روح انسانها از جواهر عالم امر است. این حقیقت آسمانی عالی ترین گرایشها را در درون خود دارد و گرچه جوهری است مجرد از ماده، ولی در افعال و کردار با آن مقارن می باشد و تأثیر متقابل آن با بدن آشکار می باشد.
این جنبه از وجود آدمی اگر تقویت شود، می تواند با مبادی عالی ارتباط برقرار کند و آنچه در خور استعدادش باشد، از صورتهای غیبی دریافت کند. روح آدمی دلیل معدومی را که منقضی شده و آنچه را که باید در آینده اتفاق بیفتد، می تواند درک نماید و قادر است در عالم ملک و ملکوت و بوستان معنویت به گشت و گذار پرداخته و از این عوالم گزارش تهیه کند.
یکی از پدیده هایی که واقعیت مورد اشاره را آشکار می سازد، رؤیاهای راستین و خوابهای صادق است که به وسیله آنها حقایقی روشن می گردد و روزنه هایی برای شخص رؤیابین گشوده می گردد که در وضع عادی و طبیعی وقوع این مسایل امکان پذیر نخواهد بود.
رؤیای صادقه غیر از آنکه خود از حقیقت مسأله یا پیشامدی خبر می دهد، بر موضوع مسلم دیگری نیز دلالت دارد، که در مباحث کلامی برای اثبات بقای روح به این پدیده استناد می جویند و متکلمان در مناظرات عقیدتی به آن تمسک می کنند و در بحثهای اثبات معاد از دلایل محکم به شمار می رود.
در روایتی که از «عباده بن صامت» نقل شده است، حضرت رسول اکرم(ص) فرموده اند: «مقصود از آن بشارت که در قرآن شریف برای افراد پرهیزکار و مؤمن آمده(1)، رؤیای صادقی است که مؤمن برای خود می بیند یا دیگران برای او». و نیز بر اساس روایات معتبر و احادیث مستند حضرت محمد(ص) فرموده اند: پس از رحلت ایشان امر وحی و نبوت پایان می پذیرد و از آن جز بشارتهای الهی، که رؤیاهای حقیقی می باشد، چیزی باقی نخواهد ماند. ابوعلی سینا رؤیای صادقه را نتیجه ارتباط روح با ملکوت یا ملأ اعلی به هنگام خواب و دریافت الهام از خداوند می داند و خوابهای نگران کننده، آشفته و کاذب را ناشی از تأثیر احساسات، هیجانات و حالات جسمی در روح انسان تلقی می نماید.(2)
غزالی یکی از مهمترین دلایلی را که برای وجود الهام ارایه می دهد، شگفتیهای خوابهای راستین است(3) ابن رشد و ابن خلدون بر این باور بودند که امکان دارد بسیاری از حقایق که حس و حتی عقل به آنها دسترسی نخواهد داشت، از طریق خواب به آدمی بازگشت کند.(4)
در حدیثی از رسول اکرم(ص) نقل شده که آن وجود شریف فرموده اند: «آن کس که به رؤیای صادقه ایمان ندارد، به خدا و رسولش ایمان نخواهد داشت.»(5) و نیز آن حضرت در روایت دیگری چنین گوهرافشانی کرده اند: «راستگوترین افراد در میان شما فردی است که رؤیایش صادقتر و مطابق با حقیقت باشد.»(6)
البته در فرهنگ اسلامی که برگرفته از قرآن و حدیث است، بین رؤیاهای راستین و خوابهای کاذب تفاوت اساسی وجود دارد و این گونه نیست که هر نوع رؤیایی دارای معنا و مفهوم واقعی باشد؛ اگر چه اساس نامعقول و ریشه آشفته ای داشته باشد. آنان که بر این باورند هر خوابی به صورت رمزی حقایقی را برای فرد خواب بین روشن می کند، سخت در اشتباهند، خوابهای مربوط به حدیث نفس، بازده طبایع مزاج بیمار و تخیلات و اندیشه های موهوم بی اساس بوده و فاقد هر گونه حقیقتی هستند. ما اجازه نداریم افراد مؤمن و برادران و خواهران دینی را با نقل خوابهای نگران کننده که اساس درستی هم ندارند، در موجی از وحشت و هاله ای از غم فرو ببریم. در این موضوع باید جنبه اعتدال و منطق رعایت شود.
هم البشری فی الحیوه الدنیا، سوره یونس، آیه 66. و نیز نک: الروضه من الکافی، ج اول، ص129.
2 ـ نک: الاشارات و التنبیهات، ج اول، نمط دهم، فصول 21 و 22.
3 ـ احیاء علوم الدین، ج3، ص10.
4 ـ روانشناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، سیدمحمدباقر حجتی، ص313.
5 ـ کنزالعمال، حسام الدین هندی، ج15، ص371.
6 ـ همان.
