولیان در حفاظت موقوفات و ترویج فرهنگ وقف؛
ـ سازمانها و افرادی که در طول تاریخ، امر سرپرستی اماکن و اسناد و میراث وقف را به عهده داشته‌اند؛
ـ ضرورت وجود سازمانهایی که امور مختلف وقف را سرپرستی و هدایت می‌کنند؛
ـ نقش سازمانها و نهادهای اوقاف در ترویج فرهنگ وقف و حفاظت و نگهداری میراث آن؛
ـ نقش اجتماعی سازمانهای اداره‌کننده در پر کردن خلأهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و…؛
ـ ساختار تشکیلاتی سازمانهایی که در طول تاریخ، امر وقف را بر عهده داشته‌اند؛
ـ نقش سازمان اوقاف و امور خیریه و عملکرد آن (اهداف و سیاستها)؛
ـ بررسی ساختاری سازمان اوقاف و امور خیریه در ارتباط با ضرورتهای اجتماعی؛
ـ ساختار و عملکرد نهادهای خیریه در جهان و تأثیر آن؛
ـ گفتگو با متولیان میراث وقف؛
ـ بررسی تحولات در نحوه اداره موقوفات و ضرورت ایجاد تحول؛
ـ معرفی سازمانهایی که به‌گونه‌ای با اهداف و میراث وقف ارتباط دارند؛
ـ مصاحبه با دست‌اندرکاران سازمان اوقاف و امور خیریه؛
ـ ساختار سازمانهای خیریه در کشورهای دیگر در مقایسه با نهادهای وقف.

وقف در ادب و هنر
ـ بررسی وقف در ادبیات (متون ادبی ـ شعر و…)؛
ـ فرهنگ واژگانی وقف (واژه‌نگاری و واژه‌شناسی وقف)؛
ـ بررسی وقفنامه‌ها (با رویکرد ادبی)؛
ـ وقف در آثار هنری؛
ـ پژوهشی در هنرهای تزئینی و تجسمی و فنونی که در موقوفات به کار گرفته شده است (معماری، تذهیب و تشعیر، کاشی‌کاری، صفحه‌آرایی، خوشنویسی، صحافی و وراقی، میناکاری، موزاییک، نقش برجسته، معرق و منبت و…)؛
ـ بررسی زیباشناختی آثار مکتوب وقف (قرآنها ـ کتب ادعیه ـ کتب دیگر ـ اسناد و دست‌نوشته‌ها و…)؛
ـ بررسی زیباشناختی اماکن و اسناد مادی وقف (بقاع و امامزاده‌های متبرکه و مدارس و فرش‌ها و درخت‌ها و باغستانها و…)؛
ـ وقف آثار هنری (کتب خطی ـ آثار تجسمی ـ اسناد ـ فرش…)؛
ـ سبک‌شناسی در وقفنامه‌ها؛
ـ هنرمندان بزرگی که در اماکن وقفی اثرآفرین بوده‌اند (معماران، نقاشان، کتیبه‌نویسان و خوشنویسان، صفحه‌آرایان، مذهّبان، کاشیکاران، خطاطان، میناکاران، منبت و معرق‌کاران و…)؛
ـ استفاده از هنر و ادبیات در ترویج و تبلیغ فرهنگ وقف و بررسی قابلیت‌های هنرهای مختلف؛
ـ استفاده از هنر و ادبیات در ترویج و تبلیغ اهداف نهادهای مشابه در فرهنگ دیگر کشورها؛
ـ باز جست وقف در آثار هنری دیگر؛
ـ مصاحبه با هنرمندان و ادیبان؛
ـ بررسی ادبیات و هنر دیگر کشورها پیرامون نهادهای حقوقی مشابه؛
ـ قصه‌ها و خاطرات وقف؛
ـ ترمیم و مرمت اماکن و اسناد و آثار وقف؛
ـ آنچه تاکنون بر موقوفات رفته است (بررسی مصونیت و آسیب‌شناسانه آثار).
منبع: میراث جاویدان