فرزند دخترم 5/12 سال دارد، به ندرت نمازهایش قضا شده است، گاهی موهایش دیده می‌شود، لطفاً راهکارهایی شرعی را جهت تأدیب و تنبیه در این زمینه بیان کنید. (البته می‌دانم که تشویق مؤثرتر است.)

در رابطه با سؤال شما خواهر عزیز و وظیفه شناس لازم می‌دانیم ابتدا مقدمه‌ای را بیان کرده و سپس نکاتی چند از دستورات دین را در رابطه تربیت دینی فرزندان و کیفیت برخورد با آنان را بیان کنیم.
مقدمه: مسیر زندگی انسان را می‌توان همانند رودخانه‌ای دانست که از موقعیت‌های متنوع و متفاوتی تشکیل شده است و در مسیر گذر خود، با مراحل متعددی مواجه است، گاهی در مسیر ناهمواری قدم بر می‌دارد و گاهی در جنب و جوش زیاد و گاهی آرام و ساکن است. دوران کودکی به آرامی می‌گذرد و بعد از آن دوران نوجوانی و به دنبال آن جوانی با جوش و خروش آغاز می‌شود. و هر کدام از این مراحل، لوازم و نیازهای خاصّ خود را دارد و لذا کسی که در مقام تربیت بر می‌آید باید شناختی دقیق و صحیح از خواسته‌ها و نیازهای هر مرحله داشته باشد و دیگر این که با توجه به خصوصیات فردی هر شخص اقدام به تربیت او کند، چون هر انسانی خصوصیات و صفات ویژه خود را دارد و با توجه به ویژگی شخصیتی او باید برخورد شود.

راهکارهای اسلام در رابطه با تربیت
اسلام دین انسان‌سازی و تربیت است و یکی از اهداف بلند پیامبران تزکیه و تربیت انسانها و ترویج احکام الهی در میان مردم بوده است. این دین مبین برای تربیت کودکان و نوجوانان اصول و راهکارهایی معین کرده است که بر مبنای سرشت انسان شکل گرفته اند. مناسب می بینیم ابتدا نکاتی تربیتی را از این آموزه های بلند مرور کنیم.
1. اظهار محبت و برقراری ارتباط عاطفی: کسی که در مقام تربیت قرار دارد باید فرد تحت تربیت خود را دوست داشته باشد و رابطه عاطفی عمیقی با او ایجاد کند. و لذا در مقام تعلیم احکام دین مخصوصاً حجاب اسلامی، باید از عواطف و احساسات استفاده نموده و دل نوجوان را مسخّر کرد.
2. احترام و عدم تحقیر: امام صادق ـ علیه السّلام ـ فرمودند: اکرموا اولادکم و احسنوا آدابهم یُغفَرلکُم؛ فرزندان خود را احترام کنید و آداب‌شان را نیکو گردانید که مورد رحمت و بخشش قرار می‌گیرید.[1] این بیان شریف والدین و مربیان را اولاً به احترام نسبت به فرزندان و سپس به تعلیم آداب توصیه می کند. این نکته، نشان از تأثیر مهم تعلیم پس از احترام دارد. بنابراین یکی از اصول تربیت اسلامی احترام به کودک و نوجوان و تکریم شخصیت اوست، چون اگر تحقیر شود دست زمینه روانی برای هر گونه تمرد و سرپیچی فراهم شده است.
3. تبیین احکام و فواید آن: اگر انسان عاقلی فواید و منابع عملی را بداند به دنبال آن می‌رود و لذا با تبیین زیبای فلسفه حجاب و احکام دین می‌توان انسانها را مجذوب احکام الهی نمود.
4. موافقت گفتار با اعمال: پدر و مادر در مقام تربیت باید سعی کنند رفتارشان موافق گفتارشان باشد و تعارض نداشته باشد.
پیامبر گرامی اسلام فرمودند: «یا اباذر مَن وافق قوله فِعلَهُ فذلک الذی اصاب حظّهُ و مَن خالف قوله فِعله فانّما یُوبّخ نفسه»؛ ای ابوذر؛ هر کسی گفتارش با کردارش موافق باشد بهره خود را از سعادت دریافت کرده است و هر کسی که کردارش مخالف گفتارش باشد (هنگام پاداش) خود را سرزنش خواهد کرد.»[2]فرزندان صالح بخشی از سعادت والدین هستند. تربیت فرزند صالح نیز در گرو این است که والدین با صداقت خود الگوی مناسبی برای آنان باشند.
5. پرهیز از تذکرات مستقیم و پی در پی: تذکرات زیاد و پی در پی سبب لجاجت در متربی می‌شود و هر ایراد جزئی به ویژه در نوجوانان را نباید مورد انتقاد قرار داد، بلکه باید با بلندنظری و بزرگواری برخوردکرد.
حضرت علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرمایند: با مردم از روی دقّت و خرده گیری برخورد نکنید، بلکه به وسیله تغافل و پرده پوشی نسبت به امور کم‌ارزش و جزئی، قدر و منزلت خود را حفظ کنید.[3] در رابطه با نوجوانان باید با چشم اغماض نگریست و خطاهای جزئی را نادیده گرفت تا حریم‌ها نشکند و جسارت آنان زیاد نشود.
6. استفاده از تشویق: یکی از روشهای مؤثر در آموزش دینی کودکان و نوجوانان استفاده از تشویق است. وقتی نوجوان باز خورد خوبی از اعمال خود می‌گیرد آن را تکرار می‌کند و ادامه می‌دهد.[4] 7. تنبیه بعد از تشویق: اگر چه در تربیت اصل بر تشویق است ولی در مواردی هم تنبیه جایگاه خود را دارد. البته مراد از تنبیه کتک‌کاری نیست، بلکه مراد کاری است که موجب تأثیر در متربی می‌شود و به او می‌فهماند که کارش اشتباه بوده و به خاطر اشتباهش مثلاً از نعمتی محروم شده است.
8. ارائه الگو: نشان دادن الگوهای کامل و متناسب و تمجید از آنان در محیط خانه و مدرسه و غیره و ثبات رأی داشتن در این مسائل، مثلاً اگر مادری در یک جا با حجابی را تمجید کند و در جایی بی‌حجابی را تشویق کند باعث تعارض در کودک و نوجوان می‌شود.[5] 9. تذکر به موقع و بجا: انسانها حالات متعددی دارند و بعضی مواقع تحمّل شنیدن تذکر را ندارند و لذا یک مادر باید در زمان مناسب و با کلمات مناسب و دلنشین کودک و نوجوان خود را راهنمایی کند و به او تذکر بدهد.
10. پرهیز از جلسات نامناسب: از حضور در جلساتی که افراد بی‌حجاب حضور دارند، شدیداً پرهیز شود، زیرا آثار تخریبی زیادی روی نوجوان دارد.
خب! مواردی به عنوان نکات تربیتی تا بدین جا بیان شد که رعایت ترکیبی آنها می تواند شما را در موضوعی که مطرح کردید کمک نماید. اما لازم می دانیم درباره دختر خانمتان این نکته مهم را توجه دهیم که او 5/12 سال دارد. مطابق با مرحله رشد اخلاقی که دختران در آن قرار دارد، می توان گفت بیرون گذاشتن موها از سر بی اعتنایی به قواعد اخلاقی نباشد بلکه از سر هواس پرتی باشد که بعضاً در این سنین دیده می شود. بنابراین ممکن است دختر خانم شما برای تنبیهات سخت، معنا و مفهومی را دریافت نکند که در این صورت این مسأله موجب زدگی از اصل حجاب می گردد. پس موافق احتیاط این است که باز از روش تشویق استفاده نمایید و به این زودی سراغ تنبیه نروید.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. علی قائمی، اقامه نماز در دوران کودکی و نوجوانی، طرح اقامه نماز، 1373.
2. علی شریعتمداری، تعلیم و تربیت اسلامی، انتشارات امیرکبیر، 1375.
3. ابراهیم امینی، اسلام و تعلیم و تربیت، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، 1373.
4. علی اصغر احمدی، اصول تربیت، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، 1378.
5. کتاب «دنیای نوجوان» دکتر محمدرضا شرفی را حتماً مطالعه فرمایید.
6. از مطالعه کتاب «آموزش مفاهیم دینی همگام با روان شناسی رشد» که توسط ناصر باهنر تألیف شده است، غفلت نفرمایید.

پی نوشت ها:
[1] . حر عاملی، وسائل الشیعه، المکتبه الاسلامیه، 1385 هـ .ق، ج 5، ص 195.
[2] . مجلسی، بحار الانوار، دار احیاء التراث العربی، 1403 هـ .ق، ج 74، ص 77.
[3] . تحف العقول، کتابفروشی اسلامی، 1384 هـ .ق.
[4] . برای مطالعه بیشتر ر.ک: روانشناسی تربیتی، غلامعلی افروز، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، 1373، ص 43.
[5] . برای تفصیل بیشتر ر.ک: عبدالعظیم کریمی، حکمت گمشده در تربیت، انتشارات تربیت، 1376.