از آنجا که سؤال درباره سن تربیت مذهبی کودک در سیره اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ می باشد، مناسب است این موضوع را از جنبه روایی بررسی کنیم و سپس آثار روانی آن را مورد توجه قرار دهیم.
همانطور که پدر و مادر بر گردن فرزندان خود حقوقی دارند، روایات، حقوقی را نیز برای فرزندان مشخص کرده که اداء نکردن آنها توسط والدین نا فرمانی خداوند محسوب شده و باعث عاق شدن پدر و مادر می شود[1] و بر عکس تربیت صحیح فرزندان باعث آمرزش و پاداش برای آنها می گردد.[2] از جمله حقوق فرزندان بر گردن والدین این است که نام نیکو برایش انتخاب کنند، نوشتن به او بیاموزند[3]و قرآن و آموزه های دینی را به او تعلیم دهند.[4]
در روایات برای آموزش ـ به طور عملی ـ محدوده سنی خاصی معین شده است و برای آموزش هر یک از اصول دین، نماز و … نیز سن نسبی آن بیان شده است.
الف. سن آموزش در کودکان:
ائمه اطهار ـ علیهم السّلام ـ مراحل رشد فرزند را به سه دوره هفت ساله تقسیم می کنند، که کودک در هر یک از این دوره ها ویژگی خاصی داشته، بالطبع نیاز معینی دارد و در نتیجه روش تربیتی ویژه ای را طلب می کند. به این روایات زیبا که اصل و پایه روان شناختی دارد توجه کنید:
رسول اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ می فرماید: فرزند هفت سال مولا و هفت سال بنده (یا خدمتکار) و هفت سال وزیر است.[5]
این روایت هفت ساله اول (7 ـ 1 سالگی) را دوره حکومترانی و بازی و تفریح و هفت ساله دوم (14 ـ 7 سالگی) را دوره اطاعت پذیری و آموزش و دوره سوم (21 ـ 14 سالگی) را دوره وزارت و مشورت پذیری کودک دانسته است.
ب. سن آموزش اصول دین:
در روایت امام جعفر صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: چون فرزند سه ساله شد به او بگویید: هفت مرتبه بگو «لا اله الا الله» و چون سه سال و هفت ماه و بیست روز از عمرش گذشت به او بگویید: هفت مرتبه بگو «محمد رسول الله» و وقتی چهارسال او تمام شد به او بگویید هفت مرتبه بگو «صل الّه علی محمدٍ وآل.[6]
این روایت برای تعلیم اصل توحید، نبوت و امامت سن خاصی را معین کرده است.
ج. سن آموزش نماز:
روایات این باب به دو قسمت تقسیم می شوند:
1.روایاتی که به ما دستور می دهند قبل از 7 سالگی شکل ظاهری نماز را به فرزندانمان بیاموزیم.[7]
2. روایاتی که به ما دستور می دهند از 7 سالگی فرزندانمان را به خواندن نماز امر کنیم.[8]
د. سن آموزش قرآن:
در اینجا باید دو امر مورد بررسی قرار گیرد:
1. منظور از آموزش قرآن چیست؟ در جواب دو احتمال وجود دارد: آموزش حفظ قرآن و آموزش روخوانی قرآن که با توجه به برخی از روایات و شیوه متداول زمان ائمه ـ علیهم السّلام ـ آموزش حفظ و قرآن وجیه تر به نظر
می آید.
2. روایات سن خاصی را برای آموزش قرآن مشخص نکرده اند؛ بنابراین باید بر همان محدوده سنی آموزش به طور کلی (14 ـ 7) حمل کرد و هفت ساله دوم را سن آموزش قرآن دانست.
نتیجه:
همان گونه که دیدیم، اولاً آموزش قرآن، نماز و آموزه های دینی از نظر تربیت اسلامی قبل از سن آموزشگاهی (6 – 7 سالگی) شروع می شود. ثانیاً آموزش و تربیت می بایست ضمن برنامه ای دقیق و بر اساس سن رشدی کودک انجام شود. برنامه ای که در آن استعدادها و توانایی سنین کودکی در نظر گرفته شده است. از این رو مفهوم روایات یاد شده این نیست که فرزند را تا هفت سالگی رها کنیم و کاری به آموزش و تربیت دینی او نداشته باشیم، بلکه در هفت ساله اول عمر، آموزش و پرورش دینی به شکل مدرسه ای که جنبه تحمیلی و آموزشگاهی دارند، نمی باشد.
با توجه به مطالب بالا می توان نکات زیر را به عنوان شرایط مؤثر در آموزش و تربیت دینی کودکان از دیدگاه روایات و علم روان شناسی پیشنهاد نمود:
1.دین اسلام تربیت را مختص به محدوده زمانی معینی نمی داند و برای تمامی سنین دستورات خاصی دارد و حتی قرائت قرآن در زمان حمل و پس از تولد را در روحیه کودک موثر می داند؛ ولی تربیت به معنای خاص آن و آموزش مفاهیم ساده دینی (مثل لا اله الا الله و …) بهتر است از دو سالگی آغاز شود.
2. از آنجا که هفت سال اول دوره سیادت و حکمرانی کودک است، باید فرزند ضمن کنترل غیر مستقیم آزاد و رها باشد. بنابراین در آموزش و تربیت فرزند روشهایی موثر است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
الف.دوره سیادت (هفت سال اول) به هیچ وجه با اجبار و تحمیل تناسب ندارد. پس با اجبار و زور نمی توان به جایی رسید. و تنها ملاطفت و مهربانی همراه با صبر و حوصله ثمر بخش است.
ب. تأثیر زمان و مکان: در آموزش غیر رسمی و تربیت کودک باید بهترین زمان ها مثل زمان شادابی و خوشحالی کودک ـ نه خواب آلودگی و خستگی ـ و بهترین مکان ها مثل تفریح گاهها، محیط بازی و مهدهایی که همسن و سالهای کودک در آنجا حاضرند انتخاب شود.
ج. روش الگویی هماهنگ: یکی از موثرترین روشها انجام کار خوب توسط والدین است که کودک با مشاهده آن و تقلید از والدین با آموزه های دینی آشنا می شود. حسن این روش این است که فرزند دچار دوگانگی تربیت نمی شود که مثلاً از پدر بشنود دروغ بد است؛ ولی ببیند مادرش به او قول داده و دروغ گفته است. والدین باید در صورت تقلید کودک وی را مورد تشویق ـ مثل نوازش و … ـ قرار دهند.
د. تداعی معانی: یعنی مفاهیم دینی را با خاطره ای خوش همراه کنیم تا کودک با یاد آوری آن خاطره به یاد آن آموزه دینی بیفتد.
ه. روش های غیر مستقیم: مثل قصه، شعر، فیلم، کارتون، نمایش و … (فیلم و سی دی های مذهبی).
3. تعادل و میانه روی و پرهیز از افراط و تفریط: افراط در آموزش و کمرنگ کردن بازی و تفریح کودک ضربه ای جبران ناپذیر بر روحیه او پیدا می کند. به عنوان مثال: حضرت آیت الله بهجت در دیدار حافظ پنج ساله قرآن
محمد حسین طباطبایی (علم الهدی) با ایشان تأکید داشتند: او را به مسافرت زیاد ببرید و تفریح و بازی او را فراموش نکنید.[9] البته همین افراط در بازی، محبت و … نیز مضر می باشد.[10]
نتیجه:
بنابر روایات سن آموزش رسمی هفت ساله دوم زندگی است و وادار کردن کودک به یاد گرفتن چیزی قبل از هفت سالگی مطابق با روایات نیست؛ ولی این بدین معنا نیست که در هفت سال اول کودک را رها کرد. و او را تربیت نکنیم. تربیت دوره خاصی ندارد و انسان در طول عمر نیازمند تربیت است.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1.نسیم مهر، حسین دهنوی، انتشارات خادم الرضا ـ علیه السّلام ـ، چاپ هفتم، 83.
2. تربیت از دیدگاه اسلام و روان شناسی، سجاد بیگی ئیلانلو، انتشارات بوستان کتاب، چاپ اول، 83.
3. روان شناسی و تربیت کودکان و نوجوانان، غلامعلی افروز، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، چاپ نهم، 83.
پی نوشت ها:
[1] . شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 123، انتشارات دارحیاء التراث العربی (بیروت)، چاپ ششم، سال 1991 م.
[2] . علامه مجلسی، وسائل الشیعه، ج 15، ص 123، انتشارات دارالمعارف للمطبوعات (بیروت)، چاپ اول، 2001 م.
[3] . شیخ طبرسی، مکارم الاخلاق، ص 253، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، سال 1376هـ . ق.
[4] . علاءالدین هندی، کنزالعمال، ج 16، ص 417، انتشارات دارالکتب الاسلامیه، سال 1979م و 1399هـ . ق.
[5] . همان، ص 442 و طبرسی، همان، ص 255.
[6] . طبرسی، همان، ص 254 و علامه مجلسی، حلیه المتقین، ص 93، چاپ ششم، انتشارات کتابفروشی اسلامیه، سال 73.
[7] . همان.
[8] . علاءالدین هندی، همان، ص 439.
[9] . دکتر هفت ساله، اصغر جدایی، انتشارات جامعه القرآن الکریم، ص 27، چاپ هشتم، تابستان 79.
[10] . تمام مطالب روان شناسی برگرفته از: الف. نسیم مهر (1)، حسین دهنوی، انتشارات خادم الرضا ـ علیه السّلام ـ، چاپ هفتم، 83، ب. روان شناسی تربیت کودک و نوجوانان، غلامعلی افروز، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، چاپ نهم، 1380.
